Ийэм кэпсиир… (4 чааһа)

Баай, хара дьиэттэн, сорук-боллур уолунан, туоһу гынаары, хас да үлэһити ыҥыртаран киллэрэн, олор көрөн турдахтарына, дьиэлээх дьон ортотугар, хамначчытын кытта «эрбэх тардыһан» сакалааттаспыт, ойоҕунан «илии быстарбыт».

Дьэ онон, баай үлэһитин кытта ити курдук сакалааттаспыттар. Тойон киһи иһигэр: «Хата, быйыл эбэм ходуһатын буор-босхо оҕустарар киһи буоллум…», – диэн күлүгэр имнэммит… Баай, били, оһоҕос түгэҕэ кыра ыамайын, хойуута кылбайдын диэн хас да күнү быһа аҥаардас үрүҥ эрэ аһынан аһаппыт: курупчаакы бурдук алаадьытынан, халбыллыбытынан сүөгэйинэн, көбүөрүнэн, күөрчэҕинэн аҥаардастыы хатаҕалаабыт. Сиэбэтин үрдүнэн сиэппит, аһаабатын үрдүнэн аһаппыт…

Күн-хонук дьаалатынан устарын туох тохтоппута баарай, сотору дьэ били үлэхтээх күннэрэ тиийэн кэлэр.

Хамначчыт күннэҕи үлэтин эрдэ үмүрүтэн бүтэрэн-оһорон баран, тойонун ыамайын кытта араа-бараа саастаах уол оҕотун сүнньүгэр сүкпүтүнэн баай уораҕайын диэки бэдьэҥэлээн хаалбытын, чэгиэн бэйэлээх эдэр ойоҕо дьиктиргээн батыһа көрөн эрэ хаалбыт…

Өс хоту, оҕолор иккиэн ол киэһэ саахтаабыттар. Маҥнай баай уола чохчойбут, дьэ кырдьыга даҕаны, оҕо ыыс араҕас сырдык өҥнөөх баҕайыны эмэһэтин анныгар уурбут туостарыгар эрилиҥнэппит. Дьиэлээх тойон: «Ама мантан ордук кылбаа өҥнөөх баар үһүө», – диэн саҥа аллайбыт. Сотору буолаат аны хамначчыт уола ыгыстыбыт, арай, онно көртөрө – оҕо сааҕа отой, киһи эрэ итэҕэйиэ суоҕунуу, кыытта маҥан эбит…

Баай – бары дьиэ кэргэнинээн, аҥаардас ынах, сылгы сүөһү этинэн, үрүҥ аһынан уонна күөл быйаҥынан аһылыктанан олорор ыал эбиттэрэ үһү. Тойон – эргэнэ хара тыа көтөрүн-сүүрэрин бултуур дьоҕура суох, булт-алт өттүгэр букатын салаҥ киһи эбитэ… Дьэ, дьиэлээхтэр бары «бэри диэн бэркиһээбиттэр, сөрү диэн сөхпүттэр…». Хара аһы аһылыктана сылдьыбыт хамначчыт оҕото хайдах бу айылаах үрүҥүнэн дэлбэрийдэ диэн бэркэ дьиктиргээбиттэр. Баай сык гына түспүт эрээри, сүүттэрдим диэн сүөм түһэн соччо сөҥөдүйбэтэх, хоттордум диэн хом түһэн хомойбутун биллэрбэтэх, оҕотун сааҕын көрөн тура түспүт, кэтэҕин тарбаммыт уонна: «Хаарыан оҕуспуттан мэлийдэхпин…», – диэбит. Хайыай, бэриллибит, этиллибит мэктиэ тылы кэһэр ыар аньыылааҕын чахчы итэҕэйэр баай, тылын толорон, саҥа лахса эт тутан, үлэҕэ хото көлүллэн эрэр өҕүрүмэр оҕуһун хамначчытыгар биэрбит… «Тугу сиэтэҥҥин оҕоҥ бу айылаах кыытта маҥанынан кылбатта?..», – диэн үлэһититтэн ыйыппыт. Онуоха «бэдэр мэйии» хамначчыт: «Итинтиҥ мээнэҕэ этиллибэт…», – диэн тыллаах киһи буолан биэрбит. Билиэн-көрүөн баҕаран сирэйэ-хараҕа турбут баай, дэлэ буолуо дуо, санаата батарбакка: «Чэ-чэ нохоо, ону-маны үөтэ турума, ыл эт… «мээнэ этиллибэт» диир буоллаххына… чэ бэйи… бу оҕоҕор, ыл, саҥа этэрбэс биэриэм…», – диэбит. Онуоха хамначчыт эппит киһи дуу, эппэтэх киһи дуу диэбиттии, оҕуруктаах өй муҥутаан, тура түспүт уонна: «Оҕобун үс күнү быһа аҥаардас буучугурас этинэн аһаттым…», – диэн «кистэлэҥин» кэпсээбит…

Дьэ ити курдук хамначчыт сакалааттаһан тойонун сүүйэн, били, өҕүрүмэр оҕуһун үрдүгэр уолун олордон сиэтэн, санныгар саҥа саары этэрбэһи иилинэн, үөрэ-көтө балаҕаннарыгар таһынньахтата турбуттар…

– Һэ… дьэ бэркэ сүүйбүт киһи эбит, бүтүн оҕуһу. Дьон дөбөҥнүк да көнөллөр… – диэн Дьабараах, Ньөкөөрөр кэпсээнин сэҥээрэр.

– Эбиитин, уола саары этэрбэстэммит, – Настааччыйа түммүт сабын кыптыыйынан кырыйа-кырыйа кэпсэтиигэ кыттар.

Настааччыйа иистэнньэҥ киһи, туох-ханнык иннинэ таҥас-сап туһунан ордук сэҥээрэрэ сөп даҕаны. Сылгы самыытын тириититтэн тигиллибит ыас хара саары этэрбэс – баар киһитигэр баар мааны таҥас. Дэлэҕэ да өс хоһоонугар тураах «мин оҕом саары чаккылаах» диэн киһиргиэ дуо. Онтон сылгы уорҕатын түүлээх тириититтэн көҥүллэх этэрбэс тигиллэр. Настааччыйа, Кыра Баһылайга кэргэн тахсыан иннинэ, хоту олорон, таба тириитинэн, тыһынан иистэммит ахан дьахтар. Туруйа, хаас сототун уҥуоҕа иннэликтэрдээх, онтутугар, дьахтар аймах тыына, араас, эгэлгэ иннэ барыта баар. Настаа кырыйбыт туос ньимиэттэрэ Айдаҥҥа былдьаһык.

Сэниэлээх илиигэ үчүгэйдик имиллибит таба тириитэ ньып-ньылыбырас, бэйэтэ өрбөх таҥас кэриэтэ сымнаҕас буолар. Өссө бөҕөтүнэн нуучча таҥаһыгар тэҥнэһиэ дуо, сүрдээх бөҕө. Таба тириитэ талкыга имитиллибэт (түүтэ түһүө диэн), соҥоһооннуу-соҥоһооннуу, кэдэрээннии-кэдэрээннии, наар илиинэн убахтаныллар. Кэдэрээнэ суох дьон саха хотуура тостубутунан да кыһыйа-кыһыйа имитэллэр.

Таба таҥас сүрдээх нымса, чэпчэки, ичигэс. Түүтэ түспүтүн да иһин сылааһы тутара сүрдээх. Таба саҥыйах кэтэн истэҕиҥ аайы имиллэн-хомуллан киһи этигэр-сиинигэр олороро ордук тупсар. Ол да иһин, түүтэ соролоон холто буолбут арбаҕаһы бэл сайыннары сөбүлээн кэтэр дьон баар буолаллар. Куобах таҥас эмиэ нэгирдэҕинэ: түүттэ таакырыйдаҕына, кылгаатаҕына ордук сылааһы тутар.

Мин эбэбин кытары, кытаанах тириини: ынах, сылгы, тайах киэнин талкыга баттыыбыт. Киһи барыта имииһит буолбат. Имииһит – айылҕаттан бэриллибит дьоҕурдаах киһи. Куобах Тириини талкылыах иннинэ бэлэмнээһин – бэйэтэ биир туспа суол улахан сатабылы эрэйэр үлэ. Саастаах, улахан сүөһү халыҥ тириитин сүлбэ быһаҕынан (кэдэгэр моһуоннаах, бэрт чараас тимирдээх олус сытыы быһах) икки аҥыы хайытан араҥалаан сүлэллэр. Онон, сатыыр дьон, биир сүөһүттэн «икки тириини» ылаллар. Түүлээх өттүн дэлби имитэн, сымнатан баран, сорох ыал, өрбөххө сирийэн кыһын тымныыга суорҕан оҥостоллор (үксүн оҕо тэллэҕэ, суорҕана гыналлар). Субалаах, өҥ өттүнэн этэрбэс тигэллэр. Тоҥ тириини түүтүн уонна субатын кыһыаҕынан кыһыахтыыллар, оччоҕуна халыҥа син биир сүлбэлэммит тирии курдук буолар. Саппыйаанныырбытыгар инчэҕэй тириини (ынах киэнин) дэлби түүрэн суулаан баран, икки хас хонукка сылаас сиргэ сытыарабыт, оччоҕуна куулайан түүтэ дөбөҥнүк хоҥнор, киһи илиитинэн үргүүр. Таба тириитин мас эмэҕин ууга суурайан сиигирдэн, түүрэн уурдахха сымныыр (олус ньолҕоппокко дэмин көрөн сиигирдэҕин), сымнаабытын кэннэ үрүөҕүнэн үрэн кэбиһэҕин, онтон имитэҕин. Таба түүтүн үрдэххэ, имиттэххэ сарыы буолар. Аны тигиллибит таҥаһы буруоҕа ыыһыыллар. Тирии таҥас, тигиллибитин кэннэ биирдэ эрэ ыыһанар. Ыыһаммыт тириинэн таҥас тигэр сэрэхтээх, иистэнэ олорон илиигин алҕас иннэнэн тэһэ астахха, ол тэһэ анньыбыт бааһыҥ оһо охсон биэрбэт, судургутук сүһүрүөн сөп. Бэл ыыһаммыт этэрбэһи, курумууну кэтэ сылдьан саҥа аттаммыт, сиикэй баастаах сылгыны, оҕуһу (арҕаһа бааһырбыт аты эмиэ) буостуктууруҥ, миинэриҥ көҥүллэммэт. Сүөһү аттааччылар ортолоругар, тутуһан-хабыһан көмөлөһөр дьоҥҥо – саҥа ыыһаммыт этэрбэстээх киһи суох буолуохтаах.

…Сир-сир аайы дьон-сэргэ тирии таҥаһы (этэрбэс, курумуу) араастаан ыыһыыллар. Сорохтор – анал омуһах хаһан, атыттар – сир үрдүгэр намыһах, сытыары эркиннээх отуу курдук тыын тахсыбат гына буорунан сыбаан, тутуу тутан. Иккиэннэригэр эмэх маһынан буруолаталлар, ол иһигэр тирии таҥаһы ыйыыллар, үс-түөрт хонукка туруораллар. Омуһах иһинээҕи таҥас, үөһэттэн тардан ыларга быаланар. Ыыһаммыт этэрбэс, курумуу мээнэ сиигирбэт, сытыйбат, өҥө – сыа-арыы иҥмиккэ дылы ыыс-араҕас үчүгэйкээн көстүүлэнэр.

Саары этэрбэһи өҥнүүргэ, үксүн, «ыт муннун», эргэ от сөрүөнү, бурдук отун уматан, чоҕун ылан арыыга эбэтэр хааҥҥа булкуйан баран, тириини онон биһэн тэниччи ууран хатараллар. Онтон кыра бурдуктаах суоратынан илитэллэр. Уҥуох, уоһах арыытынан умунуохтуу-умунуохтуу сымныар диэри имитэллэр. Ити кэннэ маһынан сынньаллар, оччоҕо кэлэбэчийэн тахсар.

Ынах тыһын үрэн баран солуурчахха оргуттахха (уһун күнү быһа лыглыгыратаҕын) бэртээхэй силим тахсар. Син биир хатыыс куутун курдук. Тахтайга кутан илдьэ сылдьан хаһан баҕарар силим гыныахха сөп.

Эмээхсин тикпит этэрбэстэрин, курумууларын буорунан сыбаммыт эргэ хотон иһигэр таҥнары ыйаталаан ыыһыыр. Тимир иһиккэ эмэх маһы уматан буруолатар.

Киспэ Борокуоппай ойоҕо Айдаарар Даарыйа этэрбэстэрин сайын, сирэй оһоҕун ураатыгар ыыһыыр. Кыра-кыратык түптэлээн хас эмэ хонугу быһа туруорар. Ардах түһээри гыннаҕына хомуйан, ылан кээһэр. Самыыр астан күн тыкта да, хат ыйаан тэйгэтэлээн эмиэ салгыы буруолаппытанан барар.

Сорох дьон хороҕо ыыһыы сылдьан көрбөккө, аралдьыйан, умнан, оһохторун маһа умайан этэрбэстэрин сиэппит да түбэлтэлэрэ баар…

Бочугурас туһунан, ийэм кэпсээбит өссө биир үһүйээнэ баар.

Былыыр-былыр, бочугурас күнү-ыйы хаххалыыр, ыадайбыт, сүүнэ улахан көтөр эбитэ үһү. Туох да аһыгар топпокко ыксаан, сутаан өлөрүгэр тиийэн таҥараттан көрдөспүт: «…Ыксал буолла, уҥуохпун-иҥиэхпин кыччатан, эппин-сииммин аҕыйатан ама көтөр гын…» – диэбит. Ону таҥара, алҕас маннык айбыппын эбит диэн, кыһалҕалаах этиитин ылыммыт уонна бочугурас этин көтөр кынаттаах бииһин ууһун аайы, аттаран, түҥэтэн кэбиспит. Ити иһин, тылбыйар кынаттаах, хотоҕой куорсуннаах үксэ, бочугурас этин эбиммиттэрин туоһута – бөтүөннэрин ис балык этэ маҥан өҥнөммүт. Оттон бочугурас бэйэтигэр сөрү-сөп, дьоҕус эттээх-сииннээх, кыраҕа тотон баран күнүн үтүөтүн сынньанар мааны көтөр буолбут…

Күөспүт буһарын кэтэһэ-кэтэһэ сээкэйи, күн арааһын бары ыаһахтаһабыт. Кырдьаҕастар сэһэннэрэ-сэппэннэрэ бүппэтэ сүрдээх, бииртэн-биир араас дьиктини, сонунтан-сонуну, хааһахтан хостоон эрэрдии кэпсииллэрин киһи эрэ сэҥээрэн, болҕойон иһиттэр-истэн олоруох курдук. Маннык, хас киэһэ аайы, күөс буһарын күүтэ-күүтэ наллаан сэһэргэһиилэр – бэйэтэ туох эрэ ураты кэрэ уоскулаҥ туругу, өйгө-санааҕа киһи тылынан сатаан эппэт кэрэ иэйиитин саҕаллар.

Буспут оҕус сымыытын сирэр киһи суох, оҕолуун-улаханныын бары уос-тиис үллэстэн сиибит. Оҕус сымыытын амтана үүт-үкчү кус ньыычаатын курдук, ыстаатахха сып-сымнаҕас, бып-бырдырҕас; туох да хос амтана суох.

* * *

Чугас, ыаллыы сытар холкуостарбытыгар, үлэ боруонугар барбыттар биирдиилээн кэлитэлээн бардылар. Ол нэһилиэккэ – киһи кэлбит, ол холкуоска – хайа эрэ ыаллар үлэҕэ барбыт эһэлэрэ дуу, аҕалара дуу, оҕолоро дуу эргиллибит үһү диэн сурахтар, хонук хонон турдахпыт аайытын да иһиллэтэлиир буоллулар. Арай сэриигэ аттанаачылартан ким эмит биллибитэ билиҥҥитэ өссө да иһиллэ илик.

Үлэ боруонугар барбыттар Дьокуускайтан Бүлүүгэ борохуотунан бииргэ устан кэлэн бараннар – нэһилиэктэрин, холкуостарын аайы тарҕаһаллар… Сорох Бүлүү куоратыгар кэлбит үһү диэн сураҕа иһиллэн баран, туох эрэ сорукка тардыллан уһаан, уччуйан, «киһибит дойдутугар кэлбитэ да, туох буолан сүттэ» диэн дьоно-сэргэтэ дьаарханан эрдэхтэринэ, дьиэтигэр эмискэ көтөн түһэн соһуталыыр, үөрдүтэлиир. Дьон араас, майгы да араас…

Биир үтүө күн мин, Мытыйыс Маарыйата уонна отороох-мотороох кыра уолаттар буолан уус уһанар балаҕаныгар Дарайыы оҕонньор, Сартаанай Өлөксөй уола Дайыылы кытары сээкэйи уһаналларын көрөөрү киирэ-тахса сырыттыбыт. Дарайыы – хатыҥынан ат адаҕата оҥорор. Дайыыл – оҕолор уута суох уматан турбатын хоҥуннарбыт салабаардарын, хорҕолдьуну уулларан иһэрдэн самыыр. Кыра ыамайдар Дарайыы уустан: «Бу тугуй, ити тугуй, тоҕо итиннигий, тоҕо манныгый?..», – диэн үрүт-үөһэ кутан-симэн арааһы бары ыйыт да ыйыт… Оҕонньор оҕолор уһун күнү быһа уһанар балаҕанын аанын саппакка, киирэ-тахса, күн арааһын бары ыаһыйалаан, мээрилээн ыаспайдыылларыттан, хата, салгыах эрэ быһыыта биллибэт. Кини оннугар атын, көһүүн, тоҥкуруун майгылаах киһи эбитэ буоллар, хайа лэбэйтэн салҕан, уһанарбар мэһэйдиигит-тэһэйдиигит диэн киэр үүртэлиэ этэ. Киргиэлэй муннун анныгар киҥинэйэн ыллыы-ыллыы, ээр-сэмээр, улахан киһиэхэ, тэҥнээхтэригэр быһаарар курдук, ымпыктаан-чымпыктаан, барытын орун-оннугар өйдөтөн хоруйдуур. Ити үөрэҕи эрдэ билбит уол хайа эрэ кыра ыамайга аны бэйэтэ дьоһумсуйан ахан быһаарар, кэпсиир, сүбэлиир… Дарайыы, биир эмит күн, кыра ыамайдар оонньууларыгар эбэтэр туохха эмит, үлэҕэ эҥин тутуллан, тардыллан, аралдьыйан кэлбэтэхтэринэ: «Били хотокулар ханна «дьөлө түһэн» сүттүлэр, күн баччатыгар диэри биллибэтилэр…», – диэн улаханнык суохтуур киһи. Оҕонньор кэпсэлэ-ипсэлэ элбэҕэ, майгыта элэккэйэ бэрдин иһин, уһанар балаҕана өрүү да киһилээх, ыалдьыттаах. Оннооҕор саҥа тылланан эрэр, көтөххө сылдьар оҕо: «Бу тугуй?..» – диэн уһанар, туттар тэрилин ыйыттаҕына, Дарайыы: «Дьэ бу тоом – бэрэстээх, бу – эппиэс, бу – сэлэпиискэ, бу – ытарча, бу – суолҕапчы, бу – чүүччү, бу – ыһыы, бу – күөбүл…», – диэн барытын аат ааттаталаан хоруйдаан быһаарар.

Мин Мытыйыс Маарыйатын кытта Дайыылга илииатах буолан, уол салабаар турбатын иһэрдэригэр көмөлөһө сырыттахпытына, иккис кылааһы бүтэрбит Намыынап Миитээ, сыбаҕа хастаммыт балаҕан эркинин быыһынан кылатан көрө-көрө:

– Ок-сиэ, Тамаарабыт тоҕо сүрэй, ойон-тэбэн түһэн сүүрэн иһэрэ… – диэтэ. Сонно тута балаҕан халҕана тэлэллэ түһээтин кытта Уйбаныаба Тамара тыын быһаҕаһа тыынан киирээт:

– Харатыыннаах Сөдүөрэ кэлбиттэр!!. – диэн сонунун тута кэпсии оҕуста.

Уйбаныаба Сөдүөрэ уонна Сэмиэнэбэ Харатыана – «Свердлов» холкуос чилиэттэрэ, сүүрбэлэриттэн эрэ тахсыбыт эдэр кыргыттар. Мин кинилэри үчүгэйдик билбэппин, маҥнай Быркылаахха кэлэн баран, элэкис көрөттөөбүтүм, онон айах атан кэпсэппэтэх дьонум, көннөрү көрөн эрэ билэттиибин. Сөдүөрэлээх биһиги өссө Мундулуҥдаҕа олордохпутуна үлэ боруонугар ыҥырыгынан барбыттара. Дьэ олор, сэрии бүтэн, Сангаарга таас чох хостооһунугар сылдьан баран, дойдуларыгар төннөн, эргиллэн кэлбиттэр.

Холкуоспут кыргыттара кэлбит сурахтарын истэн балаҕан иһигэр сүпсүгүрэ сылдьыбыт дьон, кыралыын-улаханныын бары, үөрэн сэк гына түстүбүт. «Сонун истииһикпит» дэһии буолла.

– Дьэ үчүгэй сураҕы аҕаллыҥ… Урут, Кутууһап болхобуодьас Нөпөлүйүөн сэриитин урусхаллыырын саҕана, үтүө сонуну, илдьити аҕалбыт киһини ытыс үрдүгэр түһэрэн улаханнык маанылыыра, бэл анал мэтээл биэрэрэ үһү, эйиэхэ эмиэ мэтээл биэриэххэ баар эбит да, оннук үчүгэйбит суоҕа бэрт, арай, «хатырык уордьан» биэрэн көрөрбүт дуу, – Дайыыл күтүр улахан алтан салабаарын эргичиҥнэтэ олорон, Тамаараны дьээбэлиир. Соло буллар эрэ наар кинигэни доҕор оҥостор, хаһыаты хасыһан тахсар Дайыыл уол – кимтэн эрэ истибитин дуу, аахпытын дуу тэһэ санаан, онно тэҥнээн, Тамараны хайгыыр.

…Айдаҥ кыргыттара кэлбиттэрин нөҥүө күнүгэр, куораттан боломуочунай дьахтар тахсыбытыгар аргыстаһан, бырабылыанньаҕа, Өксөөҥҥө бардыбыт. Баһылайдаах халтаама маһа кэрдэ, хас да хоно сиргэ бараннар, боломуочунай биһиэхэ түстэ. Куорат дьахтара бирээнньик, кэмпиэт, лапса кэһиилээх.

Куораттан тахсыбыт киһи хайаан да бурдук ас, минньигэс эҥин кэһиилэнэр үгэстээх. Лапса туох эрэ күндү, сонун ас курдук көрүллэр. Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ таайым Бүөтүр куораттан таһаарбыт лапсатын күөскэ уган буһарбыппытын тастан киирэн олорор хайа эрэ эмээхсиҥҥэ дуу, оҕонньорго дуу кутан биэрдэхпитинэ, «собо тарыҥар дылы туох абааһы аһай» дэһэллэрэ, онтон сии үөрэнэн баран аны хайа тылынан хайгыахтарын булбаттара…

Бырабылыанньаҕа: Өксөөн, суотчут Тыккыр Маарыйа, сылгы биригэдьиирэ Эпириэмэп Сөдүөт, кулууп остуораһа Баһылаайаба Маарыйа бааллар уонна оскуола оҕолоро, кыра ыамайдар киирэллэр-тахсаллар…

Боломуочунай дьахтар сонно тута Өксөөнү кытары туох эрэ дьыаланы-куолуну ырытыһан, араас суот-отчуот кумааҕыларын хасыһан сээкэйи баллыгыраспытынан бардылар.

Мин эркиҥҥэ сааллан турар, бөдөҥ буукубаларынан, кыһыл өҥүнэн суруллубут «Бука бары кыайыы иһин!..» диэн суруктаах, сүгэ, балта, атырдьах, кыраабыл тутуурдаах дьахтардаах эр киһи – күн тахсан эрэр саҕаҕын, угуйар ырааҕы супту одуулаабытынан, бэрт сэргэхтик туттан-хаптан, эрчимнээхтик, кимиилээхтик хааман-сиимэн сайгылдьытан иһэллэрэ уруһуйдаммыт былакаатын өрө мыҥаан көрө турдахпына, тастан, били бэҕэһээ кэлбит Уйбаныаба Сөдүөрэ Буолкаба Киристиинэни кытары киирэн кэллилэр.

Бырабылыанньа дьиэ иһигэр олорбут дьон бука бары Сөдүөрэни тула-мала көтүү буоллулар. Боломуочунай дьахтар эр киһилии модорооннук илии тутуһан илигирэтэн дорооболосто.

– Этэҥҥэ өтөххүтүгэр эргиллэн кэлбиккитинэн эҕэрдэлиибин. Хайа, оттон били дьүөгэҥ Харатыана? Икки буолан кэлбит сурахтааххыт дии?..

– Кини да манна кэлиэҕэ… Кэлиэхтээх… Уруккубут курдук ыанньыксыттыыр санаалаахпыт, иккиэн да…

– Хайа, ол субу күн бэҕэһээ кэлээт да дуо, сынньаммакка? – диир холкуос бэрэссэдээтэлэ Өксөөн.

– Борохуотунан кэлэн иһэн сөптөөҕүн сынньанныбыт, Быркылаахпын аҕынным ахан, сүөһүлэрбин кытта бодьуустаһарбын суохтаан да биэрдим ээ, күн сарсыҥҥаттан урукку бэйэм сүөһүлэрбин тутабын… Өксөөн кэпсэтиибитин өйдүүр инигин… эргиллэн кэллим да, туох диэбиппиний… Маҥааһым, Туллукчаанам, Дыабаҥкаһым этэҥҥэ турдулар ини?.. Билигин ким кинилэри тутан көрө-истэ сылдьарый?.. – Сөдүөрэ үлэ боруонугар ыҥырыгынан барыан иннинэ буостуктуу сылдьыбыт үүттээх ынахтарын туоһулаһар. Кыыс төрөөбүт төрүт буор сирин, өтөҕүн, дьонун-сэргэтин олус диэн ахтан кэлбитэ тылыгар-өһүгэр, туттарыгар-хаптарыгар кытта дьэҥкэтик көстөр; сирэйэ-хараҕа турбута, сэргэхсийбитэ сүрдээх.

– Сүөһүлэриҥ барахсаттар бары этэҥҥэлэр, билигин Чарапчы Маарпа ыы сылдьар, – Өксөөн хоруйдуу охсор. – Чэ бээ, ол сүөһүлэр буоллуннар, сүөһү көрүүтэ-истиитэ ханна да куотуо суоҕа, били, этэргэ дылы «үлэ куобах буолан куруҥ тыаҕа куоппат», хата, эн кэпсээ, туох-хайдах сылдьан кэллиҥ?.. Дьүһүҥҥүн-бодоҕун көрдөххө, – Өксөөн, Сөдүөрэни тургуппуттуу баһыттан атаҕар диэри сирийэ одуулаһар, – кэбис, таас чох ыарахан үлэтигэр сылдьыбыт кыыс оҕо киһи диэтэххэ, улаханнык уларыйбатаххын, бэйэҥ-бэйэҕинэн, кэбис доҕор…

– Холкуос сүөһүтэ күөххэ тот үктэнэн эрэр. Кэтэхтэргэ да үөһүрэн хабырыммыт сүөһү иһиллибэт… Дьэ, кэпсээ эрэ, хайдах сиргэ-уокка тиийэн-түгэнэн, үлэлээн-хамсаан кэллиҥ, истиэҕи, – Тыккыр Маарыйа бөрүөтүн, чэрэниилэтин сыҕайан баран, үрүҥэр таһаара олорбут биэдэмэһин остуолун кытыытыгар туора уура-уура, сонун истээри, эбии сэргэхсийэ түһэр.

– Оннук-оннук, хаһан ол хас тахсар күн бары түгэнин туһанаары, – сылгы биригэдьиирэ Сөдүөт оҕонньор, бороҥ өҥнөөх эргэ хортууһун куондарыттан тутан субу туллан түһүөх айылаах кэтэҕэр илдьэн сыһыары уурар, ыксары тардан бааммыт ииччики этэрбэстэрдээх атахтарын киэҥник ахчаччы үктээн, талах олоппоһун көннөрөн, олоҕун өссө үчүгэйдик булунан олорон кэпсэл истэрдии эгэ-дьэгэ буолар. Оҕолор төттөрү-таары киирэн-тахсан хаатыйалаабыт ньаалаҕайдара дыыгынаһа көтөллөрүн бэйэтигэр чугаһатымаары, үрүҥ кыл дэйбииринэн салгыны туора-маары хаһыйбахтаан ылбахтыыр.

Сайын да буоллар киэҥ ампаар дьиэ иһэ уһуннук оттуллубакка турдаҕына, хаҕыстык, үргүөр үргүйэрин кэриэтэ уорааннанар, сөрүүдүйэр, ол кыһыҥҥы кураанах тымныытааҕар өссө ордук киһи этин-сааһын устун курдары охсон киирэргэ дылы. Тоҥуй киһи сонно тута этин куорсуна быдьыгыраан дьигиһийэн ылар. Остуорас бырабылыанньа дьиэтин сирэй оһоҕун өтөр-өтөр, күнүттэн көрөн, ордук өһүөн ардахтаах, тыаллаах-куустаах, сытыган күҥҥэ мэлдьи оттор.

Сөдүөрэ – уота сөҕүрүйэн чоҕо эрэ хаалан баран кыһыл төлөннөрүнэн күөдьүйбэхтии сытар сирэй оһох иннигэр дүлүҥ олоппоско олорон, ыксаабакка сыыйа-баайа сэһэргиир. Биһиги бары – кулгаах-харах иччитэ буолан, биир да тылы сыыска түһэрбэккэ бэркэ диэн сэргээн истэбит. Ордук боломуочунай дьахтар барыны-бары, хос-хос ыйытан чуолкайдыыр, үүт-үкчү олоҥхоһуту сэҥээрэ олорор киһилии, кэпсэл хайдах тахсарыттан көрөн: «Дьэ буоллаҕа… Тыый!.. Ол иһин… Һы!..», – диэн сэҥээрэр. Сөдүөрэ, куораттан тахсыбыт билбэт дьахтара баарын иһин, ымпыктаан-чымпыктаан, хайа ыҥырыллан барыахтарыттан саҕалаан кэпсиир:

– 1943 сыллаахха оройуонтан үлэ боруонугар бараҕыт диэн бэбиэскэ туттарбыттара. Биһиги холкуостан, «Свердловтан» – Сэмиэнэбэ Харатыана, Намыынаба Маарыйа, Сэмиэнэбэ Кэтириинэ, икки оҕолоох дьахтар уонна мин буолан Бүлүүгэ хамыыһыйаҕа киирбиппит. Буолкап Сэмэн оҕонньор киллэрбитэ… Куоракка биһигини Гурьев диэн быраас көрбүтэ уонна: «Мастаахтар буоллаххытына доруобай буолуоххут…», – диэбитэ. Ытыспытын кытта көрбүтэ… Биһиги сыыллыбатахпыт… Дьэ ол курдук… Таһырдьа таһааран устуруойдаппыттара уонна сорохтору – суол үлэтигэр, сорохтору – Буухта-Тиксиигэ, атыттары – Сангаарга шахтаҕа ыыппыттара. Кэтириинэ уонна Маарыйа төннүбүттэрэ. Мин уонна Харытыана буолан «Пропагандист» борохуотунан Сангаарга тиийбиппит. Биһиги эҥээртэн, «Калинин» холкуостан – Бөтүрүөбэ Балбаара, Кыргыдайтан – Ыстапаанаба Огдооччуйа бааллар этэ…

Таас чох хостооһунугар симиэнэнэн сылдьабыт, уон хоно-хоно түүҥҥүттэн күнүскүгэ көһөрөллөр. Сарсыарда аҕыс чаастан киэһэ тоҕус чааска диэри үлэлиибит… Маҥнай утаа икки сүүс кыраам килиэп, буочукаҕа дьэбин буолан хаалбыт оргуйбут уу баар буолара. Мииҥҥэ хаппыыста сэбирдэҕин кутан буһараллара, ким да испэт этэ, испит ыалдьара – хаһан урут итинник аһаабыппыт кэлиэй. Онтон, киһи туохха барытыгар үөрэнэр үгэһинэн, кэлин син үөрэммиппит. Төһө да сүрэхпитигэр астардарбыт сиирбит… Тугу сиэххиний… Үҥсүһэн хаартачыканан, толуонунан аһыыр буолбуппут…

«Пятилетка» диэн сүүрбэ биэс баарсаны соһор борохуот кэллэҕинэ чохпутун онно куруустуубут. Барыта – алта саахта үлэлиир. Олорор, утуйар дьиэбит куһаҕана сүрдээх, элбэх буолан бараак-бараак аайы симсэ сытаҕын. Татардар, нууччалар, бииннэр уонна да атын омуктар буолан олорбуппут. Араас кус-хаас тойуктаах киһи барыта баар…

Оһол, эчэйии мэлдьи да тахсара, шахта тутуута ирдэбилгэ төрүт сөп түбэспэтэ. Салайааччыбыт, биригэдьиирбит Ысдаанап диэн нуучча киһитэ, начаанньыкпыт Суонсап диэн омук киһитэ уонна сахалартан аҥаар хараҕа суох Устуручукуоп диэн солбуйааччы баар…

Биирдэ сыыһа туттан охтоммун тыранаспартыарга таас чоҕу кытта күрдьэхпиниин барсан истэхпинэ, боруоданы ыраастыыр нуучча оҕолоро тутан ылтара. Кинилэр суохтара буоллар Өлүөнэ өрүскэ барыам эбитэ буолуо… Ыт буола сыыһан турабын… Биир ыал дьон чоххо баттатан өлбүттэрэ, иккиэн Ыстахаанабыстар этилэр. Биир Үөһээ Бүлүү кыыһа, үрдүнэн богуон ааһан шахта иһигэр үлтү ныһыллан хаалаахтаабыта, биэс богуон ааспыт этэ…

…Ыам ыйын тохсус күнүгэр, биир чэмэлкэй күн, барыбытын таһааран устуруойдатан, Элиэнньин ойуулаах, сулустаах сытыы кыһыл былаах туттаран баран: «Кыайыы буолла!!.», – диэтилэр. Үөрүү бөҕөтө, бэйэ-бэйэбитин куустуһа-куустуһа сыллаһыы, эҕэрдэлэһии эҥин туһунан оттон тугу этиэҥ баарай. Салалта: «Ким дьиэтигэр барааччы барыҥ, хаалааччы хаалыҥ», – диэбитэ эрээри, испииһэк быһыытынан ыытаннар, биһиги өссө да сүүрбэччэ хонукка үлэлээн баран: Сэмиэнэбэ Харатыана, Бөтүрүөбэ Балбаара, Ыстапаанаба Огдооччуйа буолан «ЯЦИК» борохуотунан кэлбиппит…

Кыайыы кэннэ, үтүө кэмнэр кэлбиттэрин айхаллаабыттыы – үчүгэй, чэмэлкэй да күннэр турбуттара. Борохуотунан устан иһэн көрдөххө – Өлүөнэ, Бүлүү эбэлэр барахсаттар, сайыҥҥы ситэ, силигилии тыллан эрэр айылҕалара: эҥин-эгэлгэ оттоох-мастаах тайҕалара, хайалара, араас алардара, сыһыылара, хочолоро, оо, эчи кэрэлэрин баҕаһын… Мырааннар кэннилэригэр эҥэйэн, сырдаан көстөр сонун сирдэр умсугута угуйан ыҥыраллара аат астыгын… Халлааҥҥа дьулугуруу харбаспыт бочур тыалаах тоҕойдор, эмиэ да өрө үллүбүт – кумах, таас хоҥорой тумуллар бииртэн-биир кэлэн иһэллэр… Уу чуумпу сып-сылаас күннэр, үрүҥ түүннэр сатыылааннар киһи искэ бүгэн олоруох да буолбатаҕа. Наар таска, айылҕаны одуулаһан айаннаабыппыт… Дойдубутугар эргиллэр үөрүүбүтүттэн дөкүмүөн эҥин диэни дьыалайдаабакка олордубут да кэлбиппит… Бүлүүгэ, хата, Буолкап Сэмэннээх бурдук ыла сылдьалларыгар уолдьах түбэһэн сатыылаан, эмиэ да акка табалаһан өтөхпүтүн дьэ бу буллубут… Оо, туспа сирдэринэн уһун кэмҥэ тэлэһийэн сырыттахха, төрөөбүт өтөх ахтылҕаннаах да буолар эбит ээ. Бэл салгынныын, сирдиин-уоттуун чыҥха атын, ураты кэрэ…

Кэлэрбитигэр – саҥа, сэттис шахта үлэҕэ киирэн хаалбыта. Бииргэ үлэлээбит дьоммуттан ордук тапсан, ыкса доҕордоһон, дьүөгэлэһэн, бу Балаҕаччыттан Ыстапаанаба Огдооччуйаны, Бүлүүттэн Бөтүрүөбэ Балбаараны, Сангаартан Харатаайаба Өкүлүүнэни кытта сылдьыбытым…

– Таас чох хостооһуна, кырдьык да, сыраны ылар, киһини ычахтатар ыарахан үлэ дииллэр. Кирэ-хоҕо, таҥас-сап да дьүүлэ-дьаабыта көстүбэт буолар ини? – Киристиинэ бэйэтиттэн эрэ арыый аҕа саастаах Сөдүөрэттэн түөргүлэһэн ыйыталаһар.

– Уу, тугу этиэҥ баарай, сирэйиҥ-хараҕыҥ, били олоҥхоҕо кэпсэнэр абааһы кыыһа Аллараа дойдуттан илэ бэйэтинэн орҕостон тахсан иһэрин курдук буолар. Дьүөгэ кыргыттарыҥ муннулара, дьабадьылара, харахтарын кылдьыыта түөрэтэ хап-хара буолан сүөдэҥнээн тахсан кэллэхтэринэ, дьүһүннэрэ уларыйан хаалан, маҥнай утаа «хайаларай» диэн атыҥырыы көрөн өссө билбэккин. Аһыыр аһылыкпыт аанньата суоҕуттан, үлэ ыараханыттан, сылаатыттан, нэһиилэ да сырыттарбыт бэйэ-бэйэбитин көрсө-көрсө күлсэ сытааччыбыт… – Сөдүөрэ шахтаҕа сылдьыбытын, өйүгэр бу баардыы санаан сонньуйан ылар.

Өксөөн суруксуттуур остуолугар сыҥаах баттанан олорон:

– Эдэр кыргыттар хайдахтаах да ыараханы тулуйан сырыттаххыт… Дьэ ол күлсэр-салсар буолаҥҥыт күүскүтүгэр күүс эбиллэн, санааҕытын дьэгдьитэн этэҥҥэ кыайыы өрөгөйдөөх күнүгэр тиийдэххит. Инникитин үтүө кэлэригэр эрэллээх, күүһүн харыстаабакка онно талаһар, сэргэх санаалаах-оноолоох киһи сап да саҕаттан салҕанан, санаа абырыыр алыбар куустаран, били, этэргэ дылы «инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатын» да буоллар, буом кэмнэри тулуйан туораан, дьулуспут дьулуһуутугар хайаан да тиийэр. Киһи муҥнаах сыччах эрэл санаанан эрэ олох олорор уонна тугунан да буолбатах.

– Дьэ ити баҕас уот харахха эттиҥ, – Сөдүөт оҕонньор Өксөөн тылыгар сөбүлэһэн кэҕиҥниир.

– Оннук, – диир Тыккыр Маарыйа.

Сөдүөрэ кэпсэлин истэ-истэ, билэ-көрө охсуох санаа батарбакка, сээкэйи бары сыныйан ыйыталаһабыт. Кыыс ол аайы ыксаабакка, омуннурбакка кэпсии-ипсии олорор.

Мин испэр, эмиэ араас санаалар бииртэн-биир киирэллэр. Бэрт аҕыйах сыллаахха диэри, сүүрбэччэлээх дьону отой муҥутуурдук сиппит-хоппут дьон курдук көрүллээччи. Дьиҥинэн, бу – таас чох хостооһунугар, эн-мин дэһэн бииргэ алтыспыт элбэх доҕотторо өлөллөрүн-сүтэллэрин илэ хараҕынан көрөн, үлэ кытаанаҕар сылдьан кэлбит эдэр кыыс Сөдүөрэ, миигиттэн баара-суоҕа биэс-алта эрэ сыл аҕа. Мин эмиэ аҕыйах сылынан кини сааһа саастаныам. Сөдүөрэ кэпсииринэн, уон алталаах-сэттэлээх кыргыттар кытта бааллар үһү. Эдэр, оҕо да дьон үлэлээбиттэр.