Ийэм кэпсиир… (4 чааһа)

Улахан Баһылай оттомноохтук тутта сатаабытын да иһин дьүһүнүгэр киһи хайдах да гынан кистээбэт мичээр толбоно түспүт. Бу айылаах сүдү үөрүүнү син биир хайдах да саһыарбаккын.

Мордьоһун удьурҕай хамсатыгар табах уурунан баран, кулуһун оннун булкуйан кыһыл чоҕу төкүнүтэн ылан, омурдун «соп-соп» соппоҥнотон табаҕын уматтар:

– Оччоҕо, биһиги доҕоттор, хайыыбытый? – диир.

Халҕарыын, Өлөксөйү саҥа көрбүт киһилии туттар:

– Хайыахпытый, онтон дьэ ойдохпут дии!..

– Ойор ээ, бу убургу… – Мордьоһун сүргэтэ көтөҕүллүбүт ахан, табаҕын хойуу буруотугар чачайан сөтөллүмэхтээн ылар.

Мичээр Баһылай икки ытыһынан хардары-таары ынах этэрбэстэрин сотолорун тэбэммэхтиир:

– Чэ, тугу кэтэһэн олоруохпутуй, барыаххайыҥ… Дьон кэтэһиэхтэрэ…

– Оннук… – Бычыгыр сөбүлэһэ охсор. – Чэйи ынтах да тиийэн иһиэхпит, аһы онно да баран аһыахпыт, – сэмсэ аһылыктарын аһаары сылдьыбыт мас кэрдээччилэр барардыы оҥостоллор.

Халҕарыын хотоол сиргэ халыйбыт хаар уутун сурдьугунас көмүрүөлүүн солуурчахха баһан ылан, сөҕүрүйбүт эрээри, сыр-сыр сырдьыгыныы сытар уотун умуруорар, туллай этэрбэһинэн тэпсэн дьиппинитэр. Уу чаана бургучуйар…

– Бүгүн ситэри үлэлээбэтэхпитин – сарсын, өйүүн хас да бүк куоһарыахпыт, бу айылаах үтүө, өрөгөй күннэр кэлтэрин кэннэ доҕоттор… Кыайыы буолтун кэннэ… Сэрии аны суох, бүттэ!.. Уонна ама хайдах үлэлиэхпит суоҕай, бэйэбит туспутугар, дойдубут туһугар, оннук буолбат дуо!.. – Бычыгыр өйүөлээх ботуоҥкатын быатыттан ылан санныгар туора иилинэн кэтэ-кэтэ үөрэн-көтөн өндөҥкөлүүр.

– Бэрт сөпкө сөллөҥнөөтүҥ! – Халҕарыын Бычыгыр саҥатыгар сөбүлэһэ охсор. – Үлэлээбэккэ… Кыайыы буолла диэн үөһэ силлии-силлии сытыахпыт дуо…

Эрчимнээх, дохсун, эдэр уол дьээбэлээх-хооболоох, көрүдьүөс тылларыттан дьонум күлсэллэр…

Мин атым холунун дьиримэ сиҥэ уутугар сытыйбытын ньиккэрийэн баран бирээскитигэр ыга тардаат көлөбүн миинэбин:

– Миҥэлээх киһи бардаҕым дии, – диэт тиҥилэхтээн кээһэбин.

– Тыый, биһигини күүтэн туруоҥ дуо, – диир Халҕарыын.

…Быркылаах эбэни тохтоло суох сиэллэрэн тахсан баран, кэннибин хайыспытым – мас кэрдээччилэр, оол курдук, тиэтэйэ-саарайа харбыалаһан бары бииргэ иһэллэр. Тохтоон, мин кинилэри одуулаһан турарбын көрөн Халҕарыын икки илиитин өрө көтөҕөн хатыйа далбаатыыр…

…Дэриэбинэҕэ киирэн иһэн көртүм, бырабылыанньа дьиэ үөһэ уот кыһыл былааҕы саайбыттара, бу өрөгөйдөөх күҥҥэ сүгүрүйбүттүү умса нөрүйэн тэлимниир.

Дьыксаах Апанаас Уолбуттан хайыы-сах кэлэ охсубут, тэлгэһэтин бүтэйин аанын баҕанатыгар уу чоккурас буола тириппит Сиэллээх атыыр барахсан бааллан турар… Дэриэбинэ иһигэр, дьон, оҕолуун-улаханныын бары туохха эрэ тиэтэйбиттии сүүрэллэр-көтөллөр. Бэл ыттыын-кустуун сүргэлэрэ сүр күүскэ көтөҕүллэн дьиктитик дьэргэйбиккэ дылылар… Дьэримиэй оҕонньордоох дьэрэкээн өҥнөөх соҕотох бөтүүктэрэ, хайдах көтөн тахсыбыта эбитэ буолла, хотон салгылыыр ураатын үөһэ атын аҕай хонойон олорон кылыһахтаах, чөллөркөй куолаһынан хаһыытаан хахаарытар. Киниттэн хаалсыбатарбыт ханнык диэбиттии биһиги бөтүүктэрбит хааччахтарын иһигэр сылдьан солбуһа-солбуһа үрүт-үөһэ тэбис-тэҥҥэ түһэрсэллэр…

Бырабылыанньа таһыгар киэҥ чалбах тахсыбытын ити ыкардыгар хоро охсубуттара үөскэ хордоҕой анныгар түһэн, сылгы хаһыытын уута өссө эбии кэҥээбит. Ити килэйбит киэҥ ууга хомурах куһун ытаары, арыы талах анныгар, хайалара эрэ хайыы-сахха дурда оҥосто охсон чөкөппүт. Дэриэбинэ иһигэр, тэпсилгэҥҥэ, кир-хох быһа сиэн күүскэ ууларан, садырым уута харса суох халдьыгыраан, чэмэлкэй күн уотугар күлүмүрдүү-күлүмүрдүү онно-манна үрүҥ сүүрүктэр сырсыбыттар… Хоруур, тээпкэ, күрдьэх тутуурдаах оҕолор айманаллар, сүүрэкэлэһэллэр…

Балаҕаччыттан үөрэх оҕолоро дьиэлэригэр кэлбиттэр. Таппаҕаараптар тэлгэһэлэрин таһынан ааһан истэхпинэ, хотон кэннинээҕи ыллык суолунан сиэттиспитинэн аргыстаһан испит, төрдүс кылааска бииргэ үөрэнэр Болчох Сэмэн уонна Дьорой Маарыйа уун-утары тахсан кэллилэр… Аны хотон халҕана хаачыгыр гына тыаһаатын кытта Таппаҕаараптар ийэлэрэ Маарпа күрдьэх тутуурдаах түөрэҥэлээн таҕыста.

– Аана хантан кэллиҥ? – Болчох Сэмэн сүүрэн кэлэн атым көнтөһүн төрдүттэн тутан туран, Үргэл сымнаҕас сымыһаҕын имэрийэ-имэрийэ ыйытар.

Маарпа үөрэх оҕолорун көрөн:

– Хайа, үөрэммэтигит дуо тоҕойдорум? – диир.

– Тыый, бүгүн ханнык үөрэх кэлиэй!.. Кыайыы буолбут дии!.. Сэрии букатыннаахтык бүппүт үөрүүлээх сураҕа кэлтин кэннэ!.. Сэрии отой бүппүт!.. Аны сэрии суох!.. – Дьорой Маарыйа сүүрэн кэлэн Маарпаны кууһар, бэйэтэ да сылламтаҕай ахан кыыс, Маарпаны харса суох иэдэһиттэн сыллаталаан ылар.

– Оо, оҕолорум барахсаттарыа… – Маарпа кэмэ суох үөрэн, уйадыйбыт куолаһынан: – Бээ эрэ, оттон, били, мин киһим?.. Биэрэ?.. Ханна баарый, тоҕо кэлбэтэ?.. – аны баҕар көрбөккө турарым буолаарай диэбиттии тула-мала көрүөлэнэр…

– Биһиги эрдэлээтибит, ынтах, Балаҕаччыга кыайыы миитинэ буола турдаҕына манна түһүннүбүт. Биэрэлээх миитиҥҥэ сылдьан баран кэлиэхтэрэ, аныаха диэри бүппүттэрэ буолуо, иһэллэр ини… – диир Дьорой.

– Суол устун урут-кэлин түсүһүү… – Болчох Сэмэн биир кылааска үөрэнэр доҕор кыыһын саҥатын ситэрэн биэрэр, онтон салгыы: – Уу, аара суол устатын тухары, кэлэн иһэн хас да сиргэ көҕөттөрү көрдүбүт; чөркөөкүлэр, мородулар, моонньоҕоттор да бааллар. Кураанах кус, бу сылыйбытыгар, эмискэ билиннэ.

– Дьэ бэрт-бэрт… Оо, оҕолорум барахсаттар… – дии-дии Маарпа, Дьоройу бэйэтигэр эпсэри тардан, былаат нөҥүө оройуттан сыллыыр. – Чыычаахтарым кэлэн истэхтэрэ, оччоҕо мин бэйи, тугу эмэни боролутан тоһуйбут киһи. Кубус-кураанах кулугураа олорорум сүрэ бэрт, – Таппаҕаараптар ийэлэрэ күрдьэҕин хотонун киитэ хастанан суйдаммыт эркинигэр өйөннөрөн кэбиһээт дьиэтигэр тиэтэйэр. Баарыын сарсыарда Маарпа соҕотох ынахтааҕа оҕус тарбыйахтаммыта. Оол курдук, хотон кэннинээҕи куруҥахха ынах кэнэҕэскитэ санньылыйбыта көстөр. «Киэһэ уоһах алаадьыта сиэхпит», – диэбитэ, онтун дьэ ити, кыыһа иһэр сураҕын истэн, эрдэлээн астаары ыксаатаҕа.

– Кулуупка көрсүөхпүт Аана, – дэһэ-дэһэ Дьоройдоох сырсан эрдэхтэринэ тутуу былдьаһан:

– Оттон Моруусалаах, Маарпалаах ханналарый?.. Мундулуҥдаттан кэлтэрэ дуо?..

– Кэлиэхтэрэ… Дьиэлэриттэн, өтөхтөрүттэн өссө үргүлдьү манна кэлиэхтэрэ… Дьоннорун кытта бары мунньахха, миитиҥҥэ хайаан да кэлиэхтэрэ… – Дьорой дьиэрэҥкэйдээн сүүрэ-сүүрэ ыһыытыыр, онтон бүтэй маһын быыһынан төҥкөс гынаат, сонно ампаар кэннигэр киирэн сүтэн, мэлис гынан хаалар…

Мин, бүгүн, доҕорум ааҕы Маарпалааҕы көрсүөхтээхпиттэн олус үөрэбин. Кинилэр кэллилэр да, сэһэн-сэппэл, таабырыннаһыы, остуоруйалаһыы, араас эгэлгэ «мөккүөр-иккиэр» барыта буолара чуолкай.

Тэлгэһэм ыксатыгар кэлэн, сэргэ моонньугар аппын тэһииниттэн баайан баран холуннарбын төлүтэ тыытан ыҥыырбын күрүө үөһээ сиэрдийэтигэр ыйаатым. Үргэли аҥаардас сөрүөтүнэн эрэ хаалларан баран, бүтэй тоһоҕотугар иилбит кырыаччыбын ыламмын түүлээн бурҕачыйа сылдьар аппын тараатым. Хас тарыы тартаҕым аайы хойуу түү кырыаччыга өлгөмнүк иилиллэн кэлэр, ону мэкэчитэ-мэкэчитэ үрүт-үөһэ мунньан иһэбин. Муспут түүбүн ампаарга киллэрэн, өҥнөрүнэн наардаммыт сылгы түүтүгэр холбуубун.

Дэриэбинэ илин уһугар хайалара эрэ:

– Кубалар!!. Кубалар!!. – диир саҥата аймаммытыгар хантас гынан көрбүтүм – Арыылаах эбэ бэтэрээ түөлбэтинэн, ыһыахтыыр түһүлгэ үрдүнэн – тоҕус куба көтөн даллаһан ааһан иһэллэр эбит… Тоҕус куба… Эчи наҕылларын, холкуларын… Айыы көтөрдөрө барахсаттар багдаһан түһэн аата астыктарын: ыксаабакка, уолуһуйбакка, тиэтэйбэккэ – усталыы сараадыппыт кынаттарынан сэмээр, аатыгар эрэ сапсынан көй салгыҥҥа уйдаран, биир кэм, уу долгунунуу усталлар…

Сэлэлии анньан иһэн кубалар ортолоругар баар икки куба – ыас хара өҥнөөхтөр… Мин урут, айылҕа барахсан маанылаах көтөрдөрүн, кубалары саас даҕаны, күһүн даҕаны үгүстүк көрдөҕүм, ол эрэн манныгы хаһан да харахтыы илигим… Эчи дьиктитин!.. Ыас хара өҥнөөх кубалар!..

Ылы-чып испит кубалар, бэрт намыһаҕынан, дэриэбинэ үрдүнэн ааһа көтөн иһэн сүр хатаннык, иччилээхтик: «Куу-ук!!. Кулук!!. Куу-ук-кулук!!.» – диэн саҥарыстылар… Хайалара эрэ соһуйан, өмүрэн ахан: «Хара кубалар, көрүҥҥүтүүй!!. Хара кубалар!!.», – диэн чаҥкыныыр.

Ийэ айылҕа барахсан аһара да үгүс эгэлгэ дьиктилээх. Өскөтүн киһи сыныйан, болҕойон, сатаан анааран көрөр эбит буоллаҕына – урут сэҥээрбэтэҕиттэн, аахайбатаҕыттан даҕаны – куруук, мэлдьи туох эрэ дьиктини, сонунтан-сонуну хайаан да билэ, була турар буоллаҕа.

Кубалар Айдаҥ дэриэбинэтин ааһа көтөөт, баараҕадыйбыт суон чаллах тииттэрдээх кэриигэ тиийээт, эмискэ эгдэс гынан өрө ханарыйан үрдээн таҕыстылар уонна бэрт холкутук сэмээр эргийдэр-эргийэн үрэх сүнньүн тутуһан даллаҥнаһа турдулар.

Кыра Баһылай: «Лүксүгүнтэн тахсар от үрэҕи бата бардахха, бэрт ыраах, Муҥхаарыма диэн дьоһуннах күөл баар, ол эбэҕэ арыый тиийиэх иннинэ Куба Сымыыттаабыт диэн дьоҕус күөлгэ, куба көтөр хас сыл аайы сымыыттааччы, күһүн бэйэлэрин саҕа улааппыт, сиппит оҕолорун батыһыннаран, үөрдээн уста сылдьалларын көрөөччүбүт», – диэн кэпсиирэ. Кубаны үгүс дьон отой хоту, муора кытылларыгар тиийэн сымыыттыыр көтөр дииллэр да, биһиги да дойдубут сиригэр-уотугар уйа туттан сымыыттыыр, төрүүр-ууһуур эбэлэрэ элбэхтэр. Бүлүү өрүс үөһээ, уонна орто тардыыларыгар хара туруйалар уонна кыталыктар сымыыт баттыыр, сөбүлээн тохтуур, аарыыр – кутаҥнас куталаах көлүйэлэрдээх, үгүс көрдүгэннэрдээх, дүөдэлэрдээх, бэрт киэҥ сиринэн тайыыр маардар, ээйдэр баалларын туһунан кэпсииллэр.

Куба – айылҕа биир маанылаах, кэрэ көтөрө. Хайа баҕарар көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл олоххо тардыһар сөҕүмэр күүстээх айылгылаах. Бэл, саас доҕорун өлөртөрөн баран, бэйэтэ кыната тостон хойобуун түспүт куба, хара тыа хайа эрэ бүччүм хонноҕор, биир эмит көрдүгэни, көлүйэни булан, онно хорҕойон төрөөн-ууһаан, сымыытын баттаан тэһэн, оҕолорун улаатыннаран, күһүн батыһыннартаан, улахан эбэлэргэ киллэрэн көтүтэлээн соҕуруу атаартыыра эбитэ үһү. Кыната тостубут ийэ куба сатыы ханна сир өтөн айаннаахтыай, оҕолорун сайыһа хаалан баран, өлөөхтөөн эрдэҕэ… Олоххо тардыһыы күүһэ диэн көр оннук!.. Куба оҕолоро ситэн-хотон бааһырбыт ийэлэрин хаалларан ыраах ыырга айанныылар, оттон ол айылаах, харах харатын курдук харыстаан, араас кыылга-сүөлгэ тыынын да толук уурарын кэрэйбэккэ, көмүскээн-харыһыйан көччөх гынан көтүппүт ийэ барахсан, күһүҥҥү, кыдьымаҕынан туртайбыт тыйыс эбэ тыаһы иһиллээбит курдук киэҥ нэлэмэн иэнигэр чороҥ соҕотох тула эргичиҥнии хаалан эрдэҕэ…

Мин, саныыбын ээ – баҕар маннык үһүйээннэртэн сылтаан үөскээбитэ буолуо – «оҕо сүрэҕэ – тааска, ийэ сүрэҕэ – эккэ» диэн өс хоһооно… Ол эрэн, төһөтүн да иһин, киһи аата – киһи, кыыл-сүөл аата – кыыл-сүөл. Икки атахтаах – айылҕа айбыт дьиктиттэн дьикти ураты улуу айымньыта… Киһи – ыалдьыбыт, босхоҥнообут күн күбэй ийэтин, балаҕанын иһигэр чороҥ соҕотох хаалларан, быраҕан ама кый-бырах быралгы уччуйан, тэлэһийэн барыа дуо… Иэдээн дии!.. Баҕар бу да иһин икки атахтаах, «киһи аймах» диэн ааттанааччылар: көтөрү-сүүрэри, кыылы-сүөлү – куруук ураннык, уйаҕастык толкуйдуур өйө-санаата суохтарын иһин, булт оҥостон аһаан-сиэн эрдэхтэрэ… Хайдаҕа дуу?!. Эридьиэстээн, эгэлгэлээн санаан көрдөххө олус да уустук ээ… Сүөһү киһи курдук өйдөөҕө эбитэ буоллар, ама хайа бэйэлээх илиитэ баран сүүскэ охсуо этэй. «Миигин өлөрүмэ, аһын-харыһый, тохтоо!..», – дии турар хайа баҕарар харамайы ким ама санаата баран тыынын быһыай.

Сорох, татым санаалаах дьон булчуту – кыылы-сүөлү өлөрөөччү-өһөрөөччү, аһыыр-сиир туһугар эрэ аҥардастыы апчарынааччы курдук саныыллар. Ол отой, төрүт сыыһа, толкуйа суох санаа түмүгэ. Дьиҥнээх булчут – айылҕаны харыстааччы. Кини, хаһан да хара тыатын көтөрүн-сүүрэрин туһата суохха, көр оҥостон кыдыйбат. Кэмнээн-кээмэйдээн, ымпыктаан-чымпыктаан, сөбүн көрөн бултуур… Аһары байбыт эбэлэрин балыгын, көрө-истэ сылдьан, илимнээн, муҥхалаан – көмүс хатырыктааҕын ыарыыттан, дьүдьэйииттэн, түмүгэр тиийэн дьаалатынан эстэриттэн быыһыыр. Бааллар ээ, араас сиргэ-уокка, ураты уйаҕас санаалаах дьиҥнээх булчуттар. Мин бэйэм эт кулгаахпынан истибитим, илэ харахпынан көрбүтүм: тулаайах хаалбыт тугуту кыра оҕолуу бүөбэйдээн хара тыаҕа атаарбыт, кыната эчэйбит кыталыгы эмтээн, үтүөрдэн үрдүк мэҥэ халлааныгар хат көтүтэн дьоллообут булчуттары.

Кыылы-көтөрү көлдьүргээн, көр оҥостон атаҕастааһын – ыар аньыы. Сир түннүгэ кырдьаҕастар этэллэр ээ: «Көтөрү-сүүрэри атаҕастаабыт киһи, хойут, бу Орто Дойдуттан баран баран, кэмэ кэлэн кырамантан эргиллэн хат төрүүрүгэр – ол атаҕастаабыт кыыла дуу, көтөрө дуу буолан күн сиригэр түһэр үһү уонна этинэн-хаанынан ол сүөл быһыыламмытын, түктэри кэмэлдьилэммитин курдук эрэйи-кыһалҕаны аны бэйэтэ көрсөрө үһү…» – диэн. Тыала суохха мас хамсаабат, уота суохха буруо тыргыйбат, тугу эмэни билэн, ырааҕы, уустугу анааран эппит буолуохтаахтар. Күннээҕи судургу, сырыынньа олохтон атын, «бүтэй» киһи көрбөт-истибэт – ураты уустук эйгэ олоҕо, туох да саарбаҕа суох баара чуолкай!..

Оҕолуу ыраас куттаах-сүрдээх, ырааҕы ыраҥалыыр ыпсарыылаах уһун санаалаах, улахан ычалаах киһи хаһан баҕарар олоҕу чэпчэктик олорор. Баҕар кинини төһө да, айбыт айылҕата эгэлгэлээн тургутан, араас уустук турукка киллэрбитин иһин – кини син биир бэйэтин ураты дьоллоох олоҕунан олорор… Ону өйдүүр ахсааннаах…

Киһини сөптөөх, үтүө суолга салайаллар, сирдииллэр – ытыктанар ытык кырдьаҕастар алгыс тыллара. Кинилэр кэхтибити да сириэдитэр, хагдарыйбыты да хат тылыннарар «сөлөгөй сүмэһиннээх» айыы сүбэлэрэ-амалара – улуу күүс. Өбүгэлэрбит барахсаттар туох барыта иччилээҕин толору өйдүүллэр, тугу барытын тыыннааҕымсытан көрөллөр. Бэйэлэрин ураты айылгыларынан, эйгэлэринэн «көстүбэттэри» кытта мэлдьи кэпсэтэллэр, алтыһалар. Ол барыта иччилээх тыл уонна санаа нөҥүө…

Дьоҥҥо-сэргэҕэ, уос номоҕор кэпсэнэринэн, тыл – чыычаах буолан көтөр, этиллибит, ыйыллыбыт, туһуламмыт сиригэр мэлдьи тиийэр. Олоҥхоҕо ойууланарынан, тыл кулунчук буолан кубулуйан Үөһээ Дойдуга көтөн тахсан айыы бухатыырын илдьитин халлаан үрдүк туонатын бары хаттыгастарыгар тириэрдэр, оттон Аллараа Дойдуга атыыр оҕус буолан айаатаан, айгыстан түһэр… Тыл – тыыннаах, илэ сылдьар киһи уонна сүгүрүйэр бары айыыларбыт, иччилэрбит курдук бэйэтэ анал ааттаах – Ытык Чыыбыстаан эбэтэр Чупчурукаан диэн. Биһиги дойду эҥээр итинник аат ааттаан көрдөһөллөр, сүктэллэр. Атын сиргэ-уокка, баҕар, туспа ханалытан да ааттыыллара буолуо. Бэл, тус-туспа уйаҕа умайар эһэкээннэр барахсаттар иччилэрэ атын-атыттар дииллэр. Аал уотун мэлдьи аһатар үтүө үгэстээх ыал эһэкээнэ – бэрт сэргэх сэбэрэлээх, үтүө дьүһүннээх буолара эбитэ үһү, оттон аанньа ахсаран, ахтан аһаппат ыаллар эһэкээннэрин иччитэ хом түһэн хоргуппут дьүдэх дьүһүннэнэрэ үһү дэһэллэр. Эбэм Маарыйа дьиэ иһигэр уонна таска, тэҥинэн уот оттуллан умайдаҕына – иккиэннэрин аат ааттаан аһатар: «Эһэкээннэр «холумтаннарын» иччилэрэ тус-туһунаннар…», – диир. Кыраҕытык сыныйа санаан, эридьиэстик эгэлгэлээн өйдөөтөххө, кырдьык да, олус уустук!.. Хас биирдии саҥарыллар, этиллэр тыл барыта иччилээх. Түҥ былыргыттан тыл иччитигэр сүгүрүйүү – төрүтү утумнааһын кэһиллибэт ытык иэһэ. Тыл суолтатын, күүһүн туһунан өс хоһооннорун киһи күннээҕи олоҕор мэлдьи истэр: «тыл уҥуоҕа суох», «тылтан тыл тахсар», «тылынан кынаттанар», «кырыстаах кыраабытын курдук», «киһи тыла – ох», «тыл дэгэтинэн доҕуһуолланан»… Тыл иччитэ диэн, тыл – киһини итэҕэтэр күүһэ. Иччилээх тыллаах киһи туспа буолар, киһи эрэ барытын тыла иччилэммэт. Үгүс киһи саҥарар саҥата уу сүүрүгүнүү устугас, күннээҕи кэпсэтии тыла, сонно тута умнуллар, уота-күөһэ сөҕүрүйэр тыл. Оттон иччилээх тыл ураты этитиилээх, кини – анаммытыгар тиийэр, тустааҕар тохтоон дьылҕатын араастаан уларытыан-тэлэритиэн сөп. Иччилээх тыллаах мөкүнү ыраланнаҕына, ону истибит, чугастык ылыммыт, кэбирэх уйулҕалаах муҥнаах алдьархайы, иэдээни күүтэр, онон ол кэтэспит кыһалҕатыгар кэбэҕэстик түбэһэр. Оттон төттөрүтүн үтүөнү, дьолу түстээтэҕинэ, ону ылынааччы наар үчүгэйи кэтэһэр, санаата мэлдьи сайа, эгдэйэ сылдьар, ол күүтэр үтүөтүн бэйэтэ ыҥыран ылар…

Киһи санаатын көтөҕөөччү, өрө дэбдэтээччи – алгысчыт. Алгыһынан кынаттанан сылдьар киһи кыайыа да суоҕун кыайар, сорунуо да суоҕар сорунар, санаата мэлдьи күүстээх, хотуулаах. «Алгыс баһа сыалаах…» эбэтэр «алгыс аалы хоҥнорор», «…кырдьаҕастан – алгыһын ыл» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Дэлэҕэ да үчүгэйи ыраламмыты «сыҥааҕыҥ сыаланнын» диэхтэрэ дуо…

Бииртэн биир санаа ситимэ илим хотоҕоһунуу субуллан, муҥура суох бардар-бара турар… Санаа… Хаһан да бүппэт санаа олоҕо…

…Төрдүс Тоҕус нэһилиэгин Айдаҥҥа кииннэммит Свердлов аатынан холкуоһун дьоно, кулууп дьиэҕэ өтөр-наар буолбатах өрө күүрүүлээх мунньаҕы мунньахтаатыбыт. Сорохтор, эдэр өттүлэрэ «Кыайыы миитинэ» дэһэллэр.

Улуу Кыайыы күнэ үүммүтүттэн дьон санаата көтөҕүллүбүтэ, сирэйдэрэ-харахтара турбута сүр. Кыайыы үрдүк өрөгөйүн үтүө күнүн айхаллааһыныттан, холкуос субу буолаары турар ыһыытын үлэтигэр тиийэ ырытыстылар… Сирэй оһох оттуллан, таска сылаас сатыылаан, кулууп иһигэр дьон лыык курдук симсэн, дьиэ иһэ итийэн, ааны тэлэччи аһан кэбиспиттэр… Тэлгэһэ кур сэтиэнэҕин сиккиэр тыал сэмээр күөгэҥнэтэрэ көстөр… «Бу туох ааттаахха маннык айылаах сүпсүгүрдүлэр, айманнылар» диэбиттии сылгы чыычааҕа уһун кутуругун дэйбэҥнэппитинэн, субу-субу, аан аннынааҕы үктэлгэ кэлэн түһэ-түһэ көтөр… Хомурах үрүмэччилэрэ дьиэ иһигэр-таһыгар тэлиэс-былаас тэлибирэһэллэр… Хомурах үрүмэччитэ көттө да – хаар бүтэр… Ханна эрэ, сонуна ааспыта ырааппыт тураах көтөр саҥата дааҕыргыыр… Кулууп ойоҕоһунааҕы титириктэргэ чаччыгыныардар чардырҕаһаллар…

…Мунньахха элбэх тыл этилиннэ, үлэҕэ аттарыы өттүгэр араас мөккүһүүлэр, сүбэлэһиилэр да таҕыстылар. Ол эрэн син наллаан быһаарсан тыл-тылга киирсэн барыта орун-оннугар буолан иһэр. Айдаҥ олохтоохторо, холкуостаахтар, биир кэм, дьол кыымынан саҕыллан өрүкүйүү…

Билигин сүрүн үлэ – бааһына үлэтэ. Бурдук төһө да сыл аайы ыһылыннар, сонуок син биир сыыһырар, ол ыраастааһына; көлүүргэ сылдьар ат, оҕус сиир отун бэлэмнээһин, онтон да атын иирбэ-таарба үлэ үгүс.

Мунньахха, сэриигэ баран баран дойдуларыгар эргиллибэтэх саллааттары кэриэстээн, кинилэр ааттарыгар сүгүрүйэн, кыайыыны уһансыбыт биир дойдулаахтарын ахтан тыл эттилэр. Сэрии хонуутугар, уоту-күөһү ортотунан сылдьан чэгиэн эттэрэ сэймэктэнэн дойдуларыгар эргиллибиттэртэн ордук Чөөдүү Миитэрэй өрө көтөҕүллүүлээхтик, итийэн-кутуйан туран санаатын сайа саҥарда-иҥэрдэ…

Холкуос бэрэссэдээтэлэ Өксөөн ыксаабакка, ыгылыйбакка бүгүҥҥү кыайыы күнүн үрдүк өрөгөйүттэн саҕалаан, бу ыган турар ыһыы үлэтигэр тиийэ элбэҕи эттэ-тыынна. Кини саҥарар саҥата өрүү буоларыныы, ордук хоһо суох, барыта лоп бааччы. Биһиги, Свердлов аатынан холкуостан – сүүрбэ биир киһи сэриигэ ыҥырык тутан, уон түөрт киһи үлэ боруонугар бэбиэскэ кэлэн барбыттарын аҕынна. Сэрии толоонугар холкуоспут үлэ үөһүгэр сылдьыбыт, чэгиэн ахан уон икки чилиэнэ, үтүө олох өрөгөйдүүрүн туһугар сырдык тыыннарын толук уурбуттар…

Мин, эдьиийим Өксөөн тылын истэн олорон испэр эмиэ арааһы эргитэ саныыбын… Холкуоспут уон икки чилиэнэ, үлэ күөнүгэр сылдьыбыт бастыҥ, кыайыы-хотуу, талыы үлэһит дьоннорбут. Кинилэр аны хаһан да төрөөбүт өтөхтөрүгэр, Айдаҥнарыгар, Арыылаах эбэлэригэр эргиллибэт дьылҕаланнахтара… Сорохторо сураҕа суох сүппүттэр, сорохтор көмүс уҥуохтара ханна хараллыбыта, көтөҕүллүбүтэ, билиҥҥитэ, биллибэт… Кинилэр аны хаһан да… хаһан да эргиллибэттэр… Аҥаардас, баара суоҕа, бу «хаһан да» диэн элэтэ эрэ иккиэйэх тылтан – этиҥ сааһа аһыллан, сиһиҥ устун тымныы сүүрээн көһүүннүк сүүрэргэ дылы… Бу бэрт дьоҕус, кыра холкуостан – бүтүн уон икки киһи сырдык тыына быстыбыт… Уон икки киһи… Эчи ынырыгын!.. Күөгэйэр күннэригэр сылдьыбыт, эр дьоммут чулуулара. Оо, кинилэр төһөлөөх эрэ эрэйи-кыһалҕаны эт эҥээрдэринэн тэлэн сырыттылар, ону арай, бэйэтэ ол кинилэр курдук сору-муҥу көрбүт эрэ силигин ситэри ситэн сыныйыа, тилэри билэн өйдүө эбитэ буолуо… Элбэҕи-үгүһү көрүөхпүт-истиэхпит, билиэхпит иннибитигэр турдаҕа – тыыннаах эргиллибиттэртэн. Кинилэр кэлиэхтэрэ, кэлиэхтэрэ кыайыы-хотуу кынаттанан бэрт сотору… Оттон сэрии толоонугар охтубуттар – суох… «хаһан да» төрөөбүт төрүт буор өтөхтөрүгэр төннүбэт төлкөлөннөхтөрө… Эйэлээх, көҥүл олох туһугар олохторун толук уурдахтара… Кинилэр Ийэ дойдуларыгар хайдахтаах курдук бэриниилээх этилэрий, сорохтор баҕа өттүлэринэн тылланан бараллара… Кырдьыгы, үтүөнү байым күүс оҥостубут саллаат хайдахтаах курдук булгуруйбат модун санаалааҕын – кыргыһыы хонуутуттан суруйбут, «буорах сыттаах», үс муннуктаах суруктар дьэҥкэтик туоһулууллара. Ол суруйбут суруктарыгар кинилэр этэллэрэ ээ: «Эһиги дьоллоох, көҥүл олоххо олороргут туһугар, тыыммытын толук ууран да туран кыргыһыахпыт…», – диэн. Барахсаттар, сэрииттэн тыыннаах ордон кэлэн, олоҕу саҥалыы, сонуннук олоруохтарын төһөлөөх эрэ баҕардылар; төһөлөөх эрэ ыра санаа оҥоһуннулар – көмүскэлэрэ дьирибинэһэ харах уутунан сууна, сайыһа хаалбыт чугас дьоннорун, саатар кыл түгэнэ өссө биирдэ көрүөхтэрин, дьылҕа-хаан ыйааҕынан этэҥҥэ эргиллэн, үйэ-саас тухары аны хаһан да аймаһыйа арахсыбакка, куруук, мэлдьи бииргэ буолуохтарын… Суох… Кинилэр быдан дьылларга быралыйбыттар… Көҥүл, дьоллоох олох тускулун туһугар – сырдык тыыннарын толук уурбуттар…

Төрдүс Тоҕус нэһилиэгин, Свердлов аатынан холкуоһун бэрэссэдээтэлэ, эдьиийим Өксөөн кулууп үрдүк сыанатыгар усталыы тардыллыбыт кыһыл сукуна сабыылаах остуол сирэйигэр, хаҥас илиитин сутуруктуу тутан тайанан ыла-ыла, эркиҥҥэ сааллыбыт кыыһар кыһыл былаах анныгар туран, этэр тылын дорҕооно бу бүгүн үүммүт өрөгөйдөөөх Улуу Кыайыы ураты күнүттэн эбии иччилэнэн, уҥа илиитин ытыһын кырыытынан салгыны хайытан даллах гынан хамсата-хамсата, этэн-тыынан сэгэлдьитэ, саҥаран-иҥэрэн саталана турарын көрөммүн, мин кинини өрүү буоларыныы көннөрү Өксөөн диэбэккэ, тоҕо эрэ ис-испиттэн ытыктаан: «Өлөксөөндүрэ Борокуоппайабына…», – диэн ыҥырыахпын баҕаран кэлэбин…

Эргэ эрээри, ыраас сууйуулаах уһун ырбаахытын таһынан кэппит, уолугар сиэптээх сукуй сонун тимэхтэрин төлөрүтэн, сир симэҕэ ойуулаах сиидэс былаатын санныгар түһэрэн, итииргээн субу-субу ытыһын көхсүнэн сүүһүн көлөһүнүн соттуммахтыы-соттуммахтыы, арыт-ардыгар ынах этэрбэһин төбөтүгэр дугуна үктэнэн сэгэйбэхтээн, эр киһилии кэтит саннын дьигис гыннаран уҥа-хаҥас садьыйбахтаан ыла-ыла, мунньахха мустубут бар дьонугар туһаайан өрө күүрүүлээтик өрөйөн-чөрөйөн туран этэр-тыынар. Саҥара-саҥара хас хамсаннаҕын аайы кэтэҕэр ньылҕаарыччы тараааран баран, куйаха кырабыайкатынан хаһыйа анньан туттарбыт кылгас, лэппиэһиннээх будьурхай баттаҕын сорҕото эйэҥэлии хамсыыр:

– Саха ыалын уу чуумпу олоҕун аймаан, өлүү-хаан олбохтоммут, харах уута аргыстаспыт кырыыстаах сэрии бүттэ!.. Бу үүммүт Улуу Кыайыы – мөлүйүөнүнэн киһи олоҕун толук ууран, чэлгийэ симэммит сир ийэ дойдубут барахсан хаһан да урусхалламматаҕын урусхалланан, сөҕүмэр элбэх хоромньуннан ситиһилиннэ… Кыайыы туһа диэн биһиги киэҥ нэлэмэн Сэбиэскэй дойдубут дьоно бүүс-бүтүннүү, атын норуоттардыын биир ньыгыл күүс буолан холбоһон, ол иһигэр, чуолаан, бу биһиги холкуоспут чулуу, ньургун уолаттарын күүһүнэн, бу бүгүҥҥү, умнуллубат, дьоллоох күммүт үүннэ!.. Эһиги, тыылга хаалбыт дьахталлар, оҕолор, кырдьаҕастар – утуйар уугутун да умнан туран сыралаһан үлэлээҥҥит – боруоҥҥа бигэ, модун тирэх, туллубат тулааһын буолаҥҥыт – Кыайыы күнүн чугаһаттыгыт. Ханнык да ыарахан түгэҥҥэ, булгуруйбат санааҕытынан олоххут иннин эрдээхтик солонон холкуостаргытын, ааспыт ыар сыллары нөҥүөлэтэн – бүгүҥҥү өрөгөй күҥҥэ үктэннэрдигит. Тыыннаах хаалар улуу мөккүөргэ – сүгэ-атырдьах, булуук-хотуур тутан үлэлээбит эһиги, судургу, сэмэй дьон олоххут – бу бэйэтэ хорсун быһыы чаҕылхай холобура!.. Ааспыт уустук сылларга, бүттүүн дойду олоҕо огдолуйа айгыраабыт кэмигэр, саха киһитин сайдам, сайаҕас санаатын самнарбакка, урааҥхай оҕотун уйаҕас уйулҕатын кэҕиннэрбэккэ тыыннаах хаалан, кэнчээри ыччаппыт кэлэр кэскилин туһугар үтүө, эйэлээх олоҕу тутуспуппут – биһиги туохха да тэҥнэммэт улуу дьолбут!.. Сэрии толоонугар сырдык тыыннарын толук ууран, кыайыыны уһанса сылдьан охтубут хорсун-хоодуот дьоннорбутун кэриэстээн, кинилэр үтүө ааттарыгар сүгүрүйэн туран, күүспүтүн холбоон, уруккуну умнубакка, хаалбаты хомнообокко – көҥүл олох муҥутуу сайдарын туһугар өссө күүскэ үлэлиэххэйиҥ!.. Үлэлиэххэйиҥ – олох кыһарҕаныттан, хоргуйан тыылга тыыннара быстыбыттар сырдык өйдөбүллэрин туһугар… Ытык дьоммут ыра санаа оҥостон дьулуспут олохторо халтайга хаалбатаҕын туоһулаан!.. Бүгүн, кинилэр дьулуспут улуу өрөгөй күннэрэ үүннэ, саҥа, эйэлээх олох саҥа саҕаҕа көһүннэ!.. Өрөйүҥ-чөрөйүҥ доҕоттор!.. Сотору, тыыннаах хаалбыттарбыт эргиллиэхтэрэ. Аны сэрии туһа диэбэккэ, аҥаардас үлэни эрэ өрө тутан олох олоруу үйэтэ үүнүө, бу күнтэн саҕалаан үүннэ даҕаны диэтэххэ, арааһата, туох да сыыһата, алҕаһа суоҕа буолуо. Төһө да аан дойдуну атыйахтаах уулуу аймаабыт кырыыстаах сэрии бүттэр, олохпут биир күнүнэн, биир сылынан тосту-туора эмискэ көнөн барыа суоҕа. Сэрии алдьаппыта-кээһэппитэ, үтүмэн үгүһү урусхаллаабыта, ый-күн ыһыаҕа оҥорбута элбэҕэ, үгүһэ бэрт… Уонунан сылларга тутуллубуту – күнүнэн, түгэнинэн туора сотуу…

Маҥнай, сэрии иннинээҕи сайдан испит олохпутун чөлүгэр түһэриэхтээхпит, онтон дьэ салгыы өссө үтүө, дэлэгэй олоҕу бары куолаан, сомоҕо ньыгыл күүһүнэн, биир өйүнэн-санаанан сиэттэрэн тутуохтаахпыт… Хайҕаллаах хара үлэһит – кимнээҕэр, туохтааҕар да өрө тутуллар, инники күөҥҥэ сылдьар кэрэ үйэтэ үүнүө, үүннэ!.. Ол аата биһиги… эһиги, кэлэр кэнчээри ыччаттарбыт – саҥа, сонун, эйэлээх… урут сайдан испит олохпут саҕанааҕытааҕар өссө ордук үтүө олоҕу олороллорун туһугар – өссө ордук өрө күүрүүлээхтик үлэлиэххэйиҥ!.. Ол кэлэр саҥа олох бигэ оҥкулун тутуутун сэргэхтик, сонуннук саҕалыаххайыҥ!..