Ийэм кэпсиир… (4 чааһа)

Улахан Баһылай мундутун, күөнэҕин туутун саха хотуурунан кутаны быһан баран онно угар. Мэнээк киирэр.

Күөнэх саас отой эрдэ, аҥхалаат сир хаара өссө ситэ уулла илигинэ, күөл кылдьыыланна, үрэх үрдүн уута хамсаата, сыркы сыккыраата да толоон-сыһыы ньалыар уутугар тахсан ыыр. Үрэхтэр уулара хото туолан баран саҥа түһэн эрдэхтэринэ, кыра сыккыстары, тырытыалары батан, сүүрүккэ сайҕанан күөлүгэр төннөр. Ону «төннүү күөнэҕэ» дииллэр, кус түркүнүн курдук, аҕыйах хонуктаах. Кэмин, нэмин табан, төннүү күөнэҕэр түбэспит киһи бултуйар, тууга балысханнык киирэр. Ол да иһин «күннээн-күөнэхтээн сылдьар» диэн, төннүү күөнэҕэр холоон, табыллан, тобуллан олоҕун өрөгөйүгэр сылдьар киһини этэн эрдэхтэрэ.

Оҕонньоттор балык сырыытын сүрдээҕин билэллэр. Урут уутун булкуйан аһаабатах күөллэригэр кэллэхтэринэ бастаан, чуумпуга тыынан сэмээр кэрийэ сылдьан балык ханна тиксиэн сөптөөх сирин бэлиэтии көрөллөр (ол хойут муҥхалыылларыгар, куйуурдуулларыгар олус туһалаах). Кинилэр диэтэх дьон күөл быйаҥа ууга оонньуурунан, эбэ уутун түгэҕин, отун көрөн сылыктаан балык ханна сытарын, хата, эндэппэккэ билэллэр. Чуумпуга, кытыыга балык тиксэрин кэтээн олорон, быркыран таҕыстаҕына, үөс өттүгэр сэмээр илимнэрин үтэн, унньуктаан собону сонно араарбытынан бараллар. Бу ньыманан балыгы хото бултууллар. Оҕонньоттор былыр-былыргыттан үөрэнэн да хаалбыттара бэрт быһыылаах: балык үөрдүүрүн, хайдах быһыылаахтык, күөл хайа уутунан устарын, ханан тиксэрин билэллэрэ, нэмин табаллара сүрдээх. Эдэр киһи элбэхтик сыралаһан бадьыыстастаҕына эрэ үөрэнэр сатабыллара. Онон балыгы бултааһын тус-туһугар эмиэ бэрт элбэх, оҕо киһи эрэ дьиктиргиэх, ымпыктардаах-чымпыктардаах. Олохторун устата арааһы бары билбит-көрбүт мындыр кырдьаҕастарбыт барахсаттартан эрэ ону барытын ситэри ситэн сыныйан билиэхпитин сөп. Кинилэр кэпсииллэрэ барыта кэрэхсэбиллээх, олоххо олус туһалаах…

Эбэбин кытта бииргэ сылдьан мин үгүһү-элбэҕи билбэтэхпин билэбин, көрбөтөхпүн көрөбүн, истибэтэхпин истэбин. Эмээхсин – үөрэтэр, сүбэлиир, такайар. Ээр-сэмээр наҕыллык, тылын-өһүн сааһылаан, лоп бааччытык, айаҕа хам буолбакка бэрт үтүмэн үгүһү, дьиктини, сонуну сэһэргиир. Мин ону мэлдьи кэрэхсээн, болҕойон ахан истэбин. Бу билигин балыктыы, балык астыы сылдьар дьон быһыытынан, эбээ кэпсэлэ барыта онно туһааннаах…

Саас, күөл кылдьыылана ырбыылаан эрдэҕинэ, туох-ханнык иннинэ, сайыыга аан бастаан күөнэх, мунду, онтон собо «быгар». Тыаттан халдьыгыраан киирбит сааскы халаан уута ыган, ол ытылҕана куоһаахтаан (ордук уу отун төрдүнэн) буруу гынан ытыйан, эрийэн күөл кытыытын мууһун көҥү дьөлөр. Ол – сайыы дэнэр. Бэл, уута түспүт киэҥ оттонор ходуһалаах уолба күөл, хайа эмит эҥээригэр, чүөмпэтигэр син биир куталанар. Арай сэмээр дириҥиир чыыкыр кумах буордаах «бэс күөллэрэ» кутата суохтар. Саас, хобур ааһыыта сиҥэ уута киирэн күөл кутата туолан өрө үллэн тахсар, онон-манан ирэн, көҥөрүйэн, туох да тургуйбат дириҥ харахтар бычалыһаллар. Кыһыны быһа хотоҥҥо хааллан, күкүрдэригэр бааллан бугуһуйан турбут сүөһүлэр тэбиэһиргээн уонна күөл үөс отун сиэри ити айылаах дириҥ кута харахтарыгар, дьындаҕа түһүөхтэрин сөп. Ардыгар түһэн былдьаналлар даҕаны. Уһун кыс устата көрүллэн-харайыллан дьылы тахсыбыт сүөһүгүттэн илии сотуннаҕыҥ ол. Онон саас бу кэмҥэ «сайыы чөҥөрүйбүт, маныы буолбут» дэһэллэр. Оччоҕуна сүөһүнү үөскэ киллэрбэккэ манаан эбэтэр мээнэ ыыппакка, далга хаайан аһаталлар.

Сырдыкка талаһан ити сайыы дьөлөҕөстөрүгэр кыһыны быһа тыына хаайтаран талбаары уста сылдьыбыт балык мунньустар.

Балык «тиллэн», чычаас ырбыыга, сылаас ууга тахсан, саас кэлбитин билэн, дьэ тото-хана аһыыр. Итини сорохтор «сайыы балыга», атыттар «быгыы балыга» дииллэр. Аһыыр астара татыарыйбыт, кэмчитийбит ыалга бу кэм кэлиитэ чахчы да күүтүүлээх. Мин ыал устун атах балай сылдьар эрдэхпинэ, ыстыырдарынан быстаран «инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан» күннэригэр-тыыннарыгар сытар эрэйдээхтэр: «Оо, абалаах, балык быгарыгар тиийбит киһи баар ини…», – дэһэллэрин үгүстүк истэрим.

Иитэн-аһатан олорор эбэлэрбит барахсаттар көмүс хатырыктаахтарынан төһөлөөх киһи үрүҥ тыына өллөйдөммүтэ буолуой…

Бэл балык уҥуоҕа да хаалбат: тарга куталлар, онтукалара сайыны быһа аһыйан, сымнаҕас өҥүргэс буолан хаалар. Сорохтор көтөр уҥуоҕун кытта итинник гынан сымнатан «ууну-хаары» кытта булкуйан сииллэр. Мундуну буһаран баран тарга кутан аҕараанныыллар. Ыал-ыал аайы балыгы араастаан астаан аһыылларын көрүллэрэ. Собону миинэ бардын диэн хатырыктаабакка, санньылыйа сылдьар салыҥын кыһыйтарбакка буһаран сиир дьон эмиэ баар буолааччылар. Уһуннук лыглыгырыы кыынньан буспут собо хатырыга күөс түгэҕэр түһэн хаалар. Онон сииргэ туох да улахан куһаҕана, табыгаһа суох буолбат…

Мунду, күөнэх төһө да кыра буоллаллар сиэмэх балыктар. Саас, биир сүрүн аһылыктара собо искэҕэ үһү. Өссө бэйэлэрин истэхтэрин кытта сииллэр дэһэллэр. Онон күөл мундута, күөнэҕэ бултаммакка аһара элбээтэҕинэ собо өнүйэн үөскээбэт үһү. Ону мин, ким көрүү көрүүлэнэн дуу, умса түһэ сытан чинчийэн көрбүтүн дуу билбэппин. Кырдьаҕастар кэпсииллэр. Үтүмэн үгүс сыл устата сыныйан билэн-көрөн, кэпсэл оҥостон эрдэхтэрэ. Онон өбүгэлэрбит барахсаттар мундуну, күөнэҕи сүрүн аһылык оҥостон, өлгөмнүк бултаан, күөллэрин быччыкыта мундуга кыһарыйтарбакка дэлэйдик үөскүүрүгэр кыах биэрэллэр эбит.

Мундуну, күөнэҕи – куйуурунан, илиминэн, туунан бултууртан ураты, күһүн буһук саҕана бэрт дьээбэтик бултуур өссө биир ньыма баар. Ол киһи эрэ барыта сатаан, сатабыллаахтык, кыайа-хото тутар ньымата, албаһа буолбатах. Мунду ыкса күһүн кытыыга тиксэр. Ити кэми «балык тиксиитэ» диэн ааттыыллар. Күөл кытыытын отун төрдө, күһүҥҥү хаҕыс хаһыҥнартан кыдьымаҕыра тоҥон кыра да тыалга кылыгырыы тыаһыыр, буһук саҕанааҕы күннэр кэлэллэр. Муус туруон эрэ иннинэ, чакылыччы халлыбыт хаар хаһыҥнаах түүннэр сытыы сулустарынан дьирибинэһэллэр… Дьэ бу кэмҥэ мунду бөлүөхсэн, хойуутук үөрдээн, күөл кытыытынан, кута саҕатынан устар. Ону түбэһэ көрдөххө – уу үрдэ күөс оргуйарыныы өрө дьирибинии турар буолар. Бу кэми мунду бөлүөҕэ, эбэтэр өссө бөлүөх кэмэ диэн ааттыыллар. Тиксии, бөлүөх мундута халыҥ үөрүнэн халҕаһалыы анньан уста сылдьаннар, кэбэҕэстик уонна өлгөмнүк тууга киирэллэр. Бу кэмҥэ, буһук саҕана, дьон кыанар өттүлэрэ, түргэн туттуулаахтара, сымсалара уонна атахтарыгар тирэхтээхтэрэ, үчүгэй сүһүөхтээхтэрэ – бөлүөх балыгын ыраахтан көрөн ырыҥалаан, сыныйан баран, сэмээр тыаһа суох тыынан сыбдыйа устан киирэн куйуурунан баһаллар. Сорохтор өссө куйуурдааҕар обургу гына анал баһар тэрил оҥостоллор. Дьэ манна төһө бултуйаргын түргэн, сылбырҕа туттуу быһаарар. Халыҥ бөлүөххэ түбэспит дьон, биир үүккэ, хаста да сомсо охсон ылаллар. Ээр сэмээр бөлүөх балыгын батыһа сылдьан, үлэ оҥостон баһаллар. Балыгы маннык бултааһын балыксыттан улахан сатабылы уонна тыыга үөрүйэх буолууну эрэйэр. Булгуччу уйуктаах тыыннан эрэ сылдьыллыахтаах. Сорох төһө да дэмин таппытын иһин, ыксыы-тиэтэйэ, өлүмнэһэ сылдьан, тыытын түөрэ үктээн, сыыһа туттан ууга да түһэ сыһара, түһэрэ да баар суол. Ууһута суох киһи бу ньыманан бултаабатаҕа ордук. Буһук саҕанааҕы эбэ силиигэ тиийэ дьаралытар тымныы уутугар чомполонуу, чаалыттарыы үтүөҕэ тиэрдибэтэ биллэр.

Бөлүөх балыгын баһа-баһа, сөп буола-буола, кытылга тахсан сүөккээтэххинэ сатанар. Олус элбэх мунньулуннаҕына дьалкыҥнаан, тыы түөрэҥниирэ ордук бэргиир. Суола суох сур соноҕос баҕайы түҥнэһиннэ, тимирдэ да, балыксыт бии бэйэлээх эрэйдэнэн, сыралаһан баспыт балыгыттан илии соттор, тыынын эрэ нэһиилэ куоттаран, өлүү айаҕыттан тэскилэтэн кытылы буллаҕына таҥараҕа махтал… Туһугар эмиэ кыһыылаах, абалаах балыктааһын…

Мунду, эмиэ собо курдук, айылҕата айбытынан кыһын аһаабат. Уу дириҥэр түһэн, хамсаабакка да, утуйбут курдук дөйөн далбааран турар. Хайа баҕарар күөлгэ балык – күөл дириҥэр, кэнэлитигэр кыстыыр. Кырдьаҕастар «дьара, ол эрэн киэҥ киэлилээх эбэ балыга дьэбэрэтин хаһан, дириҥэтэн тоҥоруулаах да кыһыны туоруур» дииллэр. Ону «балык хаһыыта» диэн ааттыылар. Саас, куйуур кэмигэр «балык хаһыытын» түбэһэ ойбон алларбыт киһи өлгөмнүк бултуйар. Дьон барыта кини тулатыгар чугаһаан, ыксалаһан, тиэтэйэ-саарайа ойбон алларан үөмэхтэһэллэр. Куйуур – биир туспа умсугутуулаах, атын аҕай абылаҥнаах булт дьарыга… Дьара күөл, көлүйэ балыга улахан тоҥоруулаах тымныы кыһын дөйө тоҥон өлөр, саас «атан өлбүт» балык кытылга тиксэн күөдэл-таһаа буолан сытарын киһи түбэһэн көрөр. Араас көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл онно мустар. Тоҥот саҕана (кэннэ) арҕаҕыттан саҥа тахсан, «эмэһэтин бүөтүн» субу толугур гына ыһыктыбыт, хараҕа хараҥарыар диэри торҕоннообут «лэппэрдээн оҕонньор», атан тахсыбыт балыгы, сытынан-сымарынан дөбөҥнүк булан, иһэ ыларынан тото сиэн-аһаан абыранар. Балык, ойуурдааҕыга дылы, күһүн, унньуктаах уһун кыһыны кыстыыр уутун булунуор диэри күүскэ аһаан өллөнөр. Мэктиэтигэр үөһэ кытта «мэлийэр». Күһүн бултаммыт эмис балыгы үөллэххэ – сыата уокка таммалаан сырдьыгыныыр.

Күөнэх мундуттан, соботтон уратыта диэн, күһүн отой эрдэ муус тоҥно да сырыырҕаабат буола дөйө бөҕүөрэр, үрэх дириҥ элгээнин түгэҕэр түһэн кыстыыр. Собо, мунду сүнньүнэн күөлгэ ыырданар, оттон күөнэх – үрэх балыга. Онон сылдьар, сырыыргыыр сирэ киэҥ, сири-сибиири биир гына тэлэһийэр. Сайыы таҕыстар эрэ, сыккыһы батан, аабы сирдээх маардары, толооннору, үрэх баҕарахтарын биир гына кэтэн, саас эрдэ чалым ууга тахсар. Хаар да ситэ уулла илигинэ – толоон, налыы дьара уутугар, баҕаны кытта биир кэмҥэ ыыр.

Собо ыан иннинэ сынньанар, саҥа төрүөҕү ууһатарга бэлэмнэнэн аһыыр-сиир, күүс, сэниэ эбинэр. Соҥуруота эрдэ ситэр буолан, ньалыар ууга маҥнай ордук хото атыыр собо тахсар. Бу кэмҥэ иһин кыратык да ыга туттахха, үүт-үкчү чөчөгөй курдук, тыга сылдьар соҥуруоланар. Сотору, арыый хойутаан, искэҕэ дьэ ситэн кытыыга тыһы собо сырыырҕаан барар. Ийэ собо истэҕэ сымныыр, убуур, илимҥэ иҥиннэҕинэ араарарга биир кэм дьаалатынан тохто сылдьар. Тыы түгэҕэ барыта истэх буолар. Маны, собо ыары «ханчыалаабыт» дииллэр.

Собо ыыр кэмигэр, үгэс курдук, бэйэтэ туспа, ураты күннэр, түүннэр үүнэллэр. Эбэлэр киэҥ нэлэмэн уулара, били, күнүс күн уотугар эрэһэ долгуннарынан эймэнэ оонньообуттара тохтоон, тыаһы иһиллээбиттии биир кэм хараарса мэндээрэллэр. Силигилээбит бочур тыа – күөл иһийбит ньууругар сэбэрэтин көрүнэн сүүһүн аннынан одуулуур… Уу чуумпу, луҥку түүннэр сатыылыыллар… Түүн, собо ыыр кэмигэр таска тахса сырыттахха, ийэ айылҕа барахсан сып-сылааһынан илгийэн, уу-наһараҥынан бүрүүкээбит буолар… Ардыгар ибир-сибир ичигэс, иһирик ардах ибиирэн ыла-ыла астар, хойуу туман онон-манан ойдом-сойдом аһаҕастанан күөл, хордоҕой сирдэр үрдүлэринэн устан тараадыйан турара ураты иэйиини үөскэтэр… Тулаҥ барыта – нуоҕайбыкка, нусхайбыкка, сураһан баран сөпсөспүккэ дылы ылы-чып баран уоскуйан, туох эрэ кэрэ түстэниитэ кэлиэхтээҕин кэтэспиттии иһийэ чуумпуран, сэргэх кулгааҕын сэмээр сэгэтэн өрөйбүттүү-чөрөйбүттүү дьикти көстүүлэммитэ – куту-сүрү кутугуната хамсатан, атын аҕайдык абылыыр… Собо ыыр луҥку түүннэригэр, күөл ньалыар уута ыаммытынан үүт курдук сылыйар. Тэлгэһэҕэ туран болҕойон иһиттэххэ, эбэ кытыыта бүтүннүүтэ балык искэҕин ыан мөхсөрүнэн биллиргии, чалымныы-чолумнуу тыаһыыр… Сир ийэ үрдүнэн кэтэһиилээх-күүтүүлээх күндү түүннэр – собо ыамын, үүт тураан нуһараҥ түүннэрэ үүнэллэр…

Собо төһөҕө, ханна ыыра – хайдах саас кэлэриттэн эмиэ тутулуктаах. Ол эрэн кэмэ кэллэ да айылҕата таайан син биир ыыр. Хахсаат, тымныы сааскыга ыксаан, истэҕин күөл үөһүгэр «тоҕор». Онтута түргэнник өнүйэн ситэ охсубат, собо илимҥэ тутара, тууга киирэрэ аҕыйыыр, балыгы астаан хаһааныы уһуур-тэнийэр.

Күөл балыга барыта биир кэмҥэ ыыр буолбатах. Сорох эбэ эрдэ ырбыылаан, мууһун сайҕаан дьуххалыыр, уута кэмигэр сылыйан, собото эрдэ сырыыргыыр. Оттон сорох күөл хойуоран, түгэҕэр диэри бүтэйэ тоҥон, ийэ уута кыччаан, тоҥмут мууһа халыҥа бэрдиттэн, түргэнник ситэ уулла охсон биэрбэккэ, турку бөҕөтүн түөрэҥэлэтэн, отой хойут биирдэ мууһун көбүтэр. Онон – биир күөл балыга хайыы-сах ыан бүппүтүн кэннэ, атын күөл собото саҥа ыан эрэр буолар.

Собо биир дьикти уратыта – бычыах-бычыах, хаста да төхтүрүйэн ыыра. Бастакы улахан ыам бэс ыйын саҕаланыытын эргин, үс-түөрт күн барар. Иккис ыам – «бэһин ыама» диэн ааттанааччыта, бастакы ыам кэнниттэн уонча хонук буолан баран, икки-үс эрэ күннээх. Үһүс ыам – «отун ыама» диэн ааттанааччыта, от ыйын саҥатыгар, бэрт кэмчитик, биллибэккэ-көстүбэккэ биир эмэ түүн буолан ааһар. Ону илимҥэ тутарыттан, истэҕэ тохторуттан билиэххэ сөп.

Бастакы улахан, күргүөмнээх ыам кэнниттэн, үгэс курдук тыалырар-кууһурар. Ону – айылҕа барахсан балыгын истэҕин дьалкытан, сэмээр бигээн, ыама үөскүүрүн, ситэрин түргэтэтэр дииллэр.

Собо, ордук тыһыта, ыан баран, күөл түгэҕэр, дириҥҥэ тимирэн сынньанар. Тыһы собо истэҕин сүүрдэригэр айылҕатын сиэринэн ыарыыланар, ньылбыйар. Оттон атыыра, ханнык да үгүс көтөр-сүүрэр атыырын кэриэтэ, ыам сүпсүлгэнин соччо баардылаабат. Онон тыһытын курдук уһуннук уу түгэҕэр тимирэн хаалбат. Ол да иһин сааскы, ыам кэннинээҕи илимҥэ үксэ соҥуруолаах собо тутар. Дэлэҕэ да, күөс хоторулуннаҕына, соҥуруолаах собо түбэспит киһитэ «оок сиэ, миэхэ эмиһэ, соҥуруолааҕа түбэстэ» диэн үөрүө дуо… Оттон сайын, көбүү кэмигэр тыһы собо ордук хото элбиир.

Балык көбүүтэ от ыйын ортотун эргин саҕаланар. Куйаас, чуумпу, халыҥ былыттаах луҥку күннэргэ балык күүскэ көбөр. Сорох дьон ону «көбүү балыга» дииллэр. Дьэ бу кэмҥэ, өскөтүн күнүс тыаллаах буоллаҕына, күн киириитэ астыбытын кэннэ, чуумпуга балык кытыыга тахсан аһыыр, тиксэр, ордук хото сырыыргыыр кэмигэр унньуктааһын эбэтэр маарылааһын саҕаланар.

Тыаллаах-куустаах күн күөлгэ илими бодьуустаһыы – туһугар сыралаах, эрэйдээх үлэ. Ол иһин тыал намыраабыт, астыбыт кэмигэр – киэһэ эбэтэр сарсыарда эрдэ үтүллэр, көрүллэр. Тыалга балыгы араараары илимиҥ кылын быһыта тыытыаххын сөп. Кыл илим бэрт эрэйинэн, үгүс үлэнэн таҥыллар тэрил, онон «харах харатын курдук харыстаан» илдьэ сырыттаххына сатанар.

Эбээ биһикки чороох маспытын сонос үөл маһы быстан оҥостобут. Синньигэс, хаппыт маһы чороох гынар сэрэхтээх: буорга күүскэ батары анньар кэмҥэр тостуон сөп, оччоҕо тыыҥ эргийэн түҥнэстэн, мүччү туттан ууга да түстэххинэ көҥүл. Эмээхсин: «Хаһан да хаппыт маһынан чороохтоммот буол…», – диэн сүбэлиир. Биһиги үөл чороохпут төбөтүн: хойуу мутукчалаах эбэтэр сэлибирэс сэбирдэхтээх синньигэс лабааларын сарбыйан кэбиспэппит, ордоробут. Ол, дириҥ уулаах киэҥ киэлилээх эбэҕэ ыраахтан таба көрөрбүтүгэр туһалыыр. Тыыннан сэмээр дэйбэҥнэтэ устан илимҥэр чугаһаатаххына, балык элбэхтик туппут буоллаҕына чороох төбөтүн илбиргэһэ ибигирии хамсыыр, чуумпуга ууттан быкпыт төрдө эрэһэ иилэринэн ирбинньиктэнэ турара көрөргө астыга сүрдээх…

Оҕонньоттор эрдиини хайаан да түөрт кырыылаан оҥороллор, булгуччу иэдэстииллэр. Өскөтүн эрдии тутуллар маһа биир тэҥ бөкүнүк буолаҕына, хайа эмит ыксаллаах түгэҥҥэ, ордук кусчуттар, салбахтара ханан хайысхаламмытын билбэккэ, кураанахха күүскэ анньынан ууга ньимис гыннаран, тыылара түөрэ эригийиэн сөп. Бэйэлэрэ ууга түспэтэхтэрин иһин, туорайга уурбут сааларын, сээкэй малларын-салларын мүччү туттахтарына да көҥүл.

Балыгы астыыр, харайар ньыма элбэх, сир-сир аайы араас, аны астаабыт балыктарын дьон эгэлгэлээн ааттыыллар. Ол эрэн, балыктан оҥоһуллубут сүрүн астарбыт ааттара биирдэр: хохту, барча, хачымаас, буорса, дьалтах, дьаакы, буһарча, лыыба, сыма…

Лыыба уонна сыма ыкса күһүн, үөн-көйүүр суох буолбутун, уу тымныйбытын кэннэ, буһук саҕана эбэтэр муус үрдүнэн оҥоһуллар астар. Сыма лыыбаттан атына диэн – ууга оргутан тэптэрэ түһэн ылбыт мундугун иһиккэ кутан ныһыйан хааһы оҥорон баран тоҥоруллар. Лыыба кэм ысталлаах эбит буоллаҕына, сыма – биир кэлим ньолҕоорхой ас, онон аҥаардастыы сиэниллибэт, үксүн үөрэҕэ кутан булкуйан туспа суол ас гынан аһаныллар…

Күнүс дьоммут дьиэлэригэр көстүбэттэр даҕаны, холкуос үлэтэ хаһан бүтүөй. Халлаан сылааһа, үчүгэйэ, бэл күөл уҥуор сээкэйи түбүгүрээччилэр, күннэрин-дьылларын халтайга бараамаары өйүөлэнэн, ыһыктанан сылдьан үлэлиир сирдэригэр үрдүттэн аһыыллар…

Билигин, эбэм биһикки сүрүн үлэбит – балык астааһына. Туһугар эмиэ элбэх сыралаах, бадьыыстаах үлэ. Күн аайы олорор эбэбит барахсан эмис соботун тото-хана сиибит, хамыйаҕынан халбыллар хоргуннаах миинин астына-дуоһуйа иһэбит. Дьоммут үлэлэригэр ыһык гынан үөлбүт собону, мундуну мэлдьи илдьэ бараллар.

Мунду хохтулуур сибиэбит даардалара тэлгэһэбитигэр, тыал-куус сайа охсор, күн уота үчүгэйдик көрөр аһаҕас сиригэр тураллар. Былырыын туттуллан баран, түүрүллэн, чөкө баайыллан ууруллубут сибиэлэрбитин даарда үөһэ тэлгэтэбит. Сибиэ – туу киэнинээҕэр сонос маһынан, син биир туу курдук үксүн ситиинэн өрүллэр. Сорох дьон быстахха алдьаммыт ардьа эҥэлэйин да туһаналлар. Тымтайга сүгэн аҕалбыт мундубутун чабычахха кутан баран көтөҕөн мадьалыта сылдьан иҥнэрэн сибиэҕэ тарҕата кутабыт, баҕатын, чохутун, уутун кыыһын ылҕаан ылан ыраастыыбыт. Мундуну сибиэҕэ халыҥ гына куппаккын, олус хойуу гыннахха, тыал-куус курдары охсубат, сургуйбат буоллаҕына кыайан хаппат, сахсырҕа саахтаан сытыйыан-ымыйыан да сөп.

Мунду – омос көрүүгэ, төһө да хараҕа хойуоран түүрүччү барбыт курдугун иһин, истэҕэ, өлө элбэх буолан түргэнник хаппат. Ордук, күнэ суох, сөрүүн күннэргэ, тыаллааҕын да иһин, биир кэлим уһуннук сытар. Ардах түһэр да түбэлтэтигэр сибиэ үөһэ тэлгэтиллибит мундубутун хомуйбаппыт, эрдэ бэлэмнээбит хатырыкпытынан, самыыр хоппотун курдук таҥалайдаан чөкө сабан кээһэбит.

Куйааска сибиэ үөһэ кутуллубут мундуну сахсырҕа буулуур, тыалга эрэ арай ама. Онон сибиэ анныгар, тимир солуурга түптэлиибит. Буруону хойуннараары кытыан эбэн биэрэбит. Сылгы сааҕын түптэлээтэххэ бэрт минньигэс сыттаах, от күөҕэ өҥнөөх буруо тахсар. Кытыан умайбыт буруотугар ыһаарыллыбыт хохту амтана өссө эбии минньийэр. Балык сибиэҕэ симэ соҕус кутуллубут буоллаҕына, үөһээ өттө хаппытын кэннэ эргитэн бэриллэр. Сөптөөҕүн хаппыт дии санаатахпытына, хохтубутун сибиэтиттэн хоҥнорон, чабычахха хаалаан, дьоҕус сандалы сирэйин саҕа айахтаах огдоммутугар аҕалан кута-кута үрүллүбүт ынах тириитинэн бүрүйэн баран, чиҥиэр диэри дэлби тэпсэбит. Бу курдук хас эмэ күнү быһа үлэлээн огдоммутун толоробут. Мунду отой сурдьугунуу сылдьар буолуор диэри хатыахтаах. Көрөн-истэн ситэ хатарыллыбатах балык түүнүгүрүөн сөп.

Эбэм биһикки, бөдөҥ мундуну туспа арааран дьаакылыыбыт (бөдөҥ, талыы мунду хохтута). Эттээх мундуну хатарыы өссө уһун. Ону ол диэбэккэ, анаан үлэ оҥостон бадьыыстастахха, чахчы үчүгэй, тотоойу ас диэн кини буолар.

Аны собону барчалааһын биир туспа үлэ. Илимҥэ иҥнибит бөдөҥ, лэһигирэс собону хатырыктаан баран, үчэһэҕэ үөлэн буһарыллар. Онтон иһин сиирэ тардан хайытан өлүн, истэҕин ылан аҥардастыы да, суораты, күөрчэҕи да кытта булкуйан сиэххэ сөп. Үөлбүт собо буһан тахсан үчэһэтиттэн сулбурутуллан сойбутун кэннэ, тиэрэ уура сытан, сиһин уҥуоҕун бата хайытыллар, бөдөҥ уҥуоҕун барытын ылҕаан ылыллар. Төбөтүн туспа бэйэтин эрэ оргутабыт, уһуннук оргуйдаҕына сыата-хоргуна итирдэнэ үрүмэтийэн сүрдээх, ону эбэм хамыйаҕынан кытыйаҕа халбыйар, онтон бытыылга кутан бүөлээн уҥучахха ууран кээһэр. Халбыллыбыт балык хоргунугар лэппиэскэни уймаан сиэтэххэ минньигэс ас диэн ол. Бытыылга кутуллан «хаһаас» диэн ууруллубут балык хоргуна отой төбүрэҕэ, миинэ суох буолуохтаах. Сыаны-хоргуну кытары эттээх миин халбылыннаҕына иһит түгэҕэр түһэн, өр турдаҕына хаарыан аһы сытытан кээһэр. Ол иһин эбэм, балыгын хоргунун сөп буола-буола, туруора түһэ-түһэ, хат-хат сыымайдаан, туспа иһиккэ кутар, ыраастан-ырааһын, дьэҥкирин эрэ хаалларар. Балык сыата эмтээх, сатаан эмтэннэххинэ улаханнык туһанаҕын. Туох-ханнык иннинэ, ордук сэлликтээх дьоҥҥо ханнык да сыа абыраллаах эмп. Тыҥаларынан аһааҕыран, ааспат-арахпат сөтөл ыарыыламмыттар, хархахтаммыттар бэл ыт сыатын кытта сииллэр. Онтулара сүрдээҕин туһалыыр эбит…

Үөлбүт собо тылын омугуттан арааран туспа ылан, анал кыһыллыбыт кыра, тыймыы үчэһэлэргэ атырыа гына кэчигирэччи үөлэн баран, моойторук олуктаах ампаар муннугар, хайдыгас быыһыгар анньан хатарабыт. Тыл – күн уотугар түргэнник хатар. Сыата, сап-саһархай буола иҥэн хаалар. Ыстаатахха биир кэм бырдырҕас, минньигэһэ диэн эриэхсит. Хаппыт собо тылын дьон олус күндүркэтэн мааны кэһии оҥостоллор.

Бөдөҥ уҥуоҕа ылгаммыт собобутун этин илдьириппэккэ, сэрэнэн сибиэҕэ тэлгэтэбит. Иһэ-үөһэ ылыллан, буспут буолан хохтутааҕар түргэнник хатар. Сибиэҕэ балыгы хатарыы бэрт табыгастаах ньыма – аллараттан, үөһэттэн салгын хото сайа охсоруттан, чэмэлкэй күннээх курааҥҥа баҕас астанара дөбөҥ, түргэн.

Хачымаас – барча иккис арааһа. Сорохтор буорса дииллэр. Кыра быччыкыны, куллукуну хатырыктаан баран, үчэһэҕэ, мундулуу туора үөлүллэр. Үчүгэйдик буспутун кэннэ сулбурутан сибиэҕэ кутуллар. Хачымаастааһын барчалааһынтан атына диэн – балыгыҥ уҥуоҕун, иһин араарбаккын. Онон, истээх-үөстээх быччыкыны хохту курдук элбэхтик үлэлэһэн, сурдьугунуу сылдьыар диэри хатарыллар. Дьон астанан аһыыллара араас, сорохтор, тииһэ-уоһа суох өттүлэрэ, хачымаастаабыт балыктарын бурдук курдук үлтү сынньаллар. Уҥуоҕун кытта бытарытан, мэлийэн кэбиһэллэр. Иһэ-үөһэ ылыллыбакка барыта хатан ас буолбут балык тотоойу. Ол эрэн, уһун кэмҥэ, аҥаардас хачымааһынан аһылыктаммыт киһи, тахсан киирэригэр хойуута хатан, тааһыран тумнаҕыран эрэйдэниэн сөп. Хачымааһы, хаппыт балыгы кытары бииргэ хайаан да үрүҥ аһы булкуйа аһаныллыахтаах.

Дьалтах – кыра быччыкы сиикэйдии хатарыллыбыта. Хачымаастан уратыта диэн: баһын, иһин араарыллар, хатырыктаммат. Эмиэ хохтулуу хатарыллар. Үчэһэҕэ үөлэн халаҕытан сиэниллэр.

Эбэм биһикки собобутун, мундубутун сайыҥҥы дьиэбитигэр, туруорбах балаҕаммыт сирэй оһоҕор үөлэбит. Хахха сир буолан, аһаҕас халлааҥҥа кулуһун уотугар үөлэр курдук тыал-куус мэһэйдээбэт. Собо үөлэ үөрэнэммин, нэмин табан, эмээхсинтэн хаалсыбаппын. Элбэх истэхтээх, өллөөх балык түргэнник буһа охсубатын иһин, сотору-сотору көрөн-истэн эргитэн бэриллэр. Инньэ гымматыҥ да, аны уот суоһаан собо хоруорар кутталлаах. Оччоҕо амтана алдьанар, аһа хатар, хара хоруонан бүрүллэр. Ыыс-араҕас буола саһарчы буспут собону сойутабыт, онтон биирдэ үчэһэтиттэн арааран остуолга сулбурутабыт. Киһи илиитин сиир итии балыгы бэйэ-бэйэтигэр баттаһыннарбакка тэлгэтэн сойутуллар. Сүмэһинин иһигэр иҥэринэн, сыатыгар саһарчы буспут собо, сыттыын-сымардыын астык аҕай ас.

Собо үөлэр тиит үчэһэлэрбит бобо баайыллан кирээдэ үөһэ чөкө хараллаллар. Улахан Баһылай кыспыт үчэһэлэрэ балык сулбуруйан түспэтин диэн анал туорайдаахтар. Балыгы үчэһэҕэ сатаан нэмин табан үөлүү, бэйэтэ туспа үөрүйэхтээх. Бөдөҥ собону – туруору, быччыкыны, мундуну – туора үөлүллэр.

Балык хоргунун, илимҥэ, тууга эрэ киирбит балыктан астаан ылан мунньунартан ураты, өссө биир дьикти ньыма баар. Ол хайдах дьыл буолбутуттан быһаччы тутулуктаах. Сорох сыл кыһына бытарыттан түһэн олус тымныы буолар, оччоҕо дьара күөл, көлүйэ уута дөйө тоҥон балык «атан өлөр». Саас «атан өлбүт» балык кытыыга тиксэн туох да баһаан мунньуллар. Дьон ону көрө сылдьан хомуйан ылаллар уонна улахан күөскэ лыглыгыраччы оргутан аҥаардас дьэҥкир хоргунун эрэ баһан ылан мунньуналлар. Этин сиэбэттэр.

Дьэ онон сааскы, сайыҥҥы балыгы астааһын, хаһааныы туһугар эмиэ бэрт элбэх, эгэлгэ эридьиэстээх, түбүктээх үлэ.

* * *

Киэһэ өттүгэр мин иллэҥсийэбин, доҕотторбор, дьүөгэ кыргыттарбар барабын-кэлэбин. Кинилэр да биһиги ааммытын саппаттар.

Эбэм хаһан да таах, си-дьүгээр олорбот, наар тугу эмэни иистэнэ, туппахтыы-убахтыы сырыттаҕына эрэ сатанар.

Мытыйыс оҕонньор сарсыарда бэрт эрдэ биһиэхэ тымтай тиктэрээри: ыраас эттээх туос, тымтык мас, үөл талах аҕалан кэлэ сылдьыбыта. Мин урут эбэбин кытта хаста да туос тымтай тигэн турабын, онон билэр үлэм, үөрүйэхпин. Тымтай тигиитэ улахан уустуга суох. Оҕонньор үлэҕин, сарсыарда саҕалаан бараммын, киирэ-тахса, үлэм быыһыгар кыргыттары кытта сээкэйи кэпсэтэ-кэпсэтэ, киэһэ эрдэ, сөпкө тигэн бүтэрбитим. Уйбаныаба Борускуо туоһунан иһит тигэргэ кэм үөрүйэх, оттон Мытыйыс Маарыйата төрүт сатаабат, тымтай хайдах тигиллэрин билбэт эбит этэ. Маарыйа миэхэ илии-атах буолан көмөлөһө-көмөлөһө: «Син судургу эбит ээ, киһи үөрэннэҕинэ тигииһи…», – диэн саҥа аллайан сүрдээҕин сэҥээрбитэ.

Тымтай – балыксыт арахсыспат аргыһа. Туос тымтай сүгэ сылдьарга чэпчэкитэ, тутарга-хабарга табыгастааҕынан тэҥнээҕэ суох иһит. Өссө, сэрии буолуон инниттэн араас күн эгэлгэ тимир, таас иһит элбээбитэ эрээри, дьон туостан тигиллибит иһиттэрин ордороллор. Туос иһиккэ ас дьүдьэйбэт, уһуннук тулуктаһар, оннооҕор өҥүрүк куйааска үүт өр аһыйбакка турар. Биирдиилээн кэтэх сүөһүлээх ыаллар хас ыам аайы ыабыт үүттэрин тус-туһунан чабычахтарга кутан уураллар. Биһиги ыал үүт кутар алта чабычахтаахпыт. Эмээхсин тимир иһити соччо ахсарбат: «Туос иһиккэ кутуллубут үүт ордук үрүттэнэр», – диир. Эбэм, Быркылаах уҥуор тахса сылдьан, холкуос саҥа сэппэрээтэрдэрин көрөн баран: «Туһата суох, таах үлэни үксэтэр сэптэр эбит», – диэн кэлбитэ. Далбар (сабарай) чабычахха куппут үрүттэммит үүтүттэн, сэппэрээтэр сүөгэйдээбититтэн итэҕэһэ суох сөҥ сүөгэйи хамыйаҕынан халбыйар. Таптайан арыылаабыт арыыта да ол сиэринэн син биир хаалсыбат. Кини халбыйбыт үүтэ букатын сыата суох буолар.

Эбэм туоһунан – тордуйа үүйүүтүттэн саҕалаан, дьоһуннаах, күтүр улахан ыаҕаска тиийэ тигэр. Арай саар ыаҕаһы тигэ илик быһыылаах. Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ, мин кыра кыыс оҕо сырыттахпына, ийэм таҥас-сап иистэнэрин таһынан туос иһит эгэлгэтин тигэрэ. Бэйэтигэр иһит-хомуос оҥосторун таһынан, үлэҕинэн, биирдиилээн дьоҥҥо, холкуоска (артыалга) кытары тигирэ. Араас моһуоннаах, дьикти кэрэ дыргыл сыттаах: сороҕо сиппит, сороҕо саҥа тигиллэн эрэр туос иһиттэр: тымтакалар, мэчикээттэр, ыаҕайалар, ыаҕастар, чабычахтар, туос, сарт тымтайдар, бэл күтүр улахан саар ыаҕастар кытары күлтэһэн үрүт-үрдүлэригэр кыстанан туралларын бу баардыы өйдүүбүн…