Ийэм кэпсиир… (4 чааһа)

Ардыгар саҥа-иҥэ намыраатаҕына, дьиэ иһигэр хаатыйаламмыт бырдахтар дыыгынаһаллара кэҥээн, хойдон иһиллэр. Туруйа кумаардара бэрт мөдөөннүк төттөрү-таары тэйгэһэ көтөллөр. Тойон ыҥырыа сырдыгы былдьаһан бырабылыанньа дьиэ кылбаччы сотуллубут таас түннүгэр «топ-топ» охсулла-охсулла лоҥкунуур…

– Дьэ, үлүгэр да элбэх киһи сырдык тыына быһынна… Айабыы-ын!.. Киһи киһини ити айылаах сэймэктиирэ диэн… – Сөдүөт ииччики этэрбэһин сототун имэринэ-имэринэ сөҕөн чыпчырынан ылар.

– Дойду үрдүнэн хоргуйан өлбүт да дьон ахсаанын барытын түмэр киһи, дьэ элбэх буолуо этэ ээ, – Тыккыр Маарыйа кэпсэтиигэ кыттар. – Сорох холкуостарга киһи сөҕүөн курдук… Биһиги эҥээргэ, Төрдүс Тоҕус нэһилиэгэр, ордук үгүс киһи «Калиниҥҥа» өлбүт, сүүрбэ үс… сүүрбэ үс этэ буолбат дуо?.. – Маарыйа Өксөөнтөн чуолкайдаары ыйытар.

– Оннук, – диэн Өксөөн биир тылынан хоруйдуур.

– Ону хантан билэҕитий?.. Киһи өлбүтэ оттон чып кистэлэҥ курдук буолааччы дии, – Баһылаайаба Маарыйа Өксөөн диэки ыйыппыттыы көрөр.

– Киһи өлбүтэ биллэр буоллаҕа, хайдах бүтүн киһи өлбүтэ биллиэ суоҕай, – диир эдьиийим.

Өксөөн Төрдүс Тоҕус уонна Иккис Тоҕус нэһилиэктэрин холкуостарын бэрэссэдээтэллэрин, биригэдьиирдэрин барыларын сирэй көрөн, кэпсэтэн-ипсэтэн билэттиир. Хас холкуос аайы, ыкса билэр, доҕор-атас дьоннордоох. Холкуостар нэһилиэнньэлэрин ахсаана да улахан элбэҕэ суох. Ордук элбэх киһилээх Калинин аатынан холкуос – балтараа сүүсчэ. Сэрии кэмигэр ким хайдах өлбүтэ барыта чуолкай биллэр, ону кэмигэр ыйыталаһан биллиҥ да бүтэр. Өксөөн икки нэһилиэк үс холкуоһун дьонун-сэргэтин олоҕун-дьаһаҕын өрүү истэ-билэ сылдьар, сураһан сурунар, бэлиэтэнэр үгэстээх, онтун барытын чөкө мунньан уурунан иһэр…

Кэпсэтэ олордохпутуна тастан, Буолкап Бүөтүр уолу кытта «Молотов» холкуоһуттан, атынан сорукка кэлэ сылдьар Испирдиэн Халаачыкап диэн уол киирэн кэллилэр. Дьиҥинэн Испирдиэннээх уруккута Жданов аатынан холкуос сиригэр-уотугар олороллор, ол эрэн икки холкуос холбоһуохтарыттан «Молотов» холкуос дьоно дэнэр буолан тураллар. Сээкэй сонуну истэн, биһигини кытары кыратык олоро түстүлэр. Мин Испирдиэни элэкис, биирдэ эмит көрөөччүбүн, быстах, аҕыйах тылынан бырахсан эрэ кэпсэппит уолум…

Өксөөн Испирдиэҥҥэ туһаайан:

– Хайа Испирдиэн, Өрүүнэ эмээхсин эрэйдээх хайдаҕый, ама ырата дуо? – диэн ыйытар.

– Оттон сылдьаахтыыр…

– Муҥнаах… – диир Өксөөн уонна куорат дьахтарыгар туһаайан: – Бу, били, үс ини-бии Ньукулаайаптар аҕастарын уола, – диэн билиһиннэрэр.

Уйбаныаба Сөдүөрэ, Испирдиэни көрө-көрө, өрө тыынан ылар:

– Саатар биирдэрэ эргилибэт да буолан, – диир.

Испирдиэн ийэтин сурустара: Ньукулай, Ылдьаа, Дэниис – түөрэ бары сэрии толоонугар «хаалбыт» дьон.

Боломуочунай дьахтар:

– Билигин туох-хайдах олороҕутуй? Убайдаргыттан барыларыттан «хара сурук» кэлтэ дуо, сураҕа суох сүппүт баар дуо? – диэн уолтан ыйытар. Испирдиэн сэттэ кылаас үөрэхтээх чобуо уол, сиппит-хоппут улахан киһилии лоп бааччы хоруйдуур: убайдара хаһан, ханна үлэлии сылдьан бэбиэскэ тутан барбыттарын, хас суруйбут суруктарын ис хоһоонугар тиийэ барытын чуолкай өйдүүр, билэр эбит.

Биһиги Ньукулаайаптар олохторун үчүгэйдик билбэппит, атын холкуос дьоно буоллахтара.

Куорат дьахтара сэргээн ыйыталаһарын иһин, Испирдиэн онно хардаран ханна сайылыктанан, кыстыктанан олорбуттарын кытта сиһилии кэпсиир.

– Иккис Тоҕус нэһилиэгин, Жданов аатынан холкуос сиригэр, кэлин онтон Муолатап аатынан холкуос буоллахпыт дии, Хонтой күөлтэн Дьөгүөр билиитинэн Хочот диэн үс түөлбэлээх сүрдээх улахан күөлгэ киириигэ Ортоку Ардьаҕар диэн киэҥ өтөх баар. Урут сайыҥҥы өттүгэр онно сайылаан, кыһынын Аанартан Хочокко түһэр үрэх киириитигэр Тумуллаҕас өтөҕөр кыстаан олорбуттара. Эбэм Өрүүнэ, эһэм Борокуоппай алта оҕону төрөппүттэриттэн үһэ кыыс, үһэ уол… Эһэм сэрии иннинэ, эрдэ өлбүтэ… Эбэм олус иистэнньэҥ, имииһит, быаһыт – ыалга ыҥырыкка сылдьааччы…

Убайдарым бары да үлэһит ахан дьон этилэр. Наар үлэҕэ-хамнаска үтүрүттэрэн дьиэлэригэр-уоттарыгар көстөөччүлэрэ да суохтар, онно эбии мин кыһын оскуолаҕа үөрэнээрибин сайыҥҥы эрэ өттүгэр кинилэрдиин алтыһааччыбын, ону да быстах, кэлэ-бара. Этэргэ дылы «хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт» курдук буолбут дьон этилэр…

Улахан убайым Ньукулай (Кыһыччаан), үүт-маас, тыһыынча тоҕус сүүс сыллааҕы төрүөх, кыра үөрэхтээх: ааҕара, ханнык эмэтик син суруйара. Биир сайын Иккис Тоҕус сэбиэтин бэрэстээтэлин солбуйа эҥин сылдьыбыта. Сүрдээх байанайдаах булчут этэ. Кыһын табанан, тоҕо оччо ыраах тэлэһийэллэрэ эбитэ буолла, ырааҕырҕаабаттара да бэрт эбит ээ, инньэ Дьааҥыга тиийэ баран бултуура. Абаҕата Сэмэн оҕонньор курдук маһы эрэ хаамтарбат олус уус. Ити Балаҕаччыга баар биһиги үөрэнэр оскуолабытын тутуспута. Сай аайы оройуоҥҥа киирэн үлэлээччи. Дьон эрэ барыта, убайым Кыһыччаан хачыма сыарҕаны оҥорорун олус сөҕөн-махтайан көрөөччүлэр… Ити, Хочот эбэ Аанар атаҕын өтөҕө Кыһыччаан өтөҕө диэн ааттанар буолан эрэр. Ампаарыгар уһанар сээкэй мала-сала: адалҕата, арбыйата, чүүччүтэ, күөбүлэ, иэттэрэ билигин да тураллар. Бэрэстээҕин бэйэтэ оҥосторо, киирбит-тахсыбыт дьон, убайым оҥорбут мас бэрэстээҕэ – маһы ытыртарарга хатыҥынан оҥоһуллубут эрэдэһиннээҕин олус сөҕөллөрө.

– Убайыҥ Ньукулай кэргэннээх этэ дуо? – диир куорат дьахтара сэмээр.

– Чыычаайы кыыһын Сэмиэнэбэ Маарыйаны кытта холбоһон олоро сылдьыбыттара.

– Оҕоломмуттара дуу?

– Биир оҕоломмуттара төннүбүтэ, – Испирдиэн сүүһүгэр олорбут бырдаҕы ытыһынан «тэс» гына охсон баран салгыы кэпсиир: – Ньукулай түөрт уон иккигэ, бэс ыйыгар барбыта, сэриигэ. Түөрт уон үскэ, атырдьах ыйыгар өлбүтэ. Кини, түөрт уон икки сыллаахха, сэтинньи сэттис күнүгэр суруйбут элэтэ эрэ соҕотох суруга баар. Онно: «Доруобуйам орто, үөрэххэ баарбын. Табаахта, сиир аспыттан куобах этинэ уонна холкуостан ылан арыыта баһыылкалааҥ…», – диэн суруйбут этэ. Ону таһынан инитин туоһуласпыт уонна сурукпун Барыыһап Сөдүөккэ ааҕан иһитиннэрээриҥ диэн көрдөспүт. Бииргэ аттаммыт дьоммуттан Барыыһаптар уонна Кыргыдайтан икки уол буолан сылдьабыт диэбит этэ…

Иккис убайым Ылдьаа (Ньоочур) алта кылаас үөрэхтээҕэ. Биир сайын сэбиэккэ сэкирэтээрдээбитэ, куоракка киирэн хас да тэрилтэҕэ, араас үлэҕэ үлэлээбитэ. Аарымыйаҕа бэбиэскэ тутан барыан иннинэ оҕо дьиэтигэр суотчуттаабыта. Убайа Ньукулай курдук бултааччы, эмиэ да уһанааччы. Байааҥҥа оонньуура уонна хаартыскаҕа түһэрэрэ. Байаана билигин Кыргыдайга, абаҕалара Сэмэн оҕонньорго турар. Ылдьаа тустан хотторбутун, сырсан киһиттэн куоттарбытын өйдөөбөппүн. Убайым кус быһый, ат бөҕө буолааччы… Доҕор-атас дэлэй, билсии-көрсүү да баһаан аҕай киһитэ этэ, ордук Басхардыырап Лэгэнтэй диэн учуутал уолу кытта ыкса доҕордоспута…

– Ылдьаа хас сыл балыһый, Ньукулайтан? – Сөдүөт, уол кэпсэлин бэркэ сэргээн истэн олорон ыйытар.

– Ылдьаа – уон түөрт сыллааҕы төрүөх… Уон түөрт сыл балыс… Түөрт уон бииргэ, балаҕан ыйыгар барбыта уонна нөҥүө сылыгар, олунньу уон түөрт күнүгэр өлбүтүн туһунан «хара сурук» кэлбитэ. Онно этиллэринэн кинини Курскай уобалас Беленихскэй оройуонугар Шелоково дэриэбинэҕэ харайбыттар… Ылдьаа кинигэ баайдаах киһи этэ, мунньубут кинигэлэрэ элбэҕэ, ол эрээри сороҕун дьон уларса-уларса умуннаран эҥин дьоҕуһаппыттар…

Тыккыр Маарыйа, Испирдиэн саҥатын истэн:

– «Николаев Илья» диэн илии баттааһыннаах биир кинигэ, Мытыйыс Маарыйатыгар баара дии, мин былырыын «ааҕар хоско» сытарын көрөн уларса сылдьыбытым, – диир.

– Ханнык, ким диэн ааттаах кинигэний?

– Панин «Жизнь на льду» диэн отут аҕыс сыллаахха таһаартарбыт диниэбинньик кинигэтэ.

– Ол Ылдьаа киэнэ, киниэхэ ити кинигэ баарын чуолкай билэбин… – дии охсор Испирдиэн, онтон тохтуу түһэн баран, аны кыра убайын туһунан кэпсиир: – Аччыгый уол Дэниис – сүүрбэ үс сыллааҕы. Саҥа эт тутан, модьу-таҕа, киппэ көрүҥнэнэн эрэрэ… Уон аҕыһын туолаат да сонно тута, түөрт уон иккигэ аттаммыта, сыл эрэ курдугунан «хара сурук» кэлбитэ. Харьковскай уобалас Миролюбовка дэриэбинэтигэр көмүллүбүт… Дэниис сэрии хонуутугар сылдьан суруйбут суруктара бааллар. Ордук элбэхтик дьонугар кини суруйбута. Суруйар кумааҕы суох диэн, ол-бу араас сууга эриэ дэхси буочарынан дьэрэлиппит буолара. Сорох суруктара муммут быһыылаахтара. Үһүс суруга кэлбитигэр аахпыппыт «бу сэттиһим» диэбит этэ… Онно, Дьоппуон кыраныыссатын чугаһыттан, «Хоронор» диэн ыстаансыйаттан боруоҥҥа аттанным диэбитэ. Суругун тохтуу-тохтуу, өр буола-буола салгыы эбэн суруйар быһыылааҕа… Ыалдьан Салатуев диэн куоракка хаалбытын, моонньо испитин түөрт сиринэн хайыппыттара билигин үчүгэй буолан эрэрин ахтыбыта… Хас суругун аайы: «Гармошкабын уонна саабын адьас ханна да гынымаҥ…», – диэн көрдөспүт буолара… Убайдарым барахсаттар… ити курдук күөгэйэр күннэригэр сылдьан бары өлөөхтөөн хаалаахтаатылар…

– Дьэ алдьархай… Борокуоппайдаах Өрүүнэ эмээхсин уолаттара үһүөн суорума суолланнахтара ол, оо саатар биирдэрэ эмит эргиллэн кэлбэт да буолан, саатар киһи да сэмнэҕэ буолан, – Сөдүөрэ уол кэпсээнин истэн харааста быһыытыйар.

– Этимэ даҕаны, – диир Тыккыр Маарыйа. – Аҕалара Борокуоппай оҕонньор эрдэ өлөн, ити айылаах алдьархайы истибэккэ бараахтаатаҕа, ордук ыарахана тыыннаах хаалааччыга, Өрүүнэ эмээхсин сордооххо тигистэҕэ.

– Ыарахан… – Өксөөн өрө тыынан ылар, остуолугар сытар баачахай курдук суруктаах кумааҕы муннуга бүк барбытын көннөрө-көннөрө симиктик саҥарар.

Боломуочунай дьахтар көхсүн этитэн баран:

– Оттон, эмээхсин кыргыттара хайдах олороллор, этэҥҥэлэр дуо? – диэн ыйытар.

Уол хоруйдуон иннинэ Өксөөн:

– Ээ, кыргыттар ыал дьон, оҕолонон-урууланан ырааттылар, бэҕэһээҥҥэ диэри сии-кырбас сылдьыбыт ыамайдар хайыы-сахха улаатан олордохторо бу дии, – дии-дии сэҥийэтин мылах гынан Испирдиэни ыйар…

Сотору, аны бэҕэһээ Сөдүөрэни кытары кэлбит Сэмиэнэбэ Харытыана, күн сарсыҥҥыттан ыанньыксыттыы барарын кэпсэтээри киирэн кэлэн, аны кини үрдүгэр түһэн, сээкэйи үрүт-үөһэ ыйыталаһан, эмиэ күө-дьаа баллыгыраспытынан барабыт.

* * *

– Тукаам, Аана… – эбэм таҕаан үөһэ турар, аһа буһан болдугуруур хомноох хобордооҕун ытарчаннан эргитэн биэрэр, – Тыккаайыҥ атын сөрүөтүн илдьэн биэрээр эрэ. Оҕонньор күн солото суох быһыылаах, арааһата, – диэн миигин соруйар…

Бырдах, биир кэм, үөһэттэн ойдон түспүт хара былыттыы устар. Халлаан барбатах балык миининии саҕахтары холбооттообут кэлимсэ былыттаах, ип-ичигэс иһирик самыыр түһэ-түһэ астар: ардыгар күөл уҥуоргута көстүбэт буола тунаҕыран кэлэр, онтон ээр-сэмээр хат дьэҥкэрэн, бары-барыта ордук ырааһырбыкка, дьэгдьийбиккэ дылы сырдыы, сэргэхсийэ түһэр… Сүүйэн ылбыттыы дьэп-дьэҥкир чэбдик салгыны көбдөҕүҥ муҥунан толору тыыннаххына, мэктиэтигэр, мэйииҥ эргийэргэ дылы… Эбээ эмээхсин этэринии, бу аата – илгэ, уйгу, быйаҥ ардаҕа түһэр…

Иэппэт ынах курдук ылбат-биэрбэт ыккардынан сылаас ардах түспүтэ хас да хонно. Кырдьыга да, от-мас бу кэми эрэ күүтэн, кэтэһэн турбуттуу эбии ситэн-хотон, мэктиэтигэр, туох да омуна суох, хамсыы-хамсыы силигилии сириэдийэн тыллан таҕыста. Бэл оҕолор үлтү тэпсибит тэлгэһэлэрин иһэ: хаас кэйиҥэтинэн, ымыйаҕынан, таҥара кийиитинэн, чуораан отунан, күрдьүгэс күрүөтүнэн ситэри симэннэ.

Өтөхпүт тумустаан киирбит хатыҥ чараҥын анна түөрэтэ, инньэ күөл кутатыгар диэри, баҕа батаһын күөх чэчигинэн киэркэйдэ.

Дөрүн-дөрүн сөп-сөрүүн сиккиэр тыал эбэ диэкиттэн үрэн сирилэттэҕинэ, күөл кэриитигэр суораты ыһан кэбиспиккэ дылы хойуутук үүммүт үрүҥ сибэккилээх сугун абаҕатын хабархай сыта сайа охсор… Ийэ айылҕа күрүс ардахха илийэн, көөнньөн сүмэһиннэммит минньигэс дыргыл сытынан тунуйан, сири-дойдуну түөрэтин сабардаан кэбиспит; туох барыта дьэгдьийбит, суунан-тараанан ырааһырбыт, сэргэхсийбит…

Ардах түһэр диэн чыычаахтар ырыалара-тойуктара астыбатах, хата ордук эбии тэбиэһирэн араастаан дьирилэспиккэ-дьүрүлэспиккэ, чубугураспыкка-чыбыгыраспыкка дылылар…

Маҥаас сылгы чыычааҕа тэмэлдьигэни туора ытыран баран, боотулу бүтэй тоһоҕотугар олорон бэрт сэргэхтик тула-мала көрүөлэнэ-көрүөлэнэ уһун кутуругун тэйбэҥнэтэр, онтон эмискэ олорбут сириттэн сүр чэпчэкитик тэбинэн кээһээт, кынаттарын кумуччу туттан салгыҥҥа уйдаран өрө эгдэс гына-гына, холкуос биэлэрэ хааллан турар далларын иһигэр турар моойторук олуктаах ампаар чарапчытыгар чөкөс гына олоро түһэр уонна сонно тута, «аны ким эмит көрүө» диэбиттии, чуолҕан устун искэ киирэн хаалар. Кини эмиэ тыынар тыыннаах, тэбэр сүрэхтээх буолан, хайыы-сахха тэспит оҕолорун аһатаары күн солото суох сүпсүгүрэр, көтөр-дайар…

Сайын кэлэн ырааппытын да иһин, тыа иһигэр, ханна эрэ күөл үрэҕин ээйигэр лоокуут чөкчөҥө: «Чуу-йуут, чуу-йуут, чуу-йуут…», – диирэ иһиллэр, аны аныаха диэри сааскы омуннаах, сэргэх саҥатын тохтоппотох…

Хайа эрэ тыҥырахтаах көтөртөн оҕолорун харыһыйан, Айдаҥ көлүйэтин кутаҥныы сытар кутатын үрдүнэн хас да кураҕаччы, саҥа-иҥэ бөҕөтө буола-буола, илигирэйэ көтөллөр.

Төһө да сиик курдук тунааран, салгын оонньоотоҕун аайы араастаан иэҕэҥнээн-куоҕаҥнаан биллэр-биллибэт иһирик самыыр түһэ турдар, үөһэ, үрдүк мэҥэ халлааҥҥа күөрэгэй саҥата үчүгэйкээн аҕайдык дьурулуура иһиллэр… Мин иһиттэхпинэ биир сиргэ тэлибирэйэ туран туойар… «Ити ханна ыллыыр…» диэн өрө хантайан көрө сатыыбын да көстүбэт… Биир кэм тохтоло суох дьирилиир, дьурулуур… Араас дьэрэкээн чэчигинэн симэммит чыыбаайы оттоох хонуу ортотугар туран, сүнньүм көһүйүөр диэри таба көрө сатыыбын да, күөрэгэй хараҕым далыгар киирэн көстүөх эрэ быһыыта суох. Саҥата эрэ иһиллэр. Биир кэм дьирилиир да дьирилиир, дьурулуур да дьурулуур…

Айдаҥ өтөҕүн иччитэ буолбут кырдьаҕас суор Куорсуна Суох доҕорун кытта, саҥа тэтимирэн, сатамньыта суохтук сарапаайдана көтөн эрэр оҕолорунуун мэлииһэ ампаарын үрдүгэр кэчигирэспиттэр. Куорсуна Суох – кэннэ уһаабыт, иннэ кылгаабыт сорсуйан эрэр көтөр эрэйдээх илбиргэстэнэн-салбырҕастанан түһэн ала бэлиэ. Ол эрэн билигин да кини аҕай буолан киэмсийбиттии, кырыылаах түөһүн мөтөтөн, сарымтыбыт кынаттарын даллах-даллах гыннаран ууннары тарда-тарда, ардахха илийбит өҥүн-түүтүн оҥостуммахтыыр, онтута үүт-үкчү, саҥа көччөх гынан көтүппүт оҕолоругар, арааһы бары ыйан-кэрдэн көрдөрө-көрдөрө сүбэлии-амалыы, тамахтарыгар силлии, уһуйа, такайа олорор аҕа баһылыкка майгынныыр. Оҕолоро ол аайы барытыгар, өс хоту сөбүлэһэн, самыырга сиигирэн ньыкыйбыт төбөлөрүн хоҥкуҥнатан сөбүлэһэргэ дылылар…

Арыылаах эбэ барахсан сааскы халаан уутуттан эбии нэлэйэн-хотойон киэлитинэн томтойо туолан, төрүү-ууһуу сытар араас көтөрүн-сүүрэрин киччим хонноҕор-быттыгар кистээн, саһыаран – алтан күөскэ кыынньыбыт үүт үрүмэтинии тунаҕыран көстөр, биллэр-биллибэт эриэ дэхси эрэһэлэрин ирбинньиктэтэ оонньотон, улаҕата биллибэт үрдүк мэҥэ халлааны киэҥ ньууругар күлүк түһэрэн лүҥкүрдэн уратытык дьоһумсуйбукка дылы.

Эбэ тиит арыытын кытылыгар үүммүт хатыҥнар умнастара, сөтүөлүү киирэн иһэр кыргыттар сотолорунуу кылбаһаллар, кинилэр үрдүлэринэн кырылас кырдалга, үйэ-саас тухары үүммүт баараҕадыйбыт аарыма тииттэр, өлгөм лабаалаах хойуу күөх мутукчалара, көҕөрө сатаан баран, мэктиэтигэр хараара ыаһыран көстөллөр…

Ардаҕы ардах диэбэккэ эбэ үөһүгэр икки тыылаах киһи утарыта көрсөн тугу эрэ кэпсэтэн тохтоон олороллор. Улахан дьонноро тута биллэр, оҕолор буолбатахтар, арааһата, илим тарда киирэ сылдьаллар быһыылаах… Аны биир тыылаах киһи күөл арыытын кытылыгар үүммүт талахтар быыстарыттан тахсан, били, икки киһини көрдө көрбүтүнэн устар…

Оол курдук Арыылаах эбэбит Айдаҥ көлүйэтигэр түһэр үрэҕин күргэтиттэн дьахталлар ыаҕаска толору уу баһан, оргуһуохтарыгар иилэн, үүт-үкчү бэски курдук биэтэҥнэтэн, атахтарын түргэн-түргэнник илигирэтэ ылбахтаан тахсан иһэллэр. Кэлин иһэр дьахтар кэнниттэн обургу соҕус кыыс лыглыйа ыаҕаһы тутан, кыҥначчы туттан, хаалбатарбын ханнык диэбиттии саппай уопсар…

Үрэх уҥуор икки атыыр үөрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи соҕус мэччийэллэр. Бырдахтанан хойуу кутуруктара биир кэм үргэҥнээн олорор, атахтарын такытан хаһыйбахтаналлар. Үөрдэр биэлэрэ үксүлэрэ кулунчук батыһыннарыылаахтар. Ньыраҥнаан ийэлэрин ойоҕолуу көтө сылдьар кулуннар ситэ илик будьурхай кутуруктарынан тохтоло суох дэйбиирдэнэллэр.

Мин бэйэм холкуоһум атыырдарын дьүһүннэринэн көрөммүн барыларын эндэппэккэ билэбин. Бэл хас биирдии үөр биэлэрин кытта арааран билэр буолан эрэбин. Далга хаалыннахтарына: «Бу – ол атыыр биэтэ, ити – били атыыр киэнэ…», – дэһэн оҕолор мөккүһүү бөҕөтө. Ардыгар хайа-хайабыт, дэлэ дьон буолуохпут дуо, иннибитин ылсыбакка сакалааттаһыыга кытта тиийэбит. Онтубут сүүйүүтэ, биһиэнэ: ытыс моонньоҕон, быһыы лэппиэскэ, эмиэ да алаадьы, сороҕор үчэһэлээх мунду, кус бөтүөнэ.

Ити, үрэх уҥуор аһыы сылдьар Буугунай диэн, тоҕус биэлээх атыыр – мииниллэр атыыр, өссө сыарҕаланар, бэрт сымнаҕас быһыылаах. Биэлэриттэн көҥөнөн иирбиттии уйуһуйан, үөрүн кытта сүүрэ-көтө, хойуу сиэлин ыһыллаҥната-ыһыллаҥната, сабырыччы үүнэн түспүт көҕүлүн быыһынан атын аҕай өһүөннээҕинэн көрө-көрө, таныытын тыаһатан тарылата, хаһыҥырыы сырыттаҕына – «ама бу илэ абааһыны туох киһитэ иннин ылан мииниэй» диэх курдук. Ол бэйэтин киһи тутан быалаат, амаҕаччылаат да тааҕы-таах бэл сыбыдахтыы миинэн кээһэр сүөһүтэ. Буугунай – чыыкыр тураҕас өҥнөөх, сүүһүн хаба ортотугар, түөрт кырыы моһуоннаах сыттык туоһахталаах, онтон сиэттэрэн Буугунай диэн ааттаммыт…

Кырдал устун хааман иһэн халлаан диэки хантайдахпына ибиир самыыр сирэйбин кычыгылатар. Төһө да биллэр-биллибэт, ээр-сэмээр уоран түстэр сотору сирэйим сиигирэн барар, ону ытыспынан ньухханан кээһэбин.

Түү сөрүөбүн кыбынан, ынах этэрбэстэрбинэн чэчик быыһынан сэрэнэ үктэнэн дэгэйэ-дэгэйэ, иһирэх санаа иэйэ киирэн, үгэспинэн, төбөбөр туох көтөн түспүтүнэн, ботугураан, илгэ ардаҕы хоһуйабын:

…Самаан сайын бэлиэтэСамыыр түһэн саккырыыр,Уйгу-быйаҥ туоһутаАрдах түһэн сиккийэр…Хордоҕойдор, кырдалларКууран турбут оттороИлгэ, сүмэ ууларынТото-хана истилэр,Алаас, сыһыы сирдэрбитАча күөхтүүр оттороӨлбөт мэҥэ ууларынӨйөөн ылан сэмээркээнИҥэринэн кээстилэр…Өтөх ото өрө үттэ,Хонуу ото хонос гынна,Сыһыы ото ситэн сириэдийдэ…Эбэ уута элбээтэ,Үрэх уута үксээтэ,Көлүйэ уута көҥүс охсунна,Көрдүгэн уута дьэ көптө…Хотоол сирдэр хоноччу туоллулар,Аҥхалаат сирдэр аһары бардылар,Тааска сирдэр таһынан дьалкыйдылар…Уһун кэмнээх улуу ардахКүнүстэри-түүннэриКүүһүрэн кэлэ-кэлэ,Күлэ-үөрэКурулата турбута…

Ити курдук хоһуйан бүтээппин кытта, самыырым «дьэ оччоҕо бу баар» диэбиттии эмискэ күүһүрэн кэллэ. Ыллык суол оҥхой, аҥхалаат сирдэригэр онон-манан чалбахтар тахсыталаабыттарыгар бөдөҥ таммахтар курулуу, тобулу түһэннэр, сырдьыгыныы көөнньүбүт сылгы кымыһын муос ытыгынан ытыйдахха өрө үллэн тахсарыныы, хабах бөҕөтө быдьыгыраан тахса-тахса, кэлиэх-барыах сирдэрин билбэтэхтии, төттөрү-таары уһуннулар. Биир хабах тэһиннэҕинэ, ол оннугар атын хабах дьэргэс гына түһэр…

Эмискэ күүһүрбүт самыыртан хаххаланан, кыбынан испит түү сөрүөбүн тэнитэн икки илиибинэн төбөм үөһэ туттан, тиэтэйэ-саарайа, Тыккаай Ньукулайдаах тэлгэһэлэригэр кэлэн, бүтэй аанын сүрдьүгэһин быыһынан сылыпычыс гынан искэ киирдим. Эргэ ампаар дьиэ маҥаас ынах тириитэ бүрүөһүннээх халҕанын эрчимнээхтик аһа баттаан, ардахтан куотан иһирдьэ биирдэ баар буола түстүм…

Ньукулай суох, кэргэнэ Аана чанчыктара, бэлэһэ тоороммут сирэй оһоҕор хардаҕас быраҕан эбэ турар. Сибилигин оргуйбут алтан чаанньык состуок кытыытыгар тардыллан тумсуттан хойуу чаан бургучуйар. Атырыа соҕустук үөлүллүбүт хас да үчэһэ мунду состуок буоругар кыҥнары анньыллан буһа тураллар… Дьиэ иһэ быр бааччы, сып-сылаас, кубус-кураанах…

Чукчакыын көстүбэт, уончалаах «куһаҕан» уол Суубуй эрэйдээх дьиэ уҥа өттүгэр, кур ынах тириитин үөһэ, эргэрэн, элэйэн муостара-туйахтара мултуйбут талах ынахтарынан оонньуу олорон, тастан киһи киирбитин көрөн, сэҥээрдэҕим ырата буолан, онон-манан ойдом-сойдом сатамньыта суохтук дьирики уорҕатыныы эриэннэнэ кырыллыбыт баттахтаах төбөтүн салҕаластыы-салҕаластыы эргитэн, тарбахтарын төбөтүн атырыа тиистэрдээх айаҕын иһигэр уган сыҥааҕын тарда-тарда: «Аа-уу… аа-уу… аа-уу…», – диэн саҥа саҥаран муҥнанар уонна дьүһүнүгэр холооно суохтук, атын аҕай сэргэхтик күлэр…

Ыаллар кыралара, сирэйин сибилигин тоҕо баран ытыах киһилии ап-аһыытык туттубут, атах сыгынньах, биэстээх Маайа кыыс убайа Суубуй муҥнаах ыксатыгар талах олоппос үөһэ ыттан туран, дьиэҕэ киирэн баран хааттаран, сырдык эрэ диэн таска тахса сатаан, туоска үүйүллүбүт таас эмтэкэлэрэ түннүккэ сарыкынаһар лыахтары тута сатыыр… Халҕан тыаһа лип гыммытыгар эргиллэн, улахан киһилии оттомноох харахтарынан эмиэ миигин одуулаһар…

Мин, Тыккаайдарга, туох эмит сорукка, илдьиккэ, эбэтэр бэйэм көннөрү да сылдьарбар, эрдэттэн санаабын бөҕөргөтүнэн баран биирдэ эрэ кэлэбин. Итэҕэс-быһаҕас айыллан төрөөбүт оҕолору көрдөхпүнэ, кинилэри аһынарым бэрдиттэн, уйадыйан хайдах да буолуохпун булбаппын. Оҕолор барахсаттар бэйэлэрэ да, киһи эрэ аһына көрүөх сирэйдээхтэр-харахтаахтар. Кинилэр – ааттаһа, эрэнэ көрбүт ып-ыраас сырдык харахтарын, киһи хайдах да уһуннук утары одуулаһыа суох курдук…

Эбэм, мин кинилэргэ иитиллэ кэлиэм иннинэ өлбүт кыыһын Сөдүөччүйэ эрэйдээҕи, уу кыһыл иринньэх оҕолуу ыарыылаабыта, бүөбэйдээбитэ эбитэ. Баара-суоҕа уон сэттэлээх кыыс сиһин уҥуоҕун сиэтэн, бэрт кылгас кэм иһигэр, киһи билбэт киһитэ буолан, куура хатан хаалбыта үһү. Биирдэ эмит эбээ эмээхсин кыыһын аҕыннаҕына онно даҕатан: «Киһи – ордук куһаҕан оҕотугар ылларар, убанар…», – диэччи. Кырдьыга да оннук, өй-санаа, эбэтэр эт-хаан өттүнэн итэҕэс айыллан күн сирин көрбүтү – кимнээҕэр да ордук аһына, уйадыйа көрөҕүн: кыаҕыҥ тиийэринэн, күүһүҥ баарынан киниэхэ көмөлөһө сатыаххын баҕараҕын…

Тыккаайдаах Аана кыыстара Маайа, кэбис, убайдарын курдук буолбатах, өйө-санаата чоҥ курдук. Арай, өссө да ситэ илик кыра киһи буолан уонна наар убайдарын кытта биир дьиэ иһиттэн тахсыбакка алтыһарыттан, арыт-арыт «түҥ-таҥ» тыллаһар…

– Оо, аны Аанабыт тиийэн кэллэ, – Тыккаай кэргэнэ үөрэн саҥа аллайа түстэ. – Хайа, сөрүөҕүтүн бүтэрбиккит дуу, били киһи букатын солото суох, чэҥкир туохха эмит соруйан иһэллэр, инньэ баарыын сарсыарда барбытынан, өтөр кэлиэм диэбитэ да, биллибэтэ.

– Ханна барбытай?

– Ээ, били, Тартаайа хара сүптүр, сирэйэ уула сытыйыах, аны аныаха диэри саатар атын да сатаан бэрийбэт. Оҕонньортон ат уларсан мииннэҕим буолан баран, өртүккэ ыытарыгар холуоккатын кыайан кэтэрдибэтэх… Ата устан баран, бүтэйин көтөн, ити Мундулуҥдаҕа барар аан үөһээ сүрдьүгэһин тосту түһэн куотан хаалбыт.

– Па… Төлөнү уларса сырыттаҕа дии? – мин тута, хайа атын сэрэйэ охсобун.

– Ол-ол сүөһү, туома кыната эрэ суох быһыылаах. Мин ити оҕонньорго этэ, ньаҥсыйа сатыыбын ээ, ат итэйэн ити айылаах күрүөһүт сылгыны миҥэ оҥостоҕут дуо диэн. Сайын көлүммэккэ уотан баран, күһүн туттан кээһиэ этилэр буо. Саас аайы сылгы айааһаан айгыстан, ачыаһыран ахан биэрэллэр. Мин көрдөхпүнэ соноҕос саастаах сылгылара барыта мииниллэр быыһыылаах, – Тыккаай кэргэнэ Аана сылгыһыттары мөҕүттэр.

Күрүөһүт сылгы да, ынах да сүөһү туһугар бадьыыс. Букатын илиилээх курдук хайдахтаах да сүрдьүгэһи муоһунан толкуйан, аһан киирэр сүөһү баар буолар. Муоһун үүттэн мас баайан эрэ тохтото түһүөххэ сөп. Аны толкуйар сүөһүнү доҕотторо, аһыы үөрэнэннэр, батыһа сылдьар үгэстээхтэр.

Дьыксаах Апанаас айааһаабыт ата Төлөн, сүрдээх уһуу, күрүөһүт сылгы. Арыт ардыгар, бэл адаҕалаах сылдьан бүтэйтэн иҥнибэт. Кини обургу, ханан эмит намыһах, кэбирэх сири булан тоҕо көтөн дуу, ыстанан дуу тахсыбыта эрэ баар буолар.

– Чукчакыын?..

– Чукчакыын таһаараа ыалга тахсыбыта…

– Сүөһүлэриҥ ыамнарыгар бэйэлэрэ кэлэллэр ини?..

– Кэлэн. Улаханым соҕуо буола сылдьан баран үчүгэй буолла. Этэҥэллэр.

Маайа хаҥас илиитигэр «аны көтөн хаалыа» диэбиттии ыксары туппут, өҥө суураллыбыт кынаттардаах долохунаһыт лыаҕын:

– Һуубуй мэ!.. Һуубуй мэ!.. – дии-дии анныгар өрө мыҥаан олорор убайыгар уунар… Суубуй муҥнаах маҥнай утаа харахтарын тэһии табалыы сүрдээхтик кэҥэтэн, дьаадьайбыт талах олоппос үөһэ турар балтын, саҥа көрбүт киһилии, дьиксиммиттии кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы одуулаһар, уоһун ханньатан, уҥа дьабадьытынан сыраана санньылыйа-санньылыйа салҕаластыыр, онтон кыыс киниэхэ уунан турар лыаҕын дьэ таба көрөн, бэркэ сэрэнэн кымаахтаан ылар уонна иччилээх аҕайдык, киһи этин-сааһын хаба ортотунан киириэхтик күлэн саһыгырыыр…

Маайа ытыстарын бэйэ-бэйэлэригэр «тас-тас» охсо-охсо убайын үтүктэн күлэн чачыгырыыр…

Суубуй күлэн санна титирэстии олорон эмискэ, ким эрэ тэһэ аспытыныы кэдэс гынаат, ньим баран, тохтоон хаалар, биир сири тобулу одуулаан таалар, онтон ис-иһиттэн эҥсэн аны ытаан сыналыйар, сыҥыргыыр. Маайа барахсан, били, субу аҕай Орто дойдуга муҥутуур дьоллоох киһи кини эрэ буолан өрө ыстана-ыстана күлэ-үөрэ турбут дьүһүнэ сүтэн, бөтө-бөтө ыҥырҕаан ытыы олороохтуур убайын «бу туох буоллуҥ» диэбиттии саҥата суох санньыччы туттан, алын уоһун мэрбэтэн, ыһыллыбыт сүүмэх баттахтара тириппит сүүһүгэр сыстан, умса көрөн кыҥналлан тураахтыыр… Кини убайа Суубуй курдук саҥа таһааран ытаабат эрээри, икки иэдэһин устун ып-ыраас таммахтар тиэтэйбиттии сүүрэннэр сыгынньах, хатырбыт атаҕын үөһэ таммалыыллар… Маайалаах Суубуй дьоллоро уонна сордоро аргыстаһа сылдьаллар…

– …Маайа ытаама… Маайа ытаама, кэбис… Көрүүй бу… – мин оҕолор ытаһалларын туохтааҕар да ордук сөбүлээбэппин, аралдьыта, уоскута сатааммын, кыбынан киирбит түү сөрүөбүн муостаҕа тэлгэтээт, ол үөһэ тобуктуу түһээт, бастыҥалыы бааммыт, сир симэҕэ ойуулаах сиидэс былааппын сүөрэн, үөрүйэх ахан киһи быһыытынан, араастаан эрийэ тутан, Маайаҕа анаан өрбөх кыыс оҥорбутунан барабын…