Ийэм кэпсиир… (4 чааһа)

Мунньахха мустубут дьон, холкуостарын бэрэссэдээтэлэ Өлөксөөндүрэ Борокуоппайабына этэр тылын мэктиэтигэр өрө өндөҥнөһө-өндөҥнөһө иһиттилэр. Бу айылаах өрөгөйдөөх – Улуу Кыайыы күнэ үүммүтүттэн дьон-сэргэ сирэйдэрэ-харахтара дьиктитик туран сэргэхсийбиттэрэ сүрдээх…

Күн бэҕэһээ кэриэтэ ааспыт, аас-туор, ынырык ыар сыллар кэмнэригэр, дьахтар киһи дьарамай санныгар сүктэриллибит сүдү улахан итэҕэли толорон, ирдэбили кыайан, бэйэтин холкуоһун дьонуттан чороҥ да соҕотох киһини хоргуйан, сутаан өлүүгэ тиэрдибэтэх холкуостарын бэрэссэдээтэлин – дьон ытыктыахтарын ытыктыыллара. Ол барыта дьахтар киһи тус тыынын да толук уурарын кэрэйбэккэ, утуйар уутун умнан, күүһүн-күдэҕин харыстаабакка дьаныһан туран сатабыллаахтык, барыны-бары табатык аттаран үлэлээбититтэн ситиһилиннэҕэ. Дэлэҕэ да Свердлов аатынан холкуос «өҥ» сураҕын истэн, ыраахтан-чугастан кэлэн иһэн аара суолга охтубут үксүө дуо!.. Өлөксөөндүрэ Борокуоппайабына үрдүкү салалтаҕа санаатын туох баарынан аһаҕастык этэн туруорсары сатыыра. Кини куттаммата, дьаархаммата, бэйэтин иннигэр хайыҥ охсуна эрэ сатаан сыыһа дьаһаллары, үөһэттэн этиилэр, модьуйуулар эрэ диэн толоро сатаабата. Ирдэниллибит дьаһал төһө сөптөөҕүн куруук эт мэйиитинэн ырытан, ырыҥалаан көрөн баран, туох эмит итэҕэс-быһаҕас баар, тахсыах курдук буолла да, «маннык сатаммат, итинник гыннахха ордук сөп буолсу» диэн тус санаатын мэлдьи туруулаһан туруорсара. Буруйа суох киһи сыыһа сэмэлэнэрин, үтүрүллэрин сөбүлээбэтэ; дьалаҕай быһыытынан үлэни атахтаабыты – төбөтүн имэрийэн сээн диэбэтэ. Туруоруммут сөптөөх соругун толорор туһугар – кытаанах ирдэбиллээҕэ. Хаһан да хонтуораҕа хорҕойон, кэнсэлээрийэҕэ кирийэн олорбото – мэлдьи холкуоһун дьонун кытта хайа да үлэ үөһүгэр бииргэ, тэҥҥэ сылдьара. Холкуос олоҕор туох-туох суоҕа баарай. Сэрии саҕана үксэ оҕо, дьахтар буоллахтара: тустаах үлэлэрин кыайбакка, сатаан толорбокко, алҕас сыыһа-халты туттан үлэни харгыстаабыт баар да эбит буоллаҕына, ону сиэрэ суох сэмэлээн, аҥаардастыы мөҕөн-этэн кирдиэхтэтэн барбата, өссө ардыгар, оҕо аймах өттүттэн сыысхал тахсыбыт түбэлтэтигэр – Өксөөн тылын күлүү-оонньуу кэриэтэ сымнатан сэмэлээн, сүбэлээн-амалаан үөрэтэрэ-такайара. Ол – өрө кыбдьырына-кыбдьырына, сирэй-харах анньан ыган-үтэн түүрэйдээн мөҕөрдөөҕөр-этэрдээҕэр, тустаах киһитигэр ордук ылбаҕайдык тиийэрэ. Өксөөн эгэ кэлэн буруйдааҕы үҥсэ-харса сылдьыа баара дуо, дэлэҕэ даҕаны. Ол да иһин, киһи быһыытынан эйэҕэс-сайаҕас үтүө майгылааҕын иһин, дьоно-сэргэтэ кинини олус диэн сөбүлүүллэрэ, ытыктыыллара…

Хас биирдии киһи, аны инники олоҕор үтүө кэмнэр кэлэллэригэр туох да саарбаҕа суох бигэтик эрэнэр. Эрэл баар буолла да, олох сайдар тэтимэ өссө эбии күүскэ күүркэйиэхтээх. Бу ааспыт сэрии ыар сылларыгар «Свердлов» холкуоһа төһө да «өҥ холкуоһунан» сураҕырдар, аатырдар син биир аччыктааһын, тиийиммэт-түгэммэт тутах күннэр бааллара, ол эрэн биир да киһи ыран-быстан, уҥуох-тирии буолан хоргуйан өлбөтөҕө. Кэм кэмиттэн-кэмигэр салҕанан, этэргэ дылы сүүс сүүстэн өйөһөн аана суох алдьархайдаах сыллары туораан, бүгүҥҥү, үйэлэргэ умнуллубат Улуу Кыайыы күнүгэр үктэннэхпит!.. Ол барыта, биир үксүн, сатабыллаах салайааччыбыт, Өлөксөөндүрэ Борокуоппайабына сыралаах үлэтин түмүгэ.

Өксөөн дьонугар-сэргэтигэр туһаайбыт, сүрэххэ сүппэттии сөҥөр, улахан долгуйууттан тахсыбыт этиитин түмүктээбитигэр – холкуостаахтар, Айдаҥ олохтоохторо бары сүһүөхтэригэр туран эрэн таһыннылар…

Бүгүн холкуос ыскылаатыттан ас түҥэтиллэн, дьиэ аайы дьоро киэһэ үүннэ. Сорох ыаллар бэл, Ньукуолаҕа сиэхпит диэн хаһаанан сыппыт сүөһүлэрин баһын сүлэн мадьыктастылар, Бөтүрүөпкэ окко киирэргэ борсонуохпут диэбит чабычахтаах сыһыктарын кытта булуустан бидиличчи көтөҕөн таһааран буһардылар.

Сэриигэ сүтүгэ суох дьиэ кэргэҥҥэ, ыалга, кырдьыга да, муҥура суох, киһи тылынан сатаан эппэт үөрүүтэ. Оттон өлбүттээхтэр бу күн дьиктитик сөҥүөрэн сырыттылар. Хайдах эрэ, синнэригэр түспүт дьоҥҥо маарынныыллар. Туораттан көрүүгэ кинилэр үөрбэт да, хомойбот да курдуктар… Арай, тоҕо эрэ, мээнэнэн көрбүт уу-хаар баспыт харахтарыттан сэрэйдэххэ, киһи көрбөтүгэр, абаларыттан, аһыыларыттан уйа-хайа суох ытаан-соҥоон муҥнаналлар быһыылаах… Баар-суох чугас дьоннорун сүтэрбиттэргэ оннук… Сүтүктээхтэр урут, кыайыы күнэ буолуон иннинэ бэйэлэрин туттунан, кэм кыанан сылдьыбыт эбит буоллахтарына – өрөгөйдөөх Улуу Кыайыы күнэ үүнээтин кытта – ыар сүтүктэммиттэрин саҥа истибиттии дьэ ордук эбии иэдэйээхтээтилэр. Кинилэр тугу да сэҥээрбэккэ, бэйэлэрэ-бэйэлэригэр салаҥ санаа ыарыгар таҥнары баттатан, көстүбэтэрбит-биллибэтэрбит ханнык диэбиттии бүгэллэр. Биһиги Өксөөммүт ону барытын билэ-көрө сылдьан, төһө кыалларынан, көмө-тирэх, өйөбүл буолар. Хомсомуоллары, эдэр кыргыттары түмэн дьиэлэринэн сырытыннарар: хайа сатанарынан үгүстүк киирэ-тахса, кэлэ-бара сатыыллар. Ордук иэдээнэ диэн – сүтүктээх эрэйдээх соҕотоҕун сытан санаа-оноо аалыытыгар, сиэһинигэр бэриниитэ. Кинини сэргэхситэ, тула-мала түһэн дьэгдьитэ сатыыр чугас, истиҥ киһитэ, доҕоро суох буоллаҕына төрүт иэдэйэр… Санаа-оноо кэрбиириттэн – ыалдьыа да суох ыалдьар, быстыа да суох быстар, балаҕадыйар. Бэл күн бэҕэһээҥҥэ диэри бииргэ үлэлии-хамсыы сылдьыбыт номоҕон дьүһүннээх эдэр дьахталлар, ыар аһыы саба куустаҕына, аҕыйах хонук иһигэр киһи билбэт буолуор дылы сэбэрэлэрэ уларыйар: чанчыктара кыырыктыйар, кэрэ мөссүөннэрэ сатамньыта суохтук сабыстар, баара-суоҕа отуччалаах, түөрт уончалаах эдэр дьахталлар эмэхсийбит эмээхсиҥҥэ кубулуйаллар. Ол барыта тылынан сатаан ситэри ситэн этиллибэт аба, аһыы, ыар санаа түмүгэ…

* * *

Сэрииттэн куота, саһа сылдьар күрүөйэхтэр, сыл сылаас кэмигэр дьиэлэригэр субу-субу сыбыытаһаллар быһыылаах. Сир-буор аннынан, үһү-таамах курдук сибигинэһиини иһиттэххэ, кыһын дьиэлэригэр хорҕойор курдуктар. Атын нэһилиэк, холкуос дьоно эбиттэрэ буоллар баҕар тутуллубуттара, суоллара сойбута ыраатыа этэ. Мин санаабар, Өксөөн, күрүөйэхтэр: Уйбаныап Өндөрөй уонна Буолкап Бүөтүр кыһын дьонноругар кэлэн саһан кыстыылларын сэрэйэр, билэр быһыылааҕа. Биирдэ, Өксөөн ийэтин кытта кэпсэтиилэрин түмүгүн истэн хаалтым, онно эдьиийим: «Ол кинилэри да үҥсэн, туттаран тугу туһанаары, сырыттыннар… онто да суох дьон сирэй-харах анньыытыгар сылдьыах сордоохтор буолуо…», – диэбитэ. Холкуоска син үҥсүүк-харсыык, «чуор кулгаахтаах» дьон бааллара эрээри, күрүөйэхтэри тыллаан биэрэн туттарбатахтара. Ол эмиэ бэйэтэ туспа дьикти…

* * *

Кыайыы буолуоҕуттан дьон-сэргэ, хайдах эрэ, омуна суох туттардыын-хаптардыын тэтимирбит, бэл сирэйдиин-харахтыын уларыйбыт курдуктар… Хас сарсыарда саҥа күнү көрсөн уһугуннаҕыҥ аайы, туох эрэ, ураты сэргэхсийиилээх, аата-суола биллибэт дьикти иэйии саба кууһарга дылы, ис-искиттэн санааҥ өрө көтөҕүллэн, кыдьыгыран, баҕаран туран элбэҕи, үгүһү эрчимнээхтик, үрдүк таһаарыылаахтык үлэлиэххин-хамсыаххын эрэ баҕаран кэлэҕин… Онуоха эбии ийэ айылҕа барахсан маһа-ото, бары үүнээйитэ, сир уутун тото иһэн, сүрэҕи-быары хаба ортотунан дьырылаан сайа охсон халыйан киирэр ураты дыргыл сытынан тунуйан силигилии тыллан эрэриттэн – туох барыта өрө көрөн өрөйбүккэ-чөрөйбүккэ, ким барыта эгдэс гынан санаата көнөн, сүргэтэ көтөҕүллэн сылаанньыйбыкка дылы… Сарсыарда хараххын көрөн уһуктаат да сонно тута, туох эрэ хатыламмат кэрэ көстүүнү куоттарыам, мин аны ол үтүөттэн матан хаалыам диэбиттии эрчимнээхтик ороҥҥуттан ойон тураҕын. Суоруу муостаҕа тыкпыт күн уотун чаҕылхай сардаҥаларын быыһыгар ойуоккалаан таҥна охсоот таһырдьа ыстанаҕын… Арай таҥнаргар өрүкүппүт быылыҥ эрэ, билигин дьиэҕэ киһи сылдьыбыт туоһута буолан сып-сытыы күн сардаҥаларыгар устаҥныы, уҥа-хаҥас бэйдэҥнии хаалар… Дьиэҕэ киирбэккэ наар таска, айылҕа симиктик, көрсүөтүк сипсийэр уран тойугун истэ-истэ мэлдьи үлэлии-хамсыы сылдьыаххын эрэ баҕараҕын… Үтүө, кэрэ да күннэр… Чэгиэн, чэбдик эрчимнээх оҕо саас уонна истиҥник санаһар чугас дьоҥҥунуун, иллээх-эйэлээх, күлэ-үөрэ бииргэ сылдьан дуоһуйа, астына көхтөөхтүк үлэлээһин… Үлэ уонна үлэ… Үлэ дьолун билии!.. Үлэ дьолун сомсуу!..

Сааскы ыһыы кэминээҕи үлэ күөстүү оргуйар.

Дарайыы уус уһанар балаҕанын сирэй оһоҕун ураатыттан сарсыарда бэрт эрдэ хойуу буруо үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө бургучуйан тахсар. Сотору били ыыстанан тахсыбыт ахсым буруо тохтоон, уот күүһүн-уоҕун ылан дьэргэлгэн эрэ дьэргэлдьийэ оонньуур. Киргиэлэй оҕонньор балтатын тыаһа устар уһун күнү быһа тохтоло суох биир кэм «тыҥ-тыҥ-лаҥ-таҥалай… тыҥ-тыҥ-лаҥ-таҥалай…» диэн тыҥкынаан-лаҥкынаан иһиллэр. Дарайыы уһанар дьиэтигэр киирбит-тахсыбыт киһи ардыгар күөрт күөртэһэр, илии-атах буолан көмөлөһөр.

Аҕыйах хонугунан ыһыы үлэтэ үмүрүйэн, бүтэй-хаһаа абырахтанан, саҥардыллан барыта орун-оннугар бүттэ. Тиэриллибит, боромньуламмыт бааһыналар уохтаах буордара өрө көппөйөн харааран сыттылар…

Арыылаах эбэ кырдалын тэллэҕэр дьулугураччы үүммүт кылбаа маҥан хатыҥнарга куртуйахтар түһэн куллугураһаллар; сайыҥҥы чыычаах эгэлгэтэ, арааһа ситэри кэлэн, күн араас саҥа-иҥэ тохтообокко күйгүөрэр. Хонууга, сыһыыга, өтөххө – чаҕыл күн анныгар: муостаах туйаарардар, мас күөрэгэйдэрэ дьырылыы-дьурулуу ыллыыллар. Сардьыгынайа көтөн көй салгыҥҥа уйдаран эгдэс гынан кый үөһэ тахса-тахса, көстүбэт мэһэйтэн иҥнибиттии өгдөс гынан тура түһэ-түһэ кур от, сэтиэнэх быыһыгар түһэн, тэбэнэттээх оҕолуу кирийэллэр. Көрдүгэн, уу хонон мустубут аҥхалаат сирдэр эрдэлээн тыллар чэчиктэринэн кэрэтик симэннилэр… Халдьаайы саалыгар хойуутук тыллыбыт ньургуһуннар сиккиэр тыалга бигэтэн хоҥкулдьуһа хамсаатылар… Эбэлэр уһун кыс устата халыҥ хаппах буолан турбут муустара ньалҕарыйа уулланнар, ырбыылара кэҥээн өрө сүгүллэн хоҥноннор, тыал хайа диэкиттэн үрэр да ол хоту кытылга тиксэннэр хара буору хоруйаллар, кустук эгэлгэ өҥүнэн толбоннуран күлүмнүү-күлүмнүү күнүстэри-түүннэри ууллан саркааҕыран кырылыы, лыҥкыныы тохтоллор… Харса суох уолаттар хойобуун кустара үөскэ түстэҕинэ, үөл ураҕас мас тутуурдаах кытылга тиксибит мууһунан киирэн ылан тахсаллар. Ол уолҕамдьы, быстах быһыыларыттан – хайа эмит кырдьаҕастан, дьонноруттан мөҕүллэллэр…

Күнүскү өттүгэр дьиэ иһэ тыаһы иһиллээбиттии кураанахсыйар. Бары тустаах үлэбитигэр үрүө-тараа тарҕаһабыт. Арай эбэм Биэрэтин кытта дьиэ дьоно. Ол эрэн Биэрэ да балаҕаҥҥа бүгэн олорбот, таска тоотоҥноон тахсан бэйэтин дьаалатынан «түбүгүрэн» солото суох. Күн суоһуттан итииргээн утаттаҕына дьиэҕэ киирэн уу иһэн тахса-тахса сүрдээҕин оттомуран оонньуур. Баһыычаан доҕотторун Чоойуннааҕы кытары кутуйах, маттаҥаа, дьирики сырсыытыттан ордубат. Ыстаан, ырбаахы күн да аайы ыыра көтүллэр, тырыттар.

Настааччыйа бурдук ыһыытыгар сылдьан баран, билигин Маҥан Халдьаайыга оҕуһунан, молохоҕо эндирдээн тутуу маһа таһар.

Быркылаах сүөһүлэрэ – Мундулуҥдаҕа, Аллараа Уолбуттар – Томтор Суукка сайылыктарыгар көһөн тигинээтилэр. Маҥан Халдьаайы сүөһүлэрэ бэйэлэрин олохторугар сайылыыллар. Бүппэт үлэ, бүппэт түбүк… Үлэ дьоло, түбүк дьоло… Эбэм этэр ээ: «Дьоллоох киһи мэлдьи үлэ-хамнас, түбүк үөһүгэр сылдьар…», – диэн. Кырдьык да оннук. Мин оҕус, ат миинэн иһэн – үлэ, түбүк үтүмэн үөрүүтүн туһунан өйбөр хоһуйан ботугуруубун:

Торҕо буруо туман курдукТолоон сиргэ устан киирдэ,Кырдал үөһэ турбут дьиэбитСаҥа олох күнүн көрдөЧигди хаарга атах тыаһаТиэргэн аайы хаачырҕаата,Хотон аана үрүт-үөһэҮөрэ-көтө либиргээтэҮлэ күнэ үүнэн тахсанТатым санаа сарбылынна,Түбүк кэмэ тиийэн кэлэнБыстах санаа умнулуннаДьарык эрэ дьоллуур эбитСанаа сиэбит сордооҕун,Дьаныар эрэ үөрдэр эбитЭрэй аалбыт эрэйдээҕин…

Мин эрэ маннык хоһуйуом дуо, саҥарар саҥалаах барыта, бэл көтөрдүүн-сүүрэрдиин кытта үтүө сааһы, саҥа, эйэлээх олох саҕаҕа сандаарбытын туойан чырыбынаһа-дьырыбынаһа ыллыырга дылылар…

Ыһыы үлэтигэр: оҕус сиэтиитигэр, боромньулааһыҥҥа сылдьан баран, билигин эмиэ сээкэй быстах-истэх үлэттэн соло суох. Дьиэ түбүгэ үгүс.

Оҕонньоттор сайыҥҥыларыгар бэлэмнэнэн от үлэтин тээбиринин көрөн-истэн сөхсүйэллэр, сэлбийэллэр, саҥаны да оҥороллор. Таска олорон, сорох хамсатыгар симинэн, сорох кумааҕыга эринэн табах тардан бусхата-бусхата, бииргэ түмсэн уһана-уһана арааһы бары ыаһахтаһаллар. Аны боруоскаһыт оҕонньоттор эмиэ бааллар: холтуунарыттан мэлии табаҕы кытаахтаан ылан сыҥсыйан баран ытырдан тоҕо бараллар, харахтарыттан уу-хаар баһаллар…

Чөөдүү Миитэрэй, Балаҕаччыга силпиэҕэ (сельпо) харабынайдыы барда. Аҥаар илиитэ төрдүттэн кэриэтэ суох киһи, хара үлэни үлэлиирэ ыарахан…

Огдооччуйа, Ылдьааттан сурук кэлтин кэннэ, Дьэримиэй оҕонньордооххо дьуккаах көһөн тахсан турар. Иһэ – лаппа биллибит. Баһыычаан маҥнай утаа ийэтин кытта тахсыһан баран, аҕыйах хоноот төттөрү көһөн күккүрээн кииртэ. Эбэтигэр убанан хаалан, туспа арахсан олоруон баҕарбат. Уол онон куруук биһигинниин, оттон Огдооччуйа, кэлин отой да быкпат буолла. Дьиэ иһигэр мэлдьи бииргэ алтыһа сылдьыбыт киһибит эмискэ тахсан барбыта, хайдах эрэ, киммит эрэ суох, тиийбэт курдук… Огдооччуйа төһө даҕаны тиэргэн нөҥүө ыалга дьуккаахтастар, биир өтөххө олордор, син биир суохтуубут…

Дьокуускайтан, Ылдьааттан сурук кэлтин нөҥүө күнүгэр, мин кэлиигэ бурдук сынньа турдахпына, эмээхсин кийиитиниин наллаан кэпсэппиттэрэ. Эбэм барахсан бэрт намыын, холку куолаһынан наар кийиитин санаатын эгди гына сатыыра, эгэ кэлэн уолбуттан атын киһиттэн оһоҕостоммуккун диэн сирэй-харах анньа сылдьыа баара дуо, дэлэҕэ даҕаны.

– Көһүмэ, тугун көһөҕүн… олорбутуҥ курдук олор… – диирэ.

Огдооччуйа хотуна тугу эмит саҥардаҕына, ыйыттаҕына – тута хоруйдаабакка сөҥөн олоро түһэ-түһэ, аат эрэ харата хардарара, хайыы-сах өрбөх курдук сымныар диэри имиппит табысхаанын тириитин тохтоло суох убахтыыра…

– Син биир сөбүлүө суоҕа… Саатар эрдэ сурук суруйбакка… Арахсыаҕа, син биир… Онон эрдэ-сылла тахсыбытым быдан ордук… – Огдооччуйа санаабыт санаатын кубулуппакка, эппитин этэ олороро.

– Ылдьаа ыгыма суоҕун бэйэҥ билэҕин… Сүрэҕинэн сөбүлээн холбоспут киһи арахсыа суоҕа, сэрэйэбин, тоҕо эрэ, оннук диэн… Уолугар (кылыныгар) Баһыычааҥҥа дэлэ буолбатах, таптыыра туома сүрдээх, уол да аҕатыгар элэккэйдэнэн биир оннук… «Хаһан кэлэр?..», – диэн мэлдьи ыйыта, сураһа сылдьаахтыыр буоллаҕа, оҕом барахсан…

Огдооччуйа кистии-саба, биилэммит харахтарыттан халыйан түспүт көмүскэлэрин уутун сотторун көрөн, мин, саҥаспын ис-испиттэн сүрдээҕин аһына санаан кэлэн, хата, бэйэм уйаргыах курдук буолбутум…

– …Һуох… Һин биир, хайдах эрэ, һатамньыта һуох… Ол оннугар… кэлин хайа буолар… сыһыанын биллэриэ буо… – Огдооччуйа синигэр түспүт киһилии сыҥааҕын быччыҥын күүрдэн сирэйин өрө эгдэс гыннаран ыла-ыла, умса көрө-көрө өрө тыынан ылара…

– Чэ онтон хайыахпытый… кэм-кэрдии, күн-дьыл бэйэтэ көрдөрөн иһиэ… – диэбитэ эбэм.

Ылдьаа – ийэлээх аҕатын батан бэрт холку майгылаах, ыгым санаа, быһыы сыстыбатах киһитэ. «Оҕото суох – ордук оҕомсох» дииллэринии, ыамайдар санааларын баҕас табан ымманытар дьикти айылгылаах. Оҕо аймах куттарын туттаран таптаан иилэҥкэйдэнэ, сөбүлээн сырса сылдьар дьонноро баар буолаллар. Биһиги Ылдьаабыт оннук дьоннортон биирдэстэрэ. Дэриэбинэҕэ баар кыра уолаттар чаачар саалара үксүлэрэ Ылдьаа оҥоһуктара. Эмээхсин уолун: «Оҕо куттаах айыллан төрөөбүт…», – диэччи. Мин маҥнай утаа, атах балай мээнэ ускаай сылдьан баран, Быркылаахха эбээ эмээхсиннээххэ саҥа кэлэ сырыттахпына, Ылдьаа миэхэ эргэ балаакка хаалбытын чөлүн талан кырыйан, дьууппа тигэн биэрэн турар. Ылдьаа, көр, өссө бэл дьууппа кытта тигэр иистэнньэҥ. Эр киһи иистэнэрэ, буолаары буолан кыыс оҕоҕо дьууппа таҥас тигэрэ сэдэх көстүү. Оҕоҕо чугас киһи, баҕар мин санаабын да алы гынаары, көтөҕөөрү гынта буолуо. «Биһиги Аанабыт лоһолдьуйар дьууппалаах…», – дии-дии, ордьоҕор тииһэ килэйэн күлэ олороро бу баарга дылы…

* * *

Улахан Баһылай тиргэлээн, Кыра Баһылай үлэтин быыһыгар сааланан куһу баһаан сиэтибит. Баһыычааннаах бараахтыыллар, икки сахсарыма бараах этэ чөркөй этиттэн итэҕэһэ суох. Кус да дэлэйэ сүрдээх. Көлүччэ, көрдүгэн ууларыгар кытта биир кэм хараара усталлар. Дэлэҕэ да «халлаан хараҥарар куһа» диэхтэрэ дуо. Кэлин, сымыыттаары, төрөөрү-ууһаары – аабы, маар, ээй сирдэргэ тарҕаннылар да, син биир киһи хараҕар көстөр араас кус эгэлгэтэ баһаан. Мууһа сулан бүппүт Арыылаах эбэбит үөһүгэр андылар түһэн халыҥнык үөрдээн бараннар биир үтүө күн суй гыннылар. Арай сыл аайы төрүүр-ууһуур олохтоох андылар хааллылар. Кураанах куһу киһи ааҕан сиппэт, тыыраахы, чөкчөҥө бииһин ууһа оннооҕор ордук элбэх.

Эбэбит арыытын кутатыгар: хоҥор, хара баттах тыыраахылар, тэкээхтэр, хоптолор, кураҕаччылар уйа туттан сымыыттыыллар. Тыҥырахтаах, сойуо тумустаах көтөр күөл арыытын ыксатынан көттөр эрэ өй-мэйдээх тулуйбат аймалҕанын тардаллар. Биир кэм быыһа-арда суох көтөн эймэнэллэр. Ол айылаах үгүс саҥа-иҥэ барыта холбоһон, киһи иилэн ылбат, арааран истибэт биир күрүс күйгүөрүн үөскэтэр. Ону истэргэ астыга сүрдээх. Дьиэ иһигэр киирдэххинэ биирдэ кулгааҕыҥ сынньанар. Сорсо кустара хайыы-сахха үөрдүһэн эрэллэр. Уончалыы-сүүрбэччэлии буола-буола күөлтэн-күөлгэ сулукучуһаллар. Сотору сүүһүнэн ахсааннаах халыҥ үөр буолуохтара уонна сыыйа-баайа түүлэрэ түһэн, туруттан сааран барыахтара…

Биһиги күүтэр-күүтүүбүт, кэтэһэр-кэтэһиибит – сэриигэ барбыт дьоммут. Баччааҥҥа диэри биир да киһи биллэ илик. Кэлин, урут суруллан баран муммут-тэммит биирдиилээн суруктар кэлитэлээтилэр. Саҥа, сонун сурук суох. Ону сорохтор «субу кэлээри сылдьан дьон тугу суруйуохтарай… сотору бэйэлэрэ биллиэхтэрэ…» дэһэллэр. Сэрииттэн эргиллиэхтээх холкуоспут дьонун олус диэн долгуйа күүтэбит. Балаҕаччылыыр аартыгы манаһааччы эрэ үгүс быһыылаах. Этэргэ дылы, эмээхситтэр, дьахталлар бары кулгаах-харах иччитэ буолбуттара ыраатта. Оҕолоохтор оҕолорун, кэргэннээхтэр кэргэттэрин төһөлөөх аймана ахтыбыттарын арай айбыт таҥара бэйэтэ эрэ ситэри билэн эрдэҕэ. Хас хонон турдах аайы, аны бөлүүн ким эмит кэлбитэ буолаарай диэн сонно тута бэйэ-бэйэттэн ыйыталаһыы-сураһыы, бырабылыанньа дьиэ диэки тиэтэйэ-саарайа харбыалаһыы, хабытайданыы. Балаҕаччылыыр суол аартыгар үүммүт арыы-арыы хойуу бөлкөй үөттэр, талахтар быыстарыттан аттаах эбэтэр сатыы киһи тахсан кэллэр эрэ дьахталлар: «Хайа, хотуйдаар, ол хайалара иһэрий, ылыҥ, сытыы харахтаахтар көрүҥ эрэ…», – дэһэ-дэһэ чарапчыланыы бөҕөтө буолаллар…

Сэриигэ барбыттаахтар урут дьоннорун төһө да ахта саныы сырытталлар, субу эргиллэн кэлэллэрэ чугаһаан истэҕин аайытын айманаллара ордук эбии күүһүрбүккэ дылы…

Кыайыы буолтун кэннэ аны Кырымааньыйа басыыстарын кытта куомуннаспыт ханнык эрэ дьоппуон диэн омук сэриитэ сүгүн бэриммэкэ ачыаһыра, сэриилэһэ сытар үһү диэн сурах иһилиннэ. Эмиэ үһү-таамах курдук иһиттэххэ биһиги сэриилэрбит сорохторо ол утарылаһа сытар дьоппуоннары «тобоҕолуу» барбыттар үһү диэн буолла. Бииртэн биир киһи, бииртэн биир боломуочунай кэпсэлэ. Араадьыйаҕа эмиэ ити туһунан биллэрбиттэр, кэпсээбиттэр диэтилэр… «Дьоммут, аны баччалаах кыайыы буолтун кэннэ, онно баран, быстах былаҕайга умса-төннө түһэн, суорума суолланыахтара» диэн биир туспа мучумаан, куттаныы, дьаарханыы, кэчэһии… Сорохтор: «Биһиги Кыһыл Аарымыйабыт оннооҕор Кырымааньыйа курдук, ити айылаах аан дойду улуу омуктарын аҕыйах хонукка хаардыы хааман үлтү тэпсибит, сүүнэ уодаһыны урусхаллаабытын кэннэ, ол эмиэ тоҕо, хаһан кыайаары өрө чобуорхайбыт, суудайбыт чолоҕордоруй доҕор…», – диэн дьоппуон омугу мөҕүттэллэр. Өссө кэлин отой да, олоххо-дьаһахха, күннээҕи үлэҕэ-хамнаска туох эмит сатамматаҕына, табыллыбатаҕына: «Оо, дьоппуон баара… дьэ дьоппуон эбит… дьоппуон курдук араҥый доҕор…», – диэн тыл дэгэтэ үөскээн хаалла.

* * *

Арыылаах эбэбит барахсан мууһа сулан, нэлэйэн-хотойон, оттонор ходуһалара сааскы халаан уутун тото иһэн нүөлсүйэн, сөлөгөй сүмэһиннээх күөх от күн сырдыгар тардыстан, кини эмиэ үрүҥ күн анныгар биир сайыннаах олоҕун олороору, хойуутук өрө үтэн бытыгыраан, сүһүөх анньан хойуостаҥнаан таҕыста. Саас, сайын кэлэн, туох барыта аламай күн анныгар ситэр-хотор, төрүүр-ууһуур. Сирэм күөх сир үрдүгэр баар бары тыынар-тыыннаах, оттуун-мастыын – сүрүн күүһүн үрүҥ күнтэн ылан чэчирии, силигилии ситэн тыллар, олоҕун салгыыр сиэмэтин хаалларар…

Үтүө күүстэр дьайыылара, ис-иһигэр киирдэххэ, тус-туспа, эҥин-дьикти уратылардаах эбит. Ытык кырдьаҕастар кэпсэллэриттэн иһиттэххэ, оннооҕор күн уотун дьайыыта – эр киһиэхэ уонна дьахтарга тус-туһунан буолар эбит. Эбээ эмээхсин этэринэн, күн сыдьаайар, угуттуур дьайыыта ордук эр киһиэхэ күүстээх үһү. Ол кини олоҕун оҥкула үрүҥ күнтэн үүннээх-тэһииннээх буолан диир. Оттон дьахтар дьылҕата ыйтан ыйдарыылаах. Ол да иһин эр киһини «күөгэйэр күнүгэр» сылдьар диэн сайыҥҥы күн, өрө дьэндэйэн, өрөгөйдөөн турар кэмигэр тэҥнээн, дьахтары «дьэлтэйэр дьэтигэр» сылдьар диэн толору туолбут ый дьэлтэйэн турар кэмигэр дьүөрэлээн этэллэр эбит… Киһи үс куттаах: ийэ кут, буор кут, салгын кут. Бу куттарыҥ үһүөн холбоһон, сөпсөһөн ис айылгыгыныын алтыһар эбит буоллахтарына – киһи этэ-сиинэ чиргэл, чэгиэн, өйө-санаата тобуллаҕас, кыайыылаах-хотуулаах, чөл туруктаах этэҥҥэ сылдьар. Ити гынан баран айылҕа сиэринэн, туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх, бүтэр уһуктаах… Дэлэҕэ да «киһи күннээх, балык ыамнаах» диэн өс хоһооно үөскүө дуо. Ол эрээри… Айылҕаҕа ордук чугас, аһаҕас эттээх дьон, аарыма ытык кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, өлүү диэн – саҥалыы, уратытык айыллан атын эйгэҕэ төрөөһүн үһү… Бу туһунан санааттан санааны ситимнээн, бардар-бара турар эбит буоллахха – бэйэтэ туспа, бүппэт, муҥура суох дьикти сэһэн…

Күөл балыга эмиэ, атын харамайдар курдук өрөгөйдөөн, сырыыргаан ылар кэмнээх. Ол – ыыр кэмэ. Бу кэмҥэ, балык ыамын уотаҕатын саҕана илимнээн, туулаан туттумахтаан хааллаххына, инники сиир аскын өлгөмнүк хааччыныаххын сөп.

Арыылаах эбэ киэҥ, мэндээркэй иэнигэр тыылаах дьон эрдиилэрин салбаҕа күн уотугар чаҕылыҥнаан уҥа-хаҥас тэлбиҥнэһэ усталлар.

Улахан Баһылай араас харахтаах хас да кыл илими үппүтүн бэрийэр. Баһылай солото суох кэмигэр илимнэри эбэм тардар. Мин эмээхсини кытары күн аайы балык астыыр түбүгэр түстүбүт. Арыылаахпыт сүрдээх бөдөҥ соболоох да, ыччат да балыктаах. Ардьаҕа быччыкы мэнээк киирэр, оттон илимнэрбит киэҥ харахтаах буоланнар наар лэһигирэс эрэ собо тутар.

Биһиги собо үөлэбит, барчалыыбыт, хохтулуубут.

Кыһыны быһа халыҥ муус анныгар айылҕатын сиэринэн аһаабакка дөйүөрэн талбаара уста сылдьыбыт «тыына хаайтарбыт» балык саас күөл ырбыылаан, сайыы таҕыста да кытыыны былдьаһар. Ону «быгыы балыга» дииллэр. Күөл түгэҕэ дьөллүбүт сирин булан эбэтэр киэҥ ырбыы саҕатынан илим үтэн бу кэмҥэ бултуйуохха сөп. Быгыы балыга – аҕыйах хонукка сырыырҕаан, тыын ыла түһэн баран, төттөрү үөс уутугар төннөр. Ити кэнниттэн өтөр соҕус, күөл суллаҕына, тыһы балык искэҕэ туолан, атыыра соҥуруота ситэн, дьэ дьиҥнээхтик налыыга ыга анньан ыы тахсар. Күөл дьара, кытыы сирин саҥа үүнэн эрэр сүмэһиннээх күөх отун иһэ – балык устаҥныырыттан биир кэм бырдьыгыныыр. Ыыр балык кытыыга бэркэ сэрэнэн, кэтэнэн-мананан тахсар. Кыра да энчини, тыаһы-ууһу сөбүлээбэт. Ол иһин илими собо ыыр сирин ыксатыгар эбэтэр налыытыгар үппэттэр. Үөстэтэ соҕус, дириҥҥэ тимирдэллэр. Бэс да, от да ыйдарынааҕы ыамнарыгар эмиэ итинник. Балык таллаҕар кулгааҕа суох эрээри, тыаһы-ууһу сүрдээҕин истэр. Ыыр кэмигэр бэрт сэрэх буолар. Кырдьаҕастар собо тыаһырҕаатаҕына ситэ ыабат диэн, ордук-хос тыаһы-ууһу таһаарбакка, бэл эрдиилэрин чэпчэки-чэпчэкитик эгдэс гыннаран сэмээр эрдинэн уу-чуумпутук сылдьан илимнииллэр.

Мин, үүнэн эрэр оҕо киһи, хас күн аайы «тииҥ мэйии, сир түннүгэ» кырдьаҕастартан билбэтэхпин билэн, көрбөтөхпүн көрөн, истибэтэхпин истэн куруук билиибин-көрүүбүн хаҥатынан, эбинэн иһэбин. Дьиктиргии, сөҕө, сонургуу, соһуйа, кэрэхсии санаабыппын эт мэйиибэр сааһылаан, өйбөр чиҥник хатаан кээһэбин. Ол билигин буолбатаҕын иһин, инники олохпор туһалыаҕар саарбахтаабаппын. Олоҕу олорбут, үгүс сыл хаарын эт санныларыгар уулларбыт кырдьаҕастарга баар – олох туһунан эгэлгэ араас билии бараммат барҕа баайа. Дэлэҕэ да «кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан сүбэлэт» диэн өс хоһооно үөскүө дуо…

Үнүр, күөл кытылыгар, тыы тиксэр сиргэ, эбэм илимнэрин «өндөтөрүн» ыраахтан көрө турдахпына, Киспэ оҕонньор туос тымтайын сүгэн киирэн, миигин кытта бэйэтин тэҥ саастыылааҕын курдук сээкэйи баллыгыраһан уһуннук олорто. Борокуоппай оҕонньор эрэдэһиннээх чубууктаах умнас хамсатыгар, сэбирдэх табах мэлиллибитин симтэн, хойуу буруону омурдун хапчыс-хапчыс гыннаран соппойо-соппойо: «…Көр… көр… Аана, итинтиҥ эмиэ быдьырыыстаах, ис-иһигэр киирдэххэ эмиэ да эридьиэстээх диэтэҕиҥ…», – дии-дии арааһы бары ыатаран, ыпсаран кэпсиирэ. Ол истэргэ сэргэҕэ, астыга сүрдээҕэ, киһи туома тулатыгар баары барытын таһыччы умнан, кэрэхсээн ахан олордор олоруон курдуга. Киспэ, Арыылаах эбэтин будьуруччу тыллан көҕөрөн эрэр иирэ талахтардаах мас арыытын, сирэйин киһи аһыныах мылаччы туттан тонолуппакка одуулуу-одуулуу, хартастыбыт халтаһаларын түргэн-түргэнник чыпчык-чыпчык гыннаран симириҥнэтэ-симириҥнэтэ, бэйэтэ этэринии, эбэтин балыгын бары «быдьырыыһын, эридьиэһин» кэпсиирэ. «Сымнаҕас түгэхтээх, соһумтах балыктаах күөл собото улахан тыастан куттанар. Күөл түгэҕэр төбөтүн оройунан батары түһэн өлөр…» диэбитин бэркэ диэн дьиктиргии истибитим.

Тымныы, тыал-куус күн уонна этиҥҥэ – балык көбөн иһэн тимирэн хаалар. Куйааһырда, ылааҥытыйда да төттөрү көбөр, үөс илимнэргэ туппутунан барар. Сайын, өҥүрүк куйааска, дьара уулаах күөллэр балыктара, уулара сылыйдаҕына, аны сөрүүн сиргэ, кута анныгар хорҕойоллор. Ичигэс, сылаас ардах кэннинээҕи, тыаһа-ууһа суох луҥку түүн балык үчүгэйдик көбөр.