Ике роман / Два романа

– Ишеттем, патша галиҗәнаплары.

– Аңладыңмы?

– Аңладым, патша галиҗәнаплары.

– Алайса, бар, бу изге эшеңдә уңышлар телим.

Патша, кырт борылып, саубуллашып та тормыйча, зур адымнары белән кабинеты түренә таба атлады. Раевский чыгып китте. Кабул итү бүлмәсендә секретаре аңа Пётр патша кул куйган указны тапшырды.

Шулай итеп, священник моңарчы күрелмәгән дәрәҗәле указны аның белән озак кына әңгәмә корган һәм аннан соң бу сөйләшүләренең эчтәлеген Экзарх Стефанның үзенә дә җиткергән Афанасий атакайның һәм шулвакытта аның кабинетында булган Прокоповичның турыдан-туры булышлыгы белән алды. Беренче карашка бик гади күренгән, йөзе белән карчыганы хәтерләткән, чынында исә күңеленнән христиан диненә бөтен җаны-тәне белән бирелгән, башка диндәгеләрне христианлаштыру мәсьәләсендә башында һәм күңелендә бик яхшы идея һәм фикерләр йөрткән, алай гына да түгел, инде бу өлкәдә зур эшләр башкарырга да өлгергән озын, ябык гәүдәле бу священник Афанасий атакайга бик ошады. «Менә безгә шундый миссионерлар кирәк!» – диде ул Экзарх Стефан Рязанский (Яворский) һәм Феофан Прокоповичка, Раевский белән әңгәмәсе турында сөйләп биргәннән соң.

Ул указ буенча, аңа басурман динендәге кешеләрне христиан диненә өндәү һәм теләгәннәрне чукындыру, аларга христиан дине кануннарын өйрәтү өстенә, элек чукындырылганнар белән идарә итү, дини тормышларын күзәтеп тору эше дә йөкләнелгән иде.

Алексий Раевский кайтуының икенче көнендә үк Казан епархиясе җитәкчесе архиерей[4] Тихон янына килде. Күрештеләр, ул, Тихон атакайның соравы буенча, үзе турында бик тәфсилләп, кемдер әйтмешли, энәсеннән җебенә хәтле сөйләп бирде. Аннары кая, нинди эшкә билгеләнүе турында кызыксынды.

Священник нигәдер архиепископ Тихон атакайга ошап бетмәде бугай, сүз эш мәсьәләсенә күчкәч, ул шактый озакка тынып калды.

– Белмим шул, нинди эш тәкъдим итәргә соң сиңа?.. – диде ул аннары, телгә килеп һәм кулы белән озын сакалын сыпырып. – Бу тирәдәге чиркәүләрдә дә буш урыннар юк…

– Бәлки, епархиянең үзендә табылыр? – Священник үзенең төссез күзләре белән архиепископның йөзенә текәлде. – Миңа, атакай, күбрәк вакытны миссионерлык белән шөгыльләнергә ирек бирә торган эш кирәк…

Епархия җитәкчесе бу кадәресен көтмәгән иде. «Кара син аның сөмсезлеген! – дип уйлап алды ул, моңа тагын бер мәртәбә инанырга теләгәндәй, каршында утырган Раевскийга күз ташлап. – Санкт-Петербургта хезмәт иткәч, үзен әллә кем дип саный бугай…»

– Без, христиан диненә хезмәт итүчеләр, бу эш белән барыбыз да шөгыльләнәбез, – диде Тихон. – Бу – барыбызның да изге бурычы.

– Нәкъ шулай, атакай! Нәкъ шулай, бик дөрес әйтәсең, – дип җанланып китте священник. Һәм, эшне озакка сузмас өчен, үзе алып кайткан указ турында хәтерләтеп алуны нәкъ менә шушы мизгелдә бик вакытлы вә урынлы дип санады. – Миңа патша кул куеп биргән указда да нәкъ менә шул турыда әйтелә, атакай. – Ул, ашыкмыйча гына, кулын кесәсенә тыкты да аннан бик яхшы итеп төрелгән указны тартып чыгарды. – Менә укып кара, атакай!

– Нәрсә бу? Нинди указ ул?!

– Укы, атакай, укы! Анда барысы да язылган…

Архиепископ Тихон үзенә сузылган кәгазьне теләр-теләмәс кенә кулына алды да укый башлады. Аны укыган саен, аның йөзе караңгылана барды. «Карале син аны, ә! Карап торырга юк кына бәндә шикелле, хәтта озак еллар монастырь һавасын сулап ябыгып беткән монах дип белерсең. Ә үзе патша тикле патша кул куйган исемле указ алуга ирешкән!» – дип уйлап алды ул эченнән, ни өчендер ачуы килеп. Хәер, ачуы килүенең сәбәбе дә ачык: әле моңарчы аның янына мондый җитди кәгазь белән килгән кеше юк иде. Ләкин ул ачуын күрсәтүнең үз файдасына түгеллеген дә яхшы аңлады. «Алла сакласын, аның монда нинди максат белән җибәрелгәнен кем белгән? – дигән уй йөгереп узды аның башыннан. – Бәлки, шымчылык итәргәдер? Сак булырга кирәк».

– Епархиянең үзендә, дисең, алайса? Барын бар бездә бер урын… – диде архиепископ, бераз уйланып торганнан соң һәм өстәп куярга ашыкты: – Әгәр риза булсаң…

– Мин динебез юлындагы теләсә нинди эшкә дә риза, атакай.

– Ярар, ул чагында епархиянең казначее булып эшләрсең.

– Мин риза, атакай.

Бу җавап архиепископны канәгатьләндерде, һәм ул күңеленнән генә сөенеп тә куйды. «Әгәр дә мәгәр акча яратуы, кулга чиста булмавы сизелә-нитә калса, аңа бернинди указ да булышмаячак! – дип уйлады ул. – Ул чагында, киресенчә, бу указы аңа урыныннан коры калу гына түгел, каты җәза бирергә дә нигез булыр. Патша үзенең ышанычын җиргә салып таптаган бәндәләрне ничек җәзаларга икәнен яхшы белә! Моның да дар агачында чайкалуы яисә утта кыздырылуы бик мөмкин…»

Раевскийга яңа эше белән танышып, аның рәтенә төшенергә бер атна вакыт та җитте. Алай гына да түгел, ул элеккеге казначейның исәп-хисап кәгазьләрен бик үк тиешенчә алып бармаганлыгына да игътибар итте. Тик бу турыда ул архиепископка бер сүз дә әйтмәде, чөнки әләк йөртә торган гадәте юк иде. Аның эшкә бик тиз төшенүе хакында Тихон атакайга башкалар җиткерде.

Тагын бер атна үткәннән соң, хәзер дини дәрәҗәсе буенча иеромонах булган Алексий Раевский атакай янына үзе керде.

– Мин эшне кабул итеп алдым, атакай, инде синең рөхсәтең белән берәр авылга миссионерлык эше белән чыгып керер идем. Сиңа епархиядәге хәлләр таныш, кайсы тирәдән башларга киңәш итәрсең икән? – диде ул, хәл-әхвәл сорашканнан соң.

– Ә яңа эшең белән ныклап таныштыңмы соң?

Тихон атакай аның яңа эшенә бик тиз төшенүе турында белә иде инде, чөнки аңа аның турында: «Гаҗәеп зирәк күренә бу петербурглы!» – дигәннәр иде. Монда яңа казначей Алексийга бик тиз генә «Петербурглы» дигән кушамат та ябыштырып куйдылар.

– Таныштым, атакай. Анда бернинди авырлык та күрмим. Анлык кына белемем бар.

– Монысы яхшы. Эшеңне намус белән башкарырсың дип ышанам, иеромонах, – диде архиепископ. – Динебезне тарату эшенә керешергә әзер булуың да шатландыра. Мин сиңа бу изге эшне моннан утыз чакрым чамасы ераклыктагы Ярсуар авылыннан башларга тәкъдим итәм. Күптәннән чукындырылган керәшеннәр авылы ул, тик анда яшәүче дүрт гаилә, балалары белән егерме дүрт кеше, үзләренең мөселман диненнән безнең православие диненә күчәргә һаман аяк терәп каршы тора. Менә шуларны да үзебезнең якка аударсак, бу авыл тулысы белән христианлыкта булачак дигән сүз. Әйе, тулысы белән! Берочтан анда чиркәү салу мәсьәләсендә дә үз фикерләреңне җиткерерсең. Ул авыл әллә ни зур түгел, чиркәү-фәлән кирәк булырмы икән анда?

– Аңлашылды, атакай.

– Ярсуарга күрше Кәтиринкә авылы побы Тимофей атакай белән бар, башта шунда сугыл! Ул шул тирә халкын яхшы белә. Бу авылда үземнең дә булганым бар. Безнең дингә күчәргә теләмәгән гаиләләр алтау иде анда, тик, шөкер, былтыр шуларның икесе тавышсыз-тынсыз гына – төнлә, йорт-җирләрен калдырып! – каядыр китеп барганнар. Чиләбе өязенә үк диделәр бугай. Янәсе, анда урыс диненә керергә өндәп аптыратмыйлар. Беркатлы халык: кайда гына яшәсәләр дә, тора-бара барыбер безнең дингә керергә мәҗбүр булачакларын белергә дә, аңларга да теләмиләр! Кайдан килгән үҗәтлектер инде бу, һич тә аңлый алмыйм!

– Әйе, татарлар белән эш итү авыр шул, атакай, бик авыр. Үземнән беләм… Үзләрен горур халык дип танытмакчы булалар.

– Олаучы белән кайсы вакытта юлга чыгуыгыз турында сөйләшеп куй! Алай да син анда бер атнадан артык булма, чөнки монда да эшләр бар бит.

– Истә тотармын, атакай. Тик әлегә минем бер соравым бар: чукынган кешеләр белән сөйләшүне нәтиҗәлерәк оештыру өчен, бүләккә берәр нәрсә каралганмы соң сездә?

– Шакмаклы шикәр бар, бераз алырсың. Мин кушты диярсең, – диде архиепископ. – Тик карап кына тот, басурманнарны бер дә файдасызга шикәр белән сыйлама!

Иеромонах Алексий Раевский Кәтиринкә авылына кичкә таба гына килеп җитте һәм тиз генә поп Тимофей атакай өен эзләп тапты. Башка йортлардан берние белән дә аерылмаган, шундый ук салам түбәле, саламын җил-давыллар очыртып алып китмәсен өчен, бастырык юанлыгындагы агачлар белән кара-каршы бастырып бәйләгән, бер почмагы җиргә иңә төшкән тәбәнәк кенә өй. Аның алгы ягындагы бакчасының инде күпне күргән рәшәткәләренең кайсы сынык, кайсы черек, кайсы кубып төшкән. «Тимофей атакай дөньялыкны бик кайгыртмый торган кеше, ахрысы, – дип уйлап алды иеромонах, аларга күз ташлап, – шуларны да рәтләп куймаган!»

– Ходай бу йортка иминлек бирсен! – диде Раевский, өйгә кергәч. – Исәнлек-саулык сезгә!

Ләкин аның сәламен алучы да, аңа җавап бирүче дә күренмәде. Тик бераздан гына өйнең алгы өлешендәге уң яктагы почмактан кырык-кырык биш яшьләр чамасындагы хатын-кыз килеп чыкты. «Попның хатыны бугай», – дип уйлап алды иеромонах.

– Исәнлек-саулык сезгә, анакай! Ходай йортыгызга иминлек бирсен! – дип кабатлады Раевский һәм почмактагы лампа тәресенә карап, чукынып алды. – Миңа поп Тимофей кирәк иде.

– Яхшы теләкләрегез өчен рәхмәт, – диде поп хатыны һәм ничектер югалып, хәтта уңайсызланып калган шикелле тоелды. – Ни… ул ял итә…

Кинәт, шуны раслагандай, бик каты гырылдаган тавыш ишетелде.

– Уятырга кирәк, бик җитди йомышым бар.

– Ә син кем буласың соң?

Поп хатынының бу соравына каршы ул бик кыска гына итеп үзенең кем булуы һәм нинди эш белән йөрүе турында әйтеп бирде.

– Батюшка әле күптән түгел генә яткан иде шул, – диде хатын. Сизелеп тора: ирен һич тә уятасы килми. – Син юлдан килгән кеше, арыгансыңдыр, булмаса, ашап-эчеп ал да бераз ятып ял ит! Иртә кичтән хәерлерәк, диләр бит.

Ләкин Раевский җавап бирергә өлгермәде, түр яктагы сәкедән попның:

– Кем бар анда, анакай? – дигән тавышы ишетелде.

Хатыны шундук аның янына кереп китте. Бераздан, йонлы күкрәген кашый-кашый, ишек катына атлаучы поп үзе күренде. Уртача гәүдәле, таза, табак битле, озын гына сакаллы кеше иде ул.

– Хуш киләсең! Түргә уз! – диде ул, таза кулын Раевскийның сөяктәй ябык кулына төртеп. – Кем буласың? Ни йомыш?

Священник кыскача гына кем булуын, нинди йомыш белән йөрүен әйтеп бирде һәм сүзен:

– Узарга туры килә инде, атакай, чөнки төнгә каршы Ярсуарга юл алып булмас. Анда иртүк барырбыз. Рөхсәт итсәгез, сездә кунарга туры килер…

– Әлбәттә, әлбәттә. Нинди сүз булырга мөмкин! – дип, Тимофей нигәдер кабат иеромонахның кулын кысты. Аннан хатынына эндәште: – Син анда кичке аш мәсьәләсен кара инде, Маланья!

Кабат күрешкән чагында, Раевскийның борынына поптан аңкып торган аракы исе килеп бәрелде, һәм ул ирексездән йөзен читкә борырга мәҗбүр булды. Батюшка Тимофей шактый ук салмыш иде. Ул, аның йөзен читкә боруын күреп, аңлатма бирергә кирәк дип тапты:

– Бүген чиркәүдә ике сабыйны чукындырдык. Аннан соң, билгеле инде, бу юанычлы вакыйганы бераз билгеләп үтәргә чакырдылар. Шунда катнашырга туры килде. Халыктан аерылып булмый, атакай! Алар арасында яшибез, алар белән эш итәбез бит!

Тегесе-монысы турында сөйләшә-сөйләшә, табынга утырулары булды, шунда Маланья анакай өстәлгә бер шешә аракы белән ике стакан китереп куйды.

– Йә атакай, очрашуыбыз хөрмәтенә берәрне күтәреп куйыйк, булмаса! Да хранит нас Бог, батюшка! – диде поп, стаканнарга аракы салып. – Да поможет нам Бог в нашем святом деле!

– Син эч, Тимофей атакай, ә мин бу нәрсәгә битараф, – диде Алексий, шешәгә күрсәтеп. – Мавыкмыйм.

– Безнең дин эчүгә каршы түгел бит. Чамасын белеп кенә эчкәндә, бернинди зыяны да юк.

– Мин аны гомеремдә дә эчеп карамадым, тартмый да. Син миңа карама, атакай, тик иртәгә иртән шакшы ис аңкып торырлык булмасын инде! Кешеләрдән уңайсыз булыр…

– Әлбәттә, әлбәттә! – диде поп һәм стаканын кулына алып эчеп җибәрде. – Аңлыйм: иртәгә безнең алда җитди эш тора! Дөресен генә әйткәндә, мин үзсүзле ул татарлар белән очрашырга бер дә атлыгып тормыйм. Менә алар минем кайда утыра! – Поп – ул сулагай иде бугай – сул кулындагы кашыгын өстәлгә куйды да кулы белән муены артына сугып алды. – Ул авылда, ачуым килмәгәе, кырык мәртәбә булып, ул үҗәт татарлар белән кырык тапкыр сөйләшү шаһиты булдым инде мин! Безнең ише җирле поп кына түгел – искесе өстенә яңасын өстәгәннән соң исерә башлаган Тимофей кулын түшәмгә таба күтәреп алды – Казаннан, епархиянең үзеннән килгән изге җаннар күпме үгетләп карады ул татарларны! Юк! Үз тугызлары тугыз! Менә син дә шулар аркасында азап чигеп йөрисең…

– Эшебез шул бит безнең.

– Анысы шулай да, тик, белмим, файдасы булырмы икән?..

Попның исерек килеш лыгырдавы иеромонахка һич тә ошамады. Шуңа күрә ул, ачуы килеп:

– Алдан фаразламыйк әле, атакай! – дип, буш сүзне туктатуны хуп күрде.

Алар икенче көнне иртүк Ярсуарга киттеләр. Ул биек булмаган таулар арасындагы үзәнлеккә, Мишә елгасының сул кушылдыгы Нырсы елгасы буена урнашкан, әллә ни зур булмаган авыл икән. Бер төн кунарга туры килгән урыс авылы Кәтиринкәдән беренче карашка ук йорт-җирләренең төзегрәк булуы белән күзгә ташлана. Бу исә әллә кайдан, монда тырыш, уңган халык яши, дип әйтеп тора иде.

Ярсуар урамына килеп керү белән, аларга урта яшьләрдәге бер ир-ат очрады.

– Исәнлек-саулыкмы, Фёдор? – дип күреште аның белән поп, арбадан төшеп. – Ни хәлләр бар? Үз диннәренә кире кайтучы еретиклар[5] барлыгы сизелмиме?

– Юк, юк, атакай, сизелми дә, күренми дә! Чукынганнар арасында кире мөселман диненә кайтучылар юк бездә.

– Ә теге татарлар ничек?

– Ничек булсын? Моңарчы ничек яшәгәннәр, хәзер дә шулай яши бирәләр: беркемгә дә тимиләр, беркемгә дә комачауламыйлар.

– Мөселман динен тоталармы?

– Аларда эшем юк, атакай: аларның – үз эшләре, минем – үз эшем. Табыну мәсьәләсендә дә шулай.

– Син нәрсә, Фёдор, минем белән кырлы-мырлы сөйләшәсең? – дип сорады поп ачу белән.

– Нишләп кырлы-мырлы сөйләшим ди? Аларга тыныч кына яшәргә ирек бирмәвегез, һаман борчып торуыгыз ачуны китерә башлады. Яшәсеннәр үзләренчә! Беркемгә дә зыяннары тими бит аларның. Бу юлы да аларны куркытырга килүегезме, атакай?

– Бар, юлыңда бул! Күп сөйләшәсең, – диде Тимофей, кире арбага утырып. – Алай да күз-колак бул әле син, Фёдор, үз диннәренә кайтучылар сизелмәсме?

– Мин беркайчан да шымчы булмадым, атакай, – дип, ир-ат үз юлы белән китеп барды.

– Кара син аны, ничек сөйләшә! Бер-берсен яклый алар: керәшене дә, татары да, – диде поп, арбага утыргач.

– Аларны ниндидер бүләк белән кызыксындырырга кирәк. Әйтик, бераз акча түләп булса да, авылда бер ышанычлы кеше тоту һич тә начар булмас иде, минемчә.

– Белмим, ул акчаны кемгә генә бирәсе инде, атакай: чукынган өченме, әллә безнең дингә күчкәннән соң да, үз диннәрендә калган кешеләр турында хәбәр биргән шымчыларгамы? – дип, борын астыннан мыгырданып алды поп. – Йә, кайсыннан башлыйбыз?

– Мин аларның берсен дә белмим ич. Юл уңаенда кайсының өе беренче булып тора, шунысына керик.

Бераздан чиста итеп ышкыланган такталардан матур итеп ясалган капка янына килеп туктадылар. Арбадан төштеләр дә ишегалдына керделәр, монда абзар-куралар да чиста иде, бу йортта тәртипне яратучы чын хуҗа барлыгы лапас почмагына, бер җиргә сөяп куйган сәнәк һәм көрәкләрдән, чиста итеп себерелгән ишегалдыннан ук күренеп тора. Шул минутта лапастан йорт хуҗасы – тәбәнәгрәк буйлы, каратутлы какча йөзле, кырык-кырык биш яшьләр чамасындагы ир-ат – үзе килеп чыкты. Инде аңа таныш булган күрше авыл побы янында аныкы шикелле үк озын кафтан кигән ят кешене күргәч, ул ничектер югалып калгандай булды.

– Нихәл, Шакир, сау-сәламәт кенә йөрисеңме? – дип елмайды аңа Тимофей, күрешергә кулын сузып.

– Аллага шөкер, әлегә исән-сау, – диде хуҗа, ишеккә күрсәтеп. – Әйдәгез, өйгә узыгыз! Ни йомыш белән йөреш?

Аның бу соравына җавап биреп тормыйча, аның артыннан ияреп өйгә керделәр. Анда да чисталык күзгә ташланды. Утырыштылар.

– Менә нәрсә, Шакир, – дип сүз башлады иеромонах Алексий йомшак тавыш белән. – Миңа аңлатуларынча, хәзерге көндә керәшен авылы дип йөртелгән шушы авылыгызда дүрт гаилә, шул исәптән синеке дә, мөселман динендә кала бирә, димәк, патшабыз Бөек Пётр сагындагы христиан динен танымый булып чыга. Бу исә патша галиҗәнапларының башка диндәге кешеләрне православиегә күчерү турындагы указына каршы килә…

– Ләкин анда, белүемчә, беркемне дә христиан диненә көчләп кертергә диелмәгән бугай? – дип бүлдерде аны Шакир. – Тели икән – сезнең динне кабул итә, теләми икән – үз динендә кала.

– Дөрес, бик дөрес! – диде Раевский. – Шуңа күрә сине көчләүче юк та бит! Белүемчә, күпме вакыт сиңа Русиядә христиан диненең иң дөрес, иң изге, иң ышанычлы дин икәнен аңлатып кына киләләр. Димәк, синең шуны аңларлык акылыңа ышаналар. Әгәр дә мәгәр көчләп кертергә кирәк булса, инде синең гаилә, күптән чукындырылып, дөрес дин белән яшәгән булыр иде. Алай эшләмибез бит, үзең күреп торасың! Шунысы да күз алдында: безнең динне кабул иткән авылдашларыгыз берни дә югалтмады! Һич аңламыйм, нишләп алардан калышыргадыр?!

– Һәркемнең үз башы, үз иреге, теләге бар. Башкалар күчкән икән, бу – аларның үз эше, күчәргә теләмим икән, монысы – минем һәм гаиләмнең шәхси эше.

– Үзең уйлап кара, соңгы вакытта Бөек Пётр патшабыз христиан диненә күчкән кешеләргә нинди ташламалар бүләк итте! – дип, сүзгә моңарчы өстәл янында дәшми генә утырган поп Тимофей кушылды һәм берәм-берәм бармакларын бөкли-бөкли санап китте: алар өч ел салым түләүдән, рекрутлыктан, булган бурычын түләүдән, ә җинаять кылганнар төрмәдән азат ителәләр. Күрдеңме, никадәр изгелек каралган андыйларга! Уйла, Шакир, уйла! Аннары үкенергә туры килмәгәе… Синең дә малайларың үсеп килә бит, ә? Ничәү алар синдә?

– Икәү. Берсе – ун, икенчесе – тугыз яшьтә. Икесе – кыз балалар…

– Менә күрәсеңме, димәк, ике малаең рекрут булачак!

– Алар үсеп рекрут булганчы әле-е-е! – дип сузды өй хуҗасы.

– Алай димә! Вакыт дигәнең су шикелле ага ул! Сизми дә калырсың, рекрут яшенә җитеп, аерылышыр көн килгәнен! – диде иеромонах Раевский. – Үзең турында уйларга теләмисең икән, актыгында балаларың турында уйла!

– Әнисе, чәеңне чыгар инде син юлдан килгән кешеләргә! – дип дәште Шакир йомшак тавыш белән, өйнең эчке ягына таба борылып.

– Хәзер, әтисе, хәзер, чәем әзер инде.

Чыннан да, аның әмерен генә көткән бугай, хуҗаның үз яше чамасындагы хатыны Сәлимә башта өстәлгә җырлап кайнап торган җиз самавырын, бер түгәрәк ипи, аннары чуенда пешерелгән тары боткасы, кирәк була калса дип, кечкенә генә савыт белән тоз, аннары чәй чынаяклары белән стаканнар китереп куйды да тагын өйләренең икенче ягына чыгып китте. Шундук, үзе суккан ике тастымал тотып, яңадан керде һәм аларны кунаклар алдына куйды. Ә алар исә, аның ни өчен куелганын аңлап бетермичә, аңа кулларын сөртергә тотынды.

– Йәгез, кунаклар, Ходай биргән ризыктан авыз итегез! Сез юлдан килгән кешеләр, минем кунакларым. Бары – алда, гаеп итмәссез, – диде Шакир һәм тегеләр кая куярга белмәгән тастымалларын, алып, аларның тезләренә җәеп салды.

Чәй эчәр алдыннан, өстәлдә баллы нәрсә юклыгын абайлаган иеромонах, үзенең ситсы сумкасыннан зур бер баш шакмаклы шикәр чыгарып өстәлгә куйды да:

– Моны ватарга берәр нәрсә юктыр? – дип сорады.

Хуҗа, урыныннан торып, кеп-кечкенә генә чүкеч белән тимерче кулы белән ясалган пычак алып килеп, аларны аның кулына тоттырды.

– Үзең ватып куй! – диде Раевский, пычакны кире аңа сузып.

– Юк, сезнең шикәр, үзегез ватыгыз, үзегез эчегез! – булды җавап. – Без шикәрсез генә ияләнгән…

– Күчтәнәчтән йөз чөерү мөселманнар дине буенча да яхшы гамәлдән саналмый бугай бит? – диде шикәрне вак кисәкләргә ваткалау эшен үз кулына алган Тимофей. – Казан тикле Казаннан өстәлегезгә килеп төшкән күчтәнәчтән баш тарту кунакка якты йөз күрсәтмәү була бит, Шакир!

– Анысы шулай шул. Ярар, сыегыз өчен рәхмәт инде ул чагында… – дип, Шакир да чәйне, үзенең бераз алгарак чыгып торган тешләре белән вак итеп китеп-китеп алып, шикәр белән эчте.

– Сыегыз өчен зур рәхмәт, – диде иеромонах Раевский, урыныннан торып һәм гадәте буенча, кайда икәнлеген онытып бугай, чукынып алу өчен лампа тәресен эзләп, өйнең алгы ягындагы почмагына күз төшереп алды. Тик анда теләгән нәрсәсен күрмәгәч, исенә килеп, монда, мөселман өендә, моны эшләүнең ярамас гамәл икәнен төшенеп, чукыну уеннан кире кайтты. – Менә шулай, Шакир, уйла һәм уйлан! Әгәр күңел биреп, балаларың киләчәген дә истә тотып уйлансаң, һичшиксез, безнең динне кабул итәчәксең! Тирә-ягыңа, тормышыңа күз сал, сине нинди җиңеллекләр көтә! Әгәр дә мулла булсаң, мин сине беркадәр аңлаган да булыр идем. Ләкин син мулла түгел. Белмим, өегезгә керергә торган шундый ташламалардан нигә файдаланып калмаскадыр?

– Ә намус белән нишләргә? – дип, крәстиән Шакир үзенең шомырттай кара күзләре белән аның йөзенә төбәлде. – Шушы дин белән яшәгән әби-бабаларым рухы, шул динне миңа күкрәк сөте белән сеңдергән әнием, миңа изге догалар өйрәткән әтием, бабамнар каршында динебезгә хыянәт иткән намусым белән ничек яшәргә соң аннары бу дөньяда?!

– Әти-әниең, әби-бабаларың исән түгелләрдер бит инде?

– Үзләре исән булмаса, рухлары исән! – диде Шакир, өстәлдәге ипи өстенә тастымал ябып. – Рухлары исән! Менә монда аларның рухлары… – дип, ул кулы белән күкрәгенең йөрәк турысына суккалап алды.

– Үлгәннәр рухы белән генә яшәп булмый бу дөньяда… – Монысын поп Тимофей кыстырып куйды.

– Ә без яшәргә тырышабыз. Әйтә алмыйм, сездә бардырмы бу, әллә юктырмы, ә бездә бар: мөселман кеше үзенең җиде бабасын белергә тиеш! Һәр мөселман! Менә шулай, атакайлар… Шундый эшләр…

– Тагын менә нәрсә, Шакир: тиздән бу авылда чиркәү салыначак. Ул чагында Ярсуарны саф христиан динендәге, ягъни башка дин кешеләреннән азат авыл итеп калдыру мәсьәләсе килеп баса. Димәк?.. – Иеромонах, үзенең бу сүзләрен ничек кабул итүен белү өчен, Шакирның йөзенә текәлде. – Димәк, телисезме, юкмы, мөселман динендәге дүрт гаилә башка авылга күчерелергә тиеш була. Мәҗбүри рәвештә! Уйланыр нәрсә бар монда! Кыскасы, эшне тыныч кына хәл итү турындагы карарга килүгә үк, Тимофей атакайга хәбәр итәрсең. Шунда без, тиз генә ярдәм кулы сузып, беркемгә дә кирәкмәгән үҗәтлегең аркасында алда үзеңне һәм гаиләңне көтә торган бик күп бәла-казалардан коткара алырбыз. Хәзергә хуш! Озакка аерылышмабыз дип уйлыйм.

– Хушыгыз! – Шунда Шакир өстәл өстендә калган шикәрне күреп алды да аны, тиз генә чүпрәккә төреп, иеромонахка сузды. – Ал, батюшка, ал!

– Юк, юк, кирәкми, сезгә күчтәнәч ул! – дип, кулларын селкеде Раевский.

– Рәхмәт, сыйландым. Ә калганын үзең белән алып кит! – диде Шакир һәм шикәрне иеромонахның кесәсенә салды. – Безгә кешенеке кирәкми.

– Бигрәк кызык кеше икән син! – диде священник, башын чайкап.

– Аллаһ ничек яралткан, шулай инде…

Христиан дине әһелләре, Шакирның бу сүзләренә каршы берни дә әйтмичә, мыштым гына чыгып китәргә ашыктылар.

Алар ул көнне тагын әле һаман мөселман динендә кала биргән теге өч гаиләдә дә булдылар. Алар белән әңгәмә вакытында да Шакирга әйткән шул ук үгет-нәсыйхәт, шул ук янау һәм куркыту сүзләре әйтелде. Тик аларның нәтиҗәләре дә Шакир өендәге шикелле тәмамланды: ул өч гаилә дә, ике попның – берсе, эшләрен калдырып, Казаннан тикле килгән! – бик зур ташламалар вәгъдә итүләренә, үгетләүләренә, аннары, түземлекләре төкәнгәч, куркытуларына һәм янауларына карамастан, берничек тә христиан диненә күчәргә теләмәде.

– Булса да булыр икән шулкадәрле үҗәт кешеләр! – дип, башын чайкады иеромонах, кире Кәтиринкәгә кайтып барганда, шактый озакка сузылган тынлыкны бозып.

Чыннан да, алар үзләре үгетләргә килгән соңгы, дүртенче өйдән чыкканнан бирле, икесе дә үз уйларына бирелеп бугай, арбада сүзсез генә тирбәлеп кайтып киләләр иде, чөнки бу уңышсыз сәфәрләреннән соң икесенең дә кәефе бик тә начар иде. Мондый ук ныклыкны көтмәгән иде Раевский. Дөрес, бер-ике әңгәмә белән генә кешеләрнең үз диннәренә булган инануларын какшатып, рухларын сындырып булмаслыгын белә ул. Ләкин бу үҗәт гаиләләр белән бүгенге сөйләшүләре беренче генә түгел ләбаса: моңарчы да кырыкмаса-кырык тапкырлар үгетләгәннәр бит инде аларны! Бу юлы икесе үгетли торып та, аларга әйткән сүзләре бернинди яхшы нәтиҗә дә бирмәде булып чыкты.

«Бу поп дөрес фаразлаган икән, – дип куйды Раевский эченнән арбада сүзсез генә утырган Тимофей хакында. – Димәк, яхшы белә ул татарларның мондый ныклыгын!»

– Үҗәт түгел алар, атакай, аларның үз диннәренә ышанычлары нык! Менә кайда ята моның сәбәбе! – дип, ниһаять, поп Тимофей да телгә килде. – Инанулары нык!

– Мин дә шуны әйтәм бит инде, – диде иеромонах төрпә генә.

Әйтерсең уңышсыз чыккан бүгенге сәфәрләрендә ул гаепле, хәзерге халәттә аның ни өчендер попка ачуы килә иде. – Инанулары нык булмаса, шулхәтле үҗәт булмаслар иде…

– Менә шул-шул, – диде бу турыдагы сүзне дәвам итәргә теләмәгән поп.

– Чирмеш, чуваш, удмурт, мордва милләтеннән булганнар белән эш итүе күпкә җиңелрәк иде, – дип куйды бераздан әле һаман бүгенге хәлдән мантып җитмәгән атакай Раевский. – Заманында әти белән алар авылларына бер барганда да берничә кешене безнең дингә күчәргә күндереп, елгаларында өч мәртәбә чумдырып, чукындыру белән ныгытып кайта идек! Ә татарлар белән авыр. Әйе, авыр болар белән…

– Син әйткән халыклар – мәҗүсиләр: алар Аллага түгел, йә кояшка, йә айга, йә тагын шуның ише башка нәрсәләргә табыналар. Ә болар – Аллаһка! Пәйгамбәрләре Мөхәммәдкә! Җитмәсә, бу дин аларга моннан ничә йөз еллар элек үк килеп кергән! Менә шуңа күрә… – Тимофей, болай да аңлашыла бит дигәндәй, сүзен дәвам итмичә туктап калды.