Ийэм кэпсиир… (4 чааһа)

Маайа ытаан уурайар, өрбөх оҕо ситэн-хотон тахсарын көрөн тойтоллон турар. Кирдээх иэдэстэрин устун хараҕын уута сүүрэн дьурааланан хаалбытын ытыһым тилэҕинэн сотон биэрэбин. Суубуй биһиэхэ отой да кыһаллыбат, балта биэрбит долохунаһыт лыаҕын сэрэнэн, кынаттарын төбөтүттэн чөрү-чөкөччү тутан, олбох гыммыт хаппыт, кур ынах тириитин ыксатыгар уурар уонна тирии биир сиринэн сытыы быһаҕынан сиирэ анньыллыбыт дьөлөҕөһө баарын сөмүйэтинэн хаһа-хаһа, туох да саҥата суох таалан олорор… Сэмээр хараҕын уутун сотоору гынарбын сөбүлээбэт, бэгэччэкпиттэн тутан киэр анньан кээһэр…

Дьиэ иһэ эмискэ оҕолор ытаһыыларынан аймана түспүтэ, ол курдук эмиэ эмискэ тохтоон нам барар, арай, күөх истээх сахсырҕалар туос түннүккэ сааҕынаһаллара уонна маһа эбиллибит сирэй оһох уота-күөһэ эмискэ-эмискэ күөдьүйэн бачыгырыыра иһиллэр…

Тыккаай кэргэнэ тастан, кыра солуурчахха мунду киллэрэн эбии үөлэр. Аана бииргэ төрөөбүттэрэ Буолкаптар өй-төй өттүнэн дьон-дьон курдук дьон. Кытта төрөөбүттэриттэн арай дьэ, бу Аана эрэ эрэйдээх бэрт дьикти айылгылаах айыллыбыт. Аана – дьүһүнэ-бодото сэргэх, тыла-өһө да киһи сиэринэн эрээри – арыт-арыт, үөйбэтэх-ахтыбатах курдук түҥ-таҥ тыллаһан барар үгэстээх, кими да кытары айах атан кэпсэппэт-ипсэппэт буолан хаалар күннэрдээх, түгэннэрдээх. Ордук – саас, күн сырама күүһүрэн, ылааҥы күннэр сатыылыылларын саҕана – Аана «ыарыыта» бэргиир. Хайдах, туох ыалдьарын кимиэхэ да кэпсээбэт, тууйуллубут санаатын – оноотун үллэстэн сэргэхсийэр, дьэгдьийэр диэни билбэт. Ыалдьыбыт кэмигэр, үксүн, «балыктааҕар кэлэҕэй, сымыыттааҕар бүтэй» ньимиликээн сылдьар, эбэтэр ханна эрэ баран сүтэн баран кэлэр… Арааһата, тыаҕа тахсан айылҕатын кытта аһыллан алтыстаҕына эрэ сэргэхсийэр быһыылаах…

Оҕолор эттэрэ онон-манан кулахы сиэбит ымынаҕа. Кыһыйдаҕына тэһэ тарбаан бааһырдан кээһэллэр. Кулакыга эбии өссө ыстаҥалыы сылдьар кып-кыһыл өҥнөөх былахы баара сордуур. Кыһын, табысхаан суорҕаны «үөнүн-көйүүрүн» тоҥороору таска таһааран хаар үөһэ бырахтахтарына, суорҕан түүтүн төбөтө кып-кыһыл буолар. Тоҥноҕуна былахы түү төбөтүгэр тахсар үгэстээх, ону тэбээн тоҥорон кээһэллэр.

Кулахы аһара элбээтэҕинэ түүн киһини сүгүн утуппат. Дьиэ үөнэ сутуйан үөскээтэҕинэ бэл «кулахы ойууна» диэн баар буолар. Эркин маһын хайа ыстаммыт быыһыгыр, биир кэм, чаһы тыаһын курдук тыһыргыы олорор. Ону киһи хайдах да көрдөөн булбат. Киэһэ уу чуумпуга «кулахы ойууна» «тыс-тыс» тыһыргаан бардаҕына: «Ойууннара дүҥүрүн охсон барда…», – дэһии буолар. Оҕолор тыаһынан сирдэтэн, дьаныһан туран көрдүү сатааччылар да, букатын булааччылара суох. Ыаллар кулахыны уонна былахыны – сэппэрээги уматан ол буруотунан ыыһаан эмтииллэр. Сиргэ-уокка сырыттахха – от кулахыта, эбэтэр, сорохтор ааттыылларынан, сир кулахыта диэн баар. Ону тутан аҕалан дьиэҕэ ыыттахха – дьиэ кулахытын түөрэтин сиэн кээһэр үһү дииллэр. Биһиги оттуу эбэтэр атын да үлэҕэ сылдьан, дьиэ киэниттэн эрэ арыый обургу, ньиччи туттахха үүт-үкчү кулахы кулахынан, бэрт куһаҕан дьаар сыттаах үөнү дэҥ түбэһэ көрөн тутааччыбыт. Сээкэйгэ суулаан уган аҕалан кулахы олуһун үөскээбит ыалыгар эркиҥҥэ ыытааччыбыт да, тоҕо эрэ, аҕыйыах быһыыта биллибэтэ…

Таска, күүһүрэн кэлбит самыыр дохсуннук курулатар тыаһа иһиллэр. Түннүк тааһа биир кэм тунаара дьэргэлдьийэр. Сирэй оһох ураатынан ардах түһэн – эһэкээн сырдьыгыныы тыаһыыр.

– Бэй да… тоҕо сүрэй бу ардах… – Тыккаай кэргэнэ мунду үөлэ олорон саҥа аллайар. Бөдөҥ таммахтар ип-итиинэн илгийэ турар оһох ураатыгар охсулла-охсулла, состуок көпсөркөй күлүгэр кэлэн түһэн «чуп-чуп-чуп…» тыаһыыллар… Эһэкээн төлөнө күүһүттэн, ардах төһө да дохсунун иһин, халлаантан түһэр ууну түөрэтин үргүлдьү аһарбат, уҥа-хаҥас ытыйа охсон иһэр.

Үөрүйэх тарбахтар өр гымматтар: сиидэс былааттан өрбөх кыыс оҥоһулла охсор. Кыыс сирэйэ – кураанах испиискэ хаата. Кыыһы бөрдүү курдаан баран, туруору туттахха бэрт көрсүөтүк, улгумнук, санаа хоту дьороллон турар.

– Мэ Маайа, манан оонньоо…

Маайа саҥа кыыһы ылан эргим-ургум тутан убахтаан көрөр, буспут моонньоҕон курдук харалаах харахтара үөрэн кылахачыйаллар, эмискэ төлө биэрэн кэһиэхтээх куолаһынан күлэн чачыгырыыр, астынар ахан, онтон суулуу туппут сутуругун ытыс өттүнэн эргитэн миэхэ уунар, сыыйа тардыы кыракый хаастарын түрдэһиннэрэн, сирэйин ооккотун оттомурдан, аһыы баҕайытык туттар:

– Аана… Аана… – диэн үрүт-үөһэ саҥарар, сэмээр тарбахтарын босхо ыытан кып-кыра ытыһын иһигэр таалбыт дьэрэкээн мандар ойуулаах таҥара лыаҕын көрдөрөр.

– Уу, чээ да ойуулаах эбит, эчи астыгын, – таҥара лыаҕа төһө да кыра кыыс тириппит ытыһыгар өҥө суураллыбытын иһин, кэрэ көстүүтүн син биир сүтэрбэтэх, аҥаардас кынаттарын уһуу үүммүт эминньэхтэрэ да киһи болҕомтотун тардаллар.

Суубуй санна титирэстии-титирэстии ытаан эппэҥнээбитэ тохтоон, ис-иһиттэн эҥсэн өрө тыынан сыҥсыйан, уоскуйан баран, кур тирии олбоҕун үөһэ баллаччы олорон, талах сүөһүлэрин харсыһыннаран эмиэ салгыы оонньуур, саарыыр; ситиигэ тиһиллибит, бүттэтэ суох көмүллэммит сап чоҥочохторун моонньугар кэппитин салҕаластыы-салҕаластыы устан ылан ыксатыгар сарк гына быраҕар уонна ахтатын анныгар мунньубут сыаҕайдарынан балаҕан муннугун эпчиргэлиир. Оҕустар мэлдьи хатыһан туран харсыһар харамайдар быһыылаах – муостара мултуйан, төрдүлэринэн тостон мэлигирдэр. Ынахтар да дьаныһан силиктэһэллэринэн сүгүннээбэтэх сүөһүлэрэ тута биллэр – түөрэ хомуолайдар.

– Били киһи ардахха баттатта, аат ата тахсан баран, – Тыккаай ойоҕо си-дьүгээр олоруохтааҕар саҥарар.

– Баҕар ардах астарын, харыырын күүтэн хайа эмит ыалга киирээ олороро буолуо, самыыр ээр-сэмээр иһириктээн түһэ туран бу билигин эрэ күүһүрдэ ээ. Хата, атын тутта ини, – диэн амыдайбын Аананы кытта сээкэйи баллыгыраһабын…

Бу олордохпутуна, уҥа диэки, күн сырдыгар сардаҥаран көстөр быыс кэннигэр, биллэрик орон күөдэл-таһаа буолбут таҥаһа хамсаан кэллэ, киһи утуйа сытан уһугунна, ууку-саакы буолан мөхсүмэхтээтэ, киэҥ аҕайдык сыҥааҕырдан айгыһынна.

– Оо бу сордоох дьэ хараҕын көрдө, – Тыккаай ойоҕо, уот инниттэн хаҥас диэки остуолугар кэлэн, саҥа кээспит, хараара барбыт хоп-хойуу чэрии чэйин тимир куруускаҕа кутар, сыалаах үүтүнэн тумалыыр.

Мин ыаллар иккис уолларын Дьөрөллөөнү отой да умнан олорбуппун. Ити быыс кэннигэр күн ортото уһуктааччы – уон үһүгэр сылдьар Дьөрөллөөн урааҥхай эбит. Дьөрөллөөн муҥнаах өйүнэн отой мөлтөх. Арҕахтаах эһэ курдук уһун кыһыны быһа балаҕаныгар бүгэн баран, саас таһырдьа лаппа сылаардаҕына, сылыйдаҕына биирдэ тахсар. Тахсан да тэлгэһэтиттэн ырааппат, отунан-маһынан наар ону-маны эпчиргэлиир кэмэлдьилээх. Ардыгар ийэтин кытта үрэх күргэтигэр тиийэн таҥас сууйар кыргыттар, дьахталлар ыксаларыгар олорон, ахсымнык дьэргэһийэ устар сүүрүктээх ууну салгыбакка одуулаан аралдьыйар; сыгынньах атахтарын үрэх сөрүүн уутугар уган саатыыр үгэстээх.

Дьөрөллөөн төһө да өйүнэн мөлтөҕүн иһин, иҥэ-дьаҥа суох – киһини-сүөһүнү бадьыыстаабат, дьээбэлэммэт. Дьоһумсуйбукка дылы ардыгар сис туттан чынайан, сирэйин аһыы баҕайытык түрдэтэн, сүр оттомноохтук көрөн-истэн кылахаччыта сылдьар уол. Дьөрөллөөн хаһан да салгыбат, соруттарыыта суох толорор, дьарык оҥостубут биир сүрүн үлэлээх, ол – бурдук тардыыта. Устар уһун күнү супту ээр-сэмээр суорунатын эргитэн кыыкырдатар, лиһигирэтэр-лүһүгүрэтэр. Киһиҥ хата куруппалаппат, ыксаабакка, наллаан мэлийэр, ол олорон наар дьүүлэ-дьаабыта суох тохтообокко ыллыыр саҥнаах. Уол ырыатын истэн уһуннук тааллахха, киһи, хайдах эрэ, ураты уоскулаҥ турукка киирэн нуктаан барар… Хараххын симэн утуйар-утуйбат ыккардынан ыртаччы мичээрдээн олорон, наар Дьөрөллөөн ырыатын истиэххин баҕараҕын. Кини мэлиитин тааһын эргитэ-эргитэ, баһын төргүүлүү кээһэн олорон, ис хоһооно суох муннун анныгар киҥинэйэр ырыата, туох эрэ, тылынан сатаан ситэри хоһуйан этиллибэт ураты сылааһынан угуттуу уоскутар, абылыыр күүстээх… Дьэ эмиэ, туһугар, дьикти…

Били, араастаан сыҥааҕырда, дьааһыйа сыппыт Дьөрөллөөн эмискэ адарай оронуттан ойон тураат быыс кэнниттэн ыстанан таҕыста, ийэттэн төрүү сыбыс-сыгынньах, киһи баар диэн кыбыстыах эрэ быһыыта биллибэт, дьиэлээхтэр куруук көрө үөрэнэн хаалан кыһаллыбаттар быһыылаах. Бэйэбиттэн биир-икки сыл эрэ балыс, өссө уҥуоҕунан миигиннээҕэр улахан, атын киһи эбитэ буоллар ситэн-хотон эриэхтээх сааһыгар сылдьар обургу уол мунду сыгынньаҕыттан, хата, мин кыбыста быһыытыйан, харахтарбын куоттаран умса көрөн, Маарыйаны кытта өрбөх кыыһы хаамтарбыта буолан ыстаҥалатан бадьыыстастым.

– Таҥын, аһаа!.. Ыл, таҥын, аһаа!.. – диэн уол ийэтэ үрүт-үөһэ хатылаан саҥарбытыгар Дьөрөллөөн төттөрү быыһын кэтэҕэр мэлис гынар, онтон оронун үөһэ ыттан баран, ытыһын таһына-таһына, өрө ыстаҥхалыы-ыстаҥхалыы:

– Томтордорго ба-рыа-ыах-ха!..Бутугунай ньаҥ-ньаҥ-ньаҥ!..Лэкээрэйгэ ба-рыа-ыах-ха!..Бутугунай ньаҥ-ньаҥ-ньаҥ!..Намыынапка ба-рыа-ыах-ха!..Бутугунай ньаҥ-ньаҥ-ньаҥ!..Болтуоларга ба-рыа-ыах-ха!..Бутугунай ньаҥ-ньаҥ-ньаҥ!..Томтордорго ба-рыа-ыах-ха!..Бутугунай ньаҥ-ньаҥ-ньаҥ!.. —

диэн ыллаан ыыра барбыта соҕотох.

– Оо, бу хара сордоох эмиэ киирэрэ киирэн эрэр, туох ааттааҕы түүйдэ! – Дьөрөллөөн ийэтэ уолун ырыатын дуомун истэн саҥа аллайар. Суубуйдаах Маайа убайдарын ырыатыгар кумаардаан да көрбөттөр. Дьөрөллөөн хайа «тойугар» үөрэнэн да хааллахтара, оонньообуттарын курдук оонньуу олороллор…

Тыккаайдаах Аана оҕолоро барахсаттар, дьэ бу курдук «түҥ-таҥ» түһэн бииртэн-биир үтүө күннэрин бүтэрэн, кээрэтэн, бэйэлэрин туспа өйдөрүнэн-санааларынан олох олороохтууллар. Кинилэр күн сиригэр төрөөн көрбүт, билбит киэҥ эйгэлэрэ эрэ – балаҕаннарын иһэ, онтон атын олоҕу билбэт, ыйдаҥардыбат дьон… Дьөрөллөөннөөх Суубуй эрэйдээхтэр бу курдук Орто дойдуга олох олорон ааһаахтаан эрдэхтэрэ…

Маайа – киһи киһитэ, улааттаҕына биллэн турар уларыйыа, дьиэ таһынан ыырданыа. Кини саҥата-иҥэтэ тобулуннаҕына чоҥ курдук, арай тыла былдьыры соҕус. Чэ ол былдьыры буолбут диэн туох буолуой, хата, онтуҥ истэргэ минньигэһэ сүрдээх. Мин Маайаны наһаа аһынарым бэрдиттэн, наар кини инники олоҕо кэрэ буолуоҕун ыраҥалаан тахсабын. Кини убайдарын: Суубуйдаах Дьөрөллөөн курдук олоҕу олоруо суоҕа, хайаан да дьон сиэринэн үлэлээн-хамсаан этэҥҥэ сылдьыаҕа диэн олус эрэнэбин…

Тыккаайдаах улахан уоллара Чукчакыын – үлэһит ахан киһи. Хара үлэни баҕас хайатын баҕарар сатыыр – үөрэтиэхтэрэ, соруйуохтара эрэ кэрэх, төтөлө суох түһүнэн иһэр. Уонна Чукчакыыныҥ, били, Мичээр Баһылай этэринии, кырдьыга да – норуот киһитэ. Кини барыга-барытыгар баар, кыттыспыт буолан иһэр: үлэҕэ да, сээкэй көрүдьүөс-иридьиэс түгэннэргэ да.

Суубуй аннынан уолу, Ньукулай (Бойбохо) диэни, Аана кытта төрөөбүт эдьиийэ, Буолкап Баһылай-Бутукаай оҕонньордоох улахан кыыстара Маарпа кыыһа Өрүүнэ уонна бу сылгыһыт Тыккаай Ньукулай инитэ Сүөдэрэп Ньукулай ииттэ ылбыттар.

Тыккаай инитин кытта иккиэн биир ааттаахтар. Ол эрээри улахан уолу, убай киһини, мэлдьи – Тыккаай, оттон ылгын уолу, өрүү – Торҕон Ньукулай дииллэр. Торҕон Ньукулай – Балаҕаччыга сэбиэт. Төһө да Торҕон аатырдар, Ньукулай ити оҕо эрдэҕинэ дьоно таптаан ымманыйбыт ааттарыгар ханан да ханыыта, дьүөрэтэ суох, бэрт майгылаах киһи. Отой кыра ыамай сылдьан, ирээт лэппиэскэтиттэн кимиэхэ да бэрсимээри кэннигэр тутан, кистээтэҕим аатыран тойтоллон турбутун иһин – Торҕон Оҕо диэн ааттаабыттар, дьэ ол онто хос аат буолан иҥэн хаалбыт. Сүөдэрэптэр иккиэн Ньукулайдар, ол иһин, ким кимин араарар туһуттан сахалыы ааттаталаан араартаатаххына эрэ сатанар.

Нуучча аҕабыыттара сахалары сүрэхтиир буолуохтарыттан ыла, киһи барыта: Ньукулай да Баһылай, Уйбаан да Миитэрэй, Маарыйа да Мотуруун, Балбаара да Балааҕыйа буолан хаалбыттар. Хас холкуос, нэһилиэк аайы үрүт-үөһэ хатыланыы, амыдайдыы дьон олус үгүстэр, ол иһин сахалыы аат баара, дьону арааран билэргэ табыгастаах: Тыккаай, Сэксэкэ, Чарапчы, Бутукаай, Лэкээрэй, Хоомойоон, Кэлтээнньэ диэтиҥ да, хайаларын туһунан этиллэрэ, ахтыллара тута биллэр. Сахалыы ааттар нууччалыы ааттар курдук үгүстүк хатыламматтар, дэҥ эрэ тэҥ хос ааттаахтар бааллар, ону да биир холкуоска буолбакка, туспа холкуоска, нэһилиэккэ, атын улууска. Онон сахалыы ааттаах киһи амыдайын сэдэхтик көрсөр, үгүстэр үйэлэрин тухары, ала-чуо, бэйэлэригэр эрэ анаммыт ааттарын илдьэ сылдьаллар.

Хос ааты даҕаны ыла ылбычча, мээнэ иҥэрбэттэр: киһи тас таһаата, хайдах майгылааҕа, тутта-хапта сылдьара, туох омсолоох дуу, биһирэмнээх дуу быһыылааҕа, кыдьыктааҕа, кэмэлдьилээҕэ барыта ахсааҥҥа ылыллар; бэл саҥарар саҥата хайдаҕыттан кытта көрөн, үүт-маас ол киһиэхэ сөп түбэһэр ааты эрэ иҥэрэллэр. Дэҥнэтэн хас да хос ааттаахтар бааллар. Онон, арыт-ардыгар, хаһан да билбэтэх-көрбөтөх киһигин, аҥаардас хос аатын да истэн, онон сиэттэрэн кини кимин, туох, хайдах киһитин таайыахха, өйгөр оҥорон ыраҥалаан, сылыктаан көрүөххэ сөп.

Биһиги Огдооччуйабыт – Чөкөлөй диэн хос ааттаах. Ийэлээх аҕата иҥэрбит таптал ааттара. Дьиэтигэр дьоно наар, мэлдьи Чөкөлөй диэн ыҥыраллара эбитэ үһү. Ол эрэн кэргэн тахсан кэлтин кэннэ, туспа сиргэ кинини – Огдооччуйатын эрэ билэллэр. Арай Баһыычаан маҥнай утаа Чөкөлөй диэн иһэн, аҕаһа буойбутугар итинник ааттыырын тохтотон турар. Онон ардыгар хос аат умнуллан хаалыан эмиэ сөп.

Үйэлэрин тухары сахалыы эрэ ааттарынан ыҥырылла сылдьыбыт кырдьаҕас оҕонньоттору, эмээхситтэри, ардыгар эдэр да дьону, биирдэ эмит, туох эмэ дьыалаҕа-куолуга, биэдэмэскэ, испииһэккэ суруллубут нууччалыы ааттарынан толору ааттаталаан ыҥырдахтарына: «Ити кими этэллэрий ээ-э?», – дии-дии тула-мала көрүөлэнэн, бэйэлэрин бэйэлэрэ көрдөнө олорор дьон кытта баар буолаллар. Дьиэ эмиэ көрүдьүөс диэтэҕиҥ.

Бойбохону ииппит ийэтэ Өрүүнэ былырыын күһүн оскуолаҕа киллэрбитэ, онон Чукчакыыннаах инилэрэ хайыы-сахха биир кылаас үөрэхтээх, дьоһуннаах киһи. Саҥата-иҥэтэ, талыбыратан түргэнэ сүрдээх. Бойбохо – аҕатын да, ийэтин да кытта, Балаҕаччыттан Айдаҥҥа субу-субу кэлэн барар. Кэллэ да төрөппүт дьонугар өрүү сылдьар. Өрүүнэ эмиэ ыксал-тиэтэл, быстах да сорукка кэллэҕинэ Тыккаайдааҕы быһа ааспат, мэлдьи киирэ-тахса турар. Эдьиийигэр, оҕолор эрэйдээхтэргэ кыаҕа баарынан көмөлөһөр: аһынан да, таҥаһынан да. Бары биир ийэттэн, аҕаттан айыллыбыт оҕолор эрээрилэр, хайдах сорохторо чоҥ курдук, атыттара итэҕэс-быһаҕас өйдөөх-санаалаах төрөөбүттэрэ эбиттэрэ буолла, эмиэ да дьикти…

Тыккаай кэргэнэ Аана, уола Дьөрөллөөн ырыатын истэн дьаарханара сөп даҕаны. Дьөрөллөөн төһө да «түҥ-таҥ» аатырдар, тэһэ көрбүттүү этиттэрэн, туох буолуохтааҕын өтө билэн ыллыыр үгэстээх. Уустаан-ураннаан, сиэллээн-кутуруктаан да хоһуйбатар, чопчу, хайа ыалга туох буолуохтааҕын таба этэн киһини эрэ сөхтөрөр дьикти айылгылаах. Наар куһаҕаны эрэ түүйэр буолбатах, үчүгэйи эмиэ төлкөлүүр. Кимнээх эрэ холбоһон ыал буолаары гыннахтарына, ол ыал буолуохтаах хайа эрэ киһи «оһоҕун ураатыттан буруо тахсар» диэн соһутар, эбэтэр ким эмит улаханнык ыалдьаары эбэтэр өлөөрү гыннаҕына, чопчу ол киһи аатын үрүт-үөһэ ааттыы-ааттыы, эмиэ хайаан да онно даҕатан, үгэһинэн: «Бутугунай ньаҥ-ньаҥ-ньаҥ!..», – дии-дии, иччилээх аҕайдык ырыа ыллаатаҕым буолан айгыстар…

Мин, сир симэҕэ ойуулаах сиидэс былааппын Маайаҕа бэлэхтиибин, өрбөх кыыһынан оонньоон салтаҕына, былаат гынан бааныаҕа…

* * *

Үлэ боруонуттан, «Свердлов» холкуостан 1943 сыллаахха, ыҥырыгынан Буухта-Тиксиигэ балыкка сылдьыбыт, Кулуһуннуурап Дьөгүөр Баһылаайабыс уонна Айдаҥтан 1939 сыллааҕы хомуурга баран Ааллаах Үүҥҥэ от үлэтигэр, онтон салгыы Буухта-Тиксиигэ балыкка сылдьыбыт Намыынап Миитэрэй улахан кыыһа Намыынаба Татыйаана (Татый) кэллилэр. Аны, кинилэр кэннилэриттэн тилэх баттаһа, сэрии бүтүөн эрэ иннинэ, өттүгүн уҥуоҕун үлтү ыттаран куоспуталга сытан эмтэнэн баран дойдутун быспыт, бэйэтэ баҕатынан сэриигэ барбыт, Киргиэлэйэп Кириил Сүөдэрэбис диэн, мин көрдөхпүнэ оҕонньор киһи эргилиннэ. Икки баттыгынан анньынан хаамар.

Кириилэ 1943 сыллаахха, бэс ыйыгар «Калинин» холкуостан сэриигэ барбыт. Бэйэтэ Айдаҥ киһитэ. Түөһүгэр «Бойобуой үтүөлэрин иһин» диэн мэтээллээх, онтута тылын туттарыга түһэн хаалбытын сабынан хам баайбыта кыайан эйэҥэлээбэт… Аны, ким эрэ диэн ааттаах, хайа эрэ куораты ылыы иһин диэн мэтээлин тыла букатын да сүтэн хаалбыт: киртийбит өрбөхтөөх тимирэ эрэ баар. Ону, биир күн Мичээр Баһылай этиитинэн, эр дьон сүбэлэһэ түһэн баран, «чөлүгэр түһэрдилэр» – Дарайыы ууска тыл оҥортордулар. Оҕонньор ону баҕас киһилээбэтэ, туох эрэ, сымнаҕас соҕус ылтаһын тимири быһычча төбөтүнэн отойон баран, кырыйан, кыладыйан: нарылаан, үрэн, имэрийэн үүт-үкчү төгүрүтэн кэбистэ. Дьэ ол оннугар, биир кыһалҕата – суруга кыаллыбата (саатар оҕонньорбут докумуонун «лөглөччү», тоҕо эрэ, Бүлүү байыаннай хамыссарыйаатыгар хаалларан тахсыбыт). Суруга суох «уу судураанын» курдук мэтээл баар үһү дуо, оннук сатаммат диэн буолла. Тимири быһар сытыы быһах төбөтүнэн тарбаан суруйан көрдүлэр да – көстүбэтэ бэрт эбит. Ол иһин харандааһынан дьэрэлиттилэр. Аны туран маннык мэтээллэх биһиги холкуоска суох буолан биэрдэ, онон, онуоха-маныаха, туга ханныга биллиэр, чуолкайданыар диэри, судургутук, быһаччы «Улахан куораты ылыы иһин» диэн эргиччи эрилитэн кэбистилэр. Кырдьаҕас оҕонньоттор, үөннээх өттүлэрэ, бытыктара сэпсэҥэлии-сэпсэҥэлии: «Төһө улахан этэй?..», – диэн токкоолоһоллор. Мэтээлин суруга өлбөөдүйээри гыннаҕына, буукуба хараҕын сатаан аттарбат Кириилэ, оҕолорго саҥаттан суруйтарар. Кыра ыамайдар сыыһа-халты да бачахтыыллар. Онон, ардыгар, Кириилэбит «Улаан» куораты эҥин ылбыт буолан соһутар… Кэлин билбиппит киһибит, кырдьыга да, үөрэҕэ суох эҥээр тыла да кыайан өҕүллүбэт, ньиэмэс омугун биир улахан уораҕайын, «Кенигсберги ылыы иһин» диэн мэтээлин тыла сүппүт эбит…

Чугас эргин холкуостарга, биирдиилээн, сэриигэ барбыттар кэлитэлээбит сурахтара өтөр-өтөр иһиллэр буолан истэ. Кыайыы кэннэ «бирикээстэрэ» тахсаатын, бэрт түргэнник айаннаан дойдуларын булбут саллааттар да бааллар…

Биир сырылас куйаас күн, ыаллыы сытар Молотов аатынан холкуостан, аҕыйах хонуктааҕыта сэрииттэн эргиллэн кэлбит, уруккута Иккис Чочуттан төрүттээх Өлөксөй Ньукулаайап диэн, куппут-симмит курдук киппэ көрүҥнээх киһи, буускап хотуурун дьэс хоолдьугунан булгу охсон кэбиспитин Дарайыы ууска тууралатаары сатыы даадаҥнаан кэллэ.

Ону сэргэ, сэрии оргуйар ортотугар сылдьан атаҕар улаханнык эмсэҕэлээн аҕыйах хонуктааҕыта өтөҕөр үктэммит, Балаҕаччы оскуолатын учуутала Ньукулаайап Апанаас, бырабылыанньаҕа туох эрэ соруктааҕын быһаарсан ааһан иһэн, эмиэ ууска таарыйда.

Дьон, хотуурдарын туурата тоһуннаҕына саха ууһугар саҥа туура олортороллор (олус уһун хотууру быһан кылгатан баран, эмиэ ити курдук тууралаталлар). Санаа хоту үчүгэй хотуур мээнэ көстүбэт, онон суолхайыы күүһүнэн эрэ үйэтэ уһуур. Аны хотуур бөҕөргөөтүн диэн тэһиин (хантарҕа) суолхайар үгэстээхтэр, туоһа быһыннаҕына буоллаҕына мунду уураллар.

Хас сай аайы баччаҕа, үгэс быһыытынан, окко киириэх иннинэ – тимир ууһун үлэтэ үксүүр, түбүгэ элбиир…

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.