Ике роман / Два романа

– Син нәрсә, миннән көлүеңме? – диде ул, ниһаять, гаҗәпсенүеннән арынып. – Нигә мине бәдрәф чистартуым белән шелтәләмәкче буласың?

– Әй туган, нишләп көлим ди мин синнән? – диде матрос, кулы белән аны койма буена табарак әйдәп. – Без монда барыбыз да бер үк хәлдәге кешеләр ич. Барыбызның да язмышларыбыз уртак: хокуксызлар без монда…

– Карале, Алексей, син ничек татарча беләсең?! – дип гаҗәпләнеп сорады Искәндәр. – Мин сине чуваш, ахрысы, дип йөри идем.

– Татар мин, туган, татар! Чукындырылган татар…

– Ничек инде «чукындырылган»?!

– «Ничек, ничек…» Ничек булсын – көчләп!

– Әгәр кеше үзе теләми икән, аны урыс диненә ничек көчләп кертсеннәр?! Ничек чукындырсыннар инде?!

– Әй туган, телисеңме, теләмисеңме дип, кем сорап тора аны бездән?

– Ничек инде ул?

– Атна саен ничәшәр мәртәбә килеп-килеп авыл җыенын җыйдылар да, әгәр дә тиз арада урыс диненә күчмәсәгез, ясакны артык түләячәксез, имана җирләрегезне алабыз, дип куркыттылар. Ике ел буе әнә шулай дәвам итте! Шуннан соң крәстиәнгә нишләргә кала? Авылда җирсез ничек көн күрәсең? Менә, шулай итеп, мин Әүхәди Сәгъдиевтән Алексей Семёнов булып киттем. Казан өязеннән, Ярсуар дигән авылдан мин…

– Ирексезләделәр, димәк?

– Әйтеп торам бит… – Алексей, нәрсәдәндер шикләнгән сыман, тирә-ягына каранып алды да, тавышын әкренәйтә төшеп: – Ләкин мин барыбер мөселман булып калдым, – дип өстәде.

– Ничек? Ничек алай була инде?! – дип гаҗәпләнде Искәндәр. – Бер чукынгач, ничек мөселман булып калырга мөмкин инде?!

– Шулай. Мөселман дине бит ул – бер Аллаһка ышану, аның барлыгын һәм берлеген тану. Ә мин моның шулай икәненә чын күңелемнән ышандым һәм ышанам! Эчемнән генә гел белгән догаларымны укып йөрим, Ходайдан саулык-сәламәтлек, хезмәтемне җиңеләйтүне сорыйм…

– Алай дөрес буламы икән соң бу?

– Иң мөһиме, – әйттем бит, бөтен күңелең белән Аллаһның барлыгына һәм берлегенә ышану! Чын күңелеңнән инану! Калганы – урыслар өчен генә… Күңелең чиста булсын, аның түрендә Аллаһка булган рухи ышанычың какшамасын! Мин сиңа да бу турыда уйланырга кушар идем, чөнки, үзең беләсең, чебен дулап тәрәзә ватканы юк. Бу – хакыйкать, туган, ачы хакыйкать. Тагын шуны бел: минем мөселман булып калуымны монда синнән башка беркем дә белми. Кара аны!..

– Нәрсә, мин аңламыйммы әллә?.. – диде Искәндәр үпкәле тавыш белән. – Минем ишеткәнем бар: мондый уен өчен утта да яндырырга мөмкиннәр ди түгелме?

– Шуңа күрә әйтәм дә. Ләкин хәзергә башка бернинди чара да юк. Башны ташка орсаң да, баш кына ярыла – башсыз гына каласың. Нишләмәк кирәк, туган, хәзергә безгә Ходай Тәгалә, ни өчендер, бүтән язмыш бирмәгән… Тора-бара гел болай булмас, яхшы көннәр дә килер дигән өмет белән яшәргә кирәк. Әлхәмдү лилләәһи гәләә күлли хәәл. Ягъни нинди генә хәл булса да, Аллаһыга мактау булсын! Башыңны исән-имин калдырасың килсә, син дә күрә торып утка кермә! Кичә аз гына түземлек күрсәткән булсаң, бүген бәдрәф чистартмый идең бит син!

– Барыбер чистарттыра иде. Чиркәүдәге хәлдән соң гел үчле миңа бу Ярославцев дигән бәндә.

– Күреп тордым, мин дә шунда идем бит ул чакта. Башкалар кебек булырга тырышырга кирәк. Нигә юкка аларның ачуларын кабартырга?

– Юк, мин алай булдыра алмыйм! Аңлыйсыңмы? Булмый миннән андый нәрсә!

– Йә, әйт, кирелегең белән ни кырдың? Кемгә нинди файда булды ул каршылык күрсәтүеңнән? Салкын карцерда утырдың, шуның белән шул булды үҗәтлегең нәтиҗәсе.

– Әйтәм бит, башкача булдыра алмадым: мин әби-бабаларым тоткан динебезгә тугрылыклы булып калдым!

– Күпмегә? Кайчанга тикле?

Искәндәр аның бу соравына каршы берни дип тә җавап бирмәде, бары тик башын түбән генә ия төште. Тик бераздан гына:

– Миндә түземлек җитәрлек! – дип куйды. Ләкин аның тавышында элеккеге күтәренкелек кими төшкән шикелле тоелды: милләттәше Әүхәди сүзләреннән соң уйлануы иде бугай.

– Карале, әллә соң син мулла малаемы?

– Юк, минем әти – гап-гади игенче. Нигә алай дип сорыйсың?

– Динебезгә карашың мулла малаеныкы шикелле. Нык торасың, дип әйтүем. Ярар, әйдә казармага кайтабыз. Ял ит, әти-әниеңә хат яз! Алар бездән зарыгып көтә бит хат-хәбәрләрне. Карале, Искәндәр, – диде Алексей казармага кайтып җитәрәк, – шулай килешик: башкалар алдында миңа татарча дәшмә, минем белән татарча сөйләшмә! Ярыймы?

– Аңладым. Килештек.

– Ә бергә-бергә рәхәтләнеп татарча сөйләшер вакытларны туры китерербез әле!

– Алла боерса, диген! Әти безгә гел шулай дип әйтергә куша иде.

– Әйе, дөрес әйтәсең: Алла боерса.

Беравык сөйләшмичә бардылар.

– Карале, Алексей, сине ничек рекрут итеп алдылар соң?! – дип гаҗәпләнде Искәндәр, барган җиреннән кинәт туктап калып. – Чукынган татарларны рекрут итеп алмыйлар дип ишеткәнем бар.

– Дөрес, алмыйлар. Ләкин… ләкин чынында, үз динебезгә тугры булып калган кеше буларак, ышанычсыз дип табылдым. Бу турыда кемдер безне үз күз уңында тотарга тиешле попка әләкләгән. Ә ул, бәладән башаяк дип, властьларга хәбәр биргән. Янәсе, шулай, шулай, динебезгә хыянәт иткән кеше буларак, армиядән калырга тиеш түгел. Менә шулай аның тарихы. Ярый әле, рекрут итеп алдылар да, шуның белән котылдым. Утта яндырулары да мөмкин иде…

Казармага кайткач, Искәндәр белер-белмәс гарәп хәрефләре белән хат язарга утырды. Кайдандыр юнәткән ниндидер төссез кәгазьгә телен чыгара-чыгара тырышып яза торгач, әллә никадәр вакыт үтсә үтте һәм, ниһаять, хаты язылып та бетте. Озын түгел иде ул: алдына салган кечкенә генә кәгазенең яртысына сыеп бетте аның әйтер сүзләре. Нишлисең, яза белүе чамалы шул, чөнки укырга туры килмәде. Әле дә әтисенә рәхмәт, тормышта белгән нәрсә комачау итми ул, улым, дия-дия, янына утыртып, буш вакытларында аңа хәрефләр өйрәтте. Менә хәзер шул ничек ярап куйды! Дөрес, конверт тышына адресны урыс егетләреннән яздырырга туры килә.

Урыс егетләреннән дигәннән, аларның да төрлесе бар икән. Искәндәр моны берничә ай бергә хезмәт итү вакытында да яхшы аңлап алды. Әйе, араларында башка милләттән булган матросларны бик рәхәтләнеп, хәтта ләззәтләнеп мыскыллаучы, алардан көлүчеләре, туры килгән саен җәбер-золым китерергә, ниндидер этлек эшләргә тырышучылары да шактый. Искәндәр, андыйларны һич тә аңлый алмыйча: «Ничек инде бергә, бер корабта иңгә-иң килеп хезмәт итүче, төннәрен янәшә ятып йоклаучы үз иптәшләреңнән көләргә, туры килгән саен аларны кимсетергә мөмкин?!» – дип гаҗәпләнде. Бер караганда, урысмы син, татармы, чирмешме, удмуртмы, чувашмы, башкортмы – монда барыбызның да язмышы бер үк бит инде югыйсә. Башкаларны кимсеткән, җәберләгән, аларга карата тупаслык күрсәткән яисә этлек эшләгән өчен, аларның үзләренә дә рәхмәт белдерүче юк, хезмәтен дә җиңеләйтмиләр, ашарларына да өстәп бирмиләр – алар да үзләре көлгән, мыскыл иткән, кул күтәргән шул ук башка милләт егетләре белән бергә бер үк флот арканын тарталар, шул ук флот шулпасын чөмерәләр! Әлбәттә, Искәндәр бәяләмәсе буенча, «яхшы урыс» лар да бар. Хезмәттән буш вакытларда, гәрчә тартмасаң да, тәмәке тәкъдим итәләр, вакыты-вакыты белән, аркаңа дусларча сугып: «Ну, как, брат, дела?» – дип сорыйлар, елмаялар, синең белән кешечә сөйләшәләр. Чөнки алар үз язмышларының да башкаларныкы шикелле үк икәнен яхшы аңлыйлар, бер-береңне җәберләүдән беркемгә дә файда юклыгын яхшы беләләр. Баксаң, монда офицерлардан кала барысы да гади җир кешеләре балалары, күбесе авылдан, дөньяга беренче чыгулары, шәһәрне, мондагы шикелле зур суны, корабларны беренче күрүләре.

Су дигәннән, Искәндәр, авылларының бер агаен искә төшереп, авыз кырые белән генә елмаеп куйды. Ул, әтисе сөйләвенчә, Кәримулла исемле агай, ниндидер йомыш белән үзләреннән егерме биш чакрым ераклыктагы Идел буендагы шәһәргә килгән дә шунда пристаньга кергән. Шуннан кайтканнан соң, бик күп еллар буе үзенең менә шушы «сәяхәт» ен бик зур вакыйга итеп сөйләп йөргән, имеш.

– Күрде инде безнең башлар! – дип әйтә торган булган ул. – Шулай бер тапкыр пристань белән Иделгә агып китә яздык!

Гомерендә дә зур су күргәне, гомумән, хәтта авылыннан беркая да чыгып йөргәне булмаган бу агайга Идел дулкыннарының ярга бәргән вакытларында пристаньның чайкалуы да бик куркыныч күренеш буларак кабул ителгән.

Әти… Әни… Энекәш… Сеңелкәш… Искәндәр аларга хат сырлап утырган шушы мизгелләрдә ни эшләр бетереп яталар икән алар? Исән-саулармы? Шунда аның өчен иң якыннары булган әти-әнисе дә, энекәше белән сеңелкәше дә берәм-берәм күз алдына килеп басты…

Авылдашлары хөрмәт белән Сибгатулла абый дип йөргән әтисе, бәлки, менә хәзер, ике кулын картларча артка куеп, урам буенча барадыр, юк, бәлки, алгы бакчаларында берәр җимеш агачы утыртадыр, йә башкаларының корган, сынган ботакларын кисәдер, бәлки, йорт-кура тирәсендә ниндидер башка эш эшләп йөридер. Әтисе бер дә тик торырга яратмый, алай гына да түгел, ул, гомумән, эшсез бер минут та тора алмый. Йә кемгә булса да тәрәзә рамнары, йә ишек ясап маташыр ул, йә кемгәдер өй бурасы бурашыр. Аларның авылы Бәрәскәдә ул тәрәзә рамнары яисә өй ишеге ясамаган йорт юктыр, мөгаен. Еш кына кешеләр аның янына киңәш-табыш итәргә дә киләләр. Авылда кулына эш тоткан кешене яраталар, хөрмәт итәләр бит, анда андый кешегә караш та бөтенләй икенче. Авылда эшсез, җил куып йөрүчеләрне генә бер дә яратмыйлар. Хәер, алар авылында андыйлар юк та бугай. Быел әтисе дүрт сарыгын да кышка калдыра алдымы, әллә алар ясак түләргә кереп беттеме икән? Әгәр кышка калдырган булсалар, аларны асрарлык печән җыя алганнармы, юкмы?

Әнисе… Әнисе Бәдерхәят менә шушы минутларда ниләр эшләп утыра икән? Мөгаен, һәрвакыттагыча, күзен бетерә-бетерә, берәрсенең киемен ямый торгандыр инде. Йә, гадәттәгечә, үзенең ак өстенә вак бөрчекләр төшкән алъяпкычын ябып, ашарга пешереп йөридер. Әй, ул пешергән күмәчләрнең, өчпочмак һәм кыстыбыйларның тәмлелеге! Аларны ашаганда, телеңне йотарсың, валлаһи! Йә менә шушы мизгелләрдә әнисе, казларга ни белән булса да бутап бирергә дип, кулына сыдырылмаган ат кузгалаклары тотып, су буеннан солдат строендагы шикелле бер-бер артлы тезелешкән казларын алып менеп киләдер… Әй газиз Ходаем, аларны тагын бер мәртәбә генә булса да күреп булырмы икән? Берүк, исән-имин килеш күрешергә язсаң иде, Раббым!

Әлбәттә, матрос Хәбибуллин кайчан да булса бу хәлнең булырына күңеленнән үзе дә ышанмый иде. Чөнки әтисе белән әнисе ул ничәмә-ничә еллар хезмәт иткәнче ничек яши алсыннар? Авылларда рекрутларны юкка гына араларыннан мәңгелеккә китеп баручы мәет белән хушлашкан шикелле озатмыйлардыр бит? Чөнки шул китүдән әллә күрешә алалар, әллә юк икәнен барысы да яхшы аңлыйлар…

Унбиш яшьлек сеңлесе Мәрьямбикә – күз генә тимәсен, нинди чибәр кыз! – гел әниләре янында бөтереләдер, аңа булыша торгандыр. Нинди җылы оекбашлар бәйли ул! Бәхете булып, вакыты җиткәч, кияүгә яхшы, эшчән егеткә чыкса гына ярар иде, Ходаем!

Инде энекәше Габдрахманның да унынчы яше, егет дип әйтергә була! Әй Ходаем, киләчәктә аны да Искәндәр язмышы көтә бит: рекрут булып флотка яисә солдатка алыначак. Аларның кайсында җиңелрәк икәнен, белсә, бер Ходай гына белә торгандыр. Хәер, солдат хезмәте дә җиңелдән түгелдер. Исән-сау гына була күрсен инде, бәлки, Әүхәди-Алексей әйтмешли, тора-бара дөньясы да яхшырак якка үзгәреп китәр әле…

Күңеленнән якыннарын барлап алган Искәндәрнең күзләреннән яшьләр бәреп чыкты. Тик ул аларны сөртеп алырга ашыкмады. Аксыннар, әйдә, ага бирсеннәр! Кайчак ир-атның да йомшарып алырга хакы бардыр лабаса!.. Бигрәк тә язмыш дигән нәрсә аны туган-үскән авылыннан җәһәннәм астындагы җиргә китереп ташласа. Ә яшьләр исә, аның таза, кызларныкыдай чибәр, ләкин гел моңсу вә сагышлы булган ике битендә ике юеш эз калдырып, аның иреннәренә тәгәрәп төште һәм, буага килеп төртелгән су сыман, алар арасында җәелеп китте; йомык иреннәре аша авызына үтә алмагач, алар арасында тулышып, мөлдерәшеп тордылар-тордылар да иягенә таба юл алдылар. Ул моны бик яхшы сизде, тик аларны кулы белән сыпырып аласы килмәде. Әйтерсең бу мизгелдә ул үзенең бу күз яшьләрен авылы, анда яшәүче, үзе әле генә искә төшергән әти-әнисе, сеңелкәше һәм энекәше, гомумән, өйләре белән бәйләп торучы ниндидер изге, җылы, йомшак, тик фәкать күңеле түрендә генә яшәгән күренмәс җеп шикелле итеп тоя иде. Менә хәзер битләре буенча тәгәрәшкән бу кайнар яшьләре аның тарафыннан өйләренең бер истәлеге сыман кабул ителде…

…Кичкә таба шәһәргә увольнениегә чыккан матрослар берәм-берәм казармага кайта башладылар. Аларның инде монда берничә ел хезмәт иткәннәре, үзләрен диңгез бүреләре дип атарга яратканнарының шактые, шул исәптән мичман Ярославцев та, исерекләр иде. Аны күрүгә: «Хәзер исерек килеш бәйләнә инде бу…» – дип, Искәндәр куркып калды. Ләкин аның бәйләнерлек рәте калмаган иде инде: ул, өс-башын да салмыйча, ятагына барып ауды. «Аллага шөкер, бүгенгә үтеп китте бугай!» – диде матрос Хәбибуллин, аның ничек гырылдап йоклап киткәнен күреп.

Кичә туган-үскән авылын, якыннарын иркенләп искә алуы аркасында булса кирәк, шул төндә Искәндәр әтисе белән энесе Габдрахманны төшендә күрде…

…Бәрәскәнең авыл кешеләре Киң Болын дип йөрткән болыны җәйрәп ята, имеш. Җәй. Печән өсте. Тирә-яктан исерткеч хуш исләр аңкып тора. Алардан хәтта баш әйләнә кебек. Әтиләре ашыкмыйча, ләкин каерып-каерып печән чаба, вакыты-вакыты белән, иелеп, чалгысын кайрап ала, аннары, тураеп, аның очын кайрый. Бу вакытта чалгысында кояш нурлары уйнаклап тора, ул якка карасаң, күзләр чагыла. Әтисе әледән-әле кулы белән битеннән тирләрен сөртеп-сөртеп алгалый. Күлмәгенең арка өлеше – манма су! Әйтерсең аны йомарлап суга тыгып алганнар. Ул чапкан печән теземнәре аның артыннан шушы зур болынның елга буендагы бер читеннән әллә ни биек булмаган таулар итәгенә килеп терәлгән икенче башына тикле сузылып кала.

Габдрахман, ике җәпле агач сәнәк белән элегрәк чабылган, инде кипкән печәннәрне күбрәк эләктереп алырлык итеп күбәләп, әле кибеп җитмәгән теземнәрне әйләндереп йөри. Ә Искәндәр үзе энекәше күбәләгән өемнәрне, аннан соң богылга салыр өчен, бер җиргә ташып тора. Ул тимер сәнәге белән берьюлы берничә өемне каерып-каерып күтәреп ала, чөнки аның көче ташып торган чагы бит!

– Син күбәләрне зуррак ясап бар, Габдрахман! – дип кычкыра ул, кулы белән маңгай тирен сөртеп. – Артыңнан сыер кабартмалары шикелле өемнәр генә калып бара ич!

– Мин сиңа авыр булмасын дип бит, абый!

– Нинди авырлыгы булсын аның?! Кипкән печән ич ул! Мин бала-чага түгел лә, печәнне учмалап күтәреп йөрергә!

– Аңладым, абый.

Шунда алар янына чалгысын иңбашына салган әтиләре якынлаша.

– Әйдәгез, балалар, бераз капкалап алыйк, булмаса, – ди ул, үзенең коңгырт күзләре белән малайларына җылы караш ташлап. Аның кояшта янган түгәрәк битләре яктырып китә – бик ярата бит ул үзенең балаларын!

Шулчак Искәндәр, ышык җир эзләгәндәй, тирә-ягына күз салып, әле моңарчы күзгә чалынмаган кечкенә генә шалашны күреп ала. Әтисе шул шалаш янына таба атлый икән, имеш.

– Чишмәгә куйган сөтне алып кил, улым! – ди әтисе кече малаена.

Габдрахман сәнәген күбә өстенә кадап куя да, йөгерә-йөгерә, тау итәгеннән агып торган чишмә янына ашыга һәм бераздан аннан бер шешә салкын сөт күтәреп килә. Утырышалар. Әтиләре печән астыннан кечкенә генә бер төенчек тартып чыгара, ашыкмыйча гына аның тастымалын чишеп, аны печән өстенә җәя, аннары аңа калын гына итеп киселгән өч телем ипи, өч пешкән йомырка һәм өч стакан алып куя.

– Җитешегез, балалар! – ди ул. – Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим.

– Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим, – дип кабатлый Искәндәр белән Габдрахман.

Куллар ипи телемнәренә үрелә, энекәше, көтмәгәндә генә аның маңгаена сугып, үз өлешенә тигән йомыркасын ватып ала. Барысы да сүзсез генә көлешәләр. Ничек рәхәт, валлаһи, хуш исле болында менә шушылай бергә-бергә ашап утырулары! Хозурлык! Иркенлек! Кипкән печәннән үзенә бертөрле хуш ис килсә, аңа әле чабылмаган үлән һәм чәчәкләрнең кырыкмаса-кырык төрле исләре дә кушылгач, башларны әйләндергеч исләр җыелмасы барлыкка килә. Сулап туймассың!

– Бик тирләгән син, әти, күлмәгеңне салып куй – кипсен, – ди Искәндәр әтисенә.

– Болай да кибә ул, улым… Болай да җилли…

– Әй уңган да соң быел печән, ә, әти! – ди Габдрахман.

– Ләкин ул безнеке түгел шул, улым, – ди әтисе, көрсенеп. – Безнеке түгел, ә алпавытныкы. Безгә елга буендагы кычытканнары гына инде аның…

Ниһаять, әбәтләрен ашап бетерделәр. Искәндәр, ике кулын баш астына куеп, күккә карап ята, үзе әйтмешли, ашаганын сеңдерә. Габдрахман исә, аска таба иелеп, күзен дә алмыйча, бер кырмыска артыннан күзәтә. Ә ул үзеннән күпкә зур бер кортны өстерәпме өстери! Ояларына алып кайтып барышы – алар ашап утырган урыннан ерак түгел генә яшиләр икән. Тырыш та инде бу кырмыскалар! Менә монысы да үләннәр арасыннан, тырыша-тырыша, шул кортны алып кайтып килә, ул исә әле бер үлән сабагына, әле икенчесенә эләгә, тик кырмыска табышын барыбер ташлап калдырмый. Әтиләре Сибгатулла ике кулын тезләренә куйган да ни турындадыр уйланып утыра.

– Ни турында уйлыйсың, әти? – дип сорый аннан Искәндәр, аның коңгырт күзләренә карап. – Нинди уй басты?

– Әй улым, әллә нәрсәләр керә башка, – ди әтисе, шул «әллә нәрсәләр» не таратырга җыенгандай, уң кулы белән битен сыпырып. – Менә, мин әйтәм, бу печәннәр безнеке булсыные, ә!

– Хыял диңгезендә йөзәсең икән әле! – дип көлә Искәндәр.

– Хыялсыз кеше – җансыз кеше ул, улым. Әгәр дә Ходай Тәгалә кешене хыял белән өметтән мәхрүм иткән булса, аңа тормыш икеләтә-өчләтә авыр булып тоелырые. Ярый әле, Ходай безгә шуларны бүләк иткән, мең шөкер аңа!

Моңа каршы Искәндәр берни дә әйтмәде, бары тик, тапкансың шөкер итәр нәрсә дигәндәй, иңбашларын гына җыерып куйды. Шулчак тау өстенә атка җигелгән җиңел арба килеп туктады да, аннан алпавыт – отставкадагы генерал Березняковның калын тавышы ишетелде:

– Һаман ял итәбезме? Ә кайчан эшләргә уйлыйсыз?

– Әбәт капкалап алырга гына туктадык, хәзер тотынабыз, – диде әтиләре, ашыкмыйча гына урыныннан күтәрелеп. – Бездән калмас! Торыгыз, балалар, булды, хәзер – эшкә!

Кинәт шунда тирә-якны ниндидер кара-кучкыллы караңгылык басты: күк йөзен кап-кара, шомлы һәм куркыныч болыт каплады, әле генә кыздырып торган кояшның шәүләсе дә күренмәс булып калды. Җилнең әсәре дә булмаган мәлдә кисәк кенә җил-давыл купты, ул исә, багана сыман очлаеп бөтерелә-бөтерелә, болынның буеннан-буена печәннәрне туздырып йөри башлады. Тирә-яктагы кап-кара болытка һавада очып йөргән печәннәр болыты кушылды. Куркыныч, шомлы. Кая монда эшләү! Давыл очыртып алып китмәсен дип, көчкә аякларында басып торалар! Шунда болын буенча бөтерелеп-тузынып йөргән бер давыл баганасы Искәндәрне күтәрде дә башта тау өстенә, аннары Шәдке урманына таба алып китте.

– Әти-и-и! Габдрахма-а-а-н эне-е-е-м! – дип кычкырды Искәндәр һәм еларга тотынды. Үзе елый, үзе кычкыра.

Тагын күпме кычкырган булыр иде, тик аны күршесендә йоклап ятучы матрос уятты:

– Икенче ягыңа борылып ят!

Искәндәр уянып китте дә, бу куркыныч хәлнең төш кенә икәнен аңлап, чын күңеленнән сөенде: «Шөкер, төшкә генә кергән икән бу коточкыч давыл!»

Ул бу төше турында иртән йокыдан торгач та: «Керсә дә керер икән шундый куркыныч төш!» – дип уйланып алды. Хәтта аны күз алдына китереп, бөтен гәүдәсе белән калтыранып куйгандай булды. Көндезен дә берничә мәртәбә исенә төшеп, аны бу төшенең мәгънәсе турында төрле фаразлар юрарга мәҗбүр итте. Үзен күңелсез уйларга этәргән фаразларын һәрчак: «Берүк, хәерлегә генә була күрсен инде, Ходаем!» – дип тәмамлады. Шул ук вакытта үзләре печән әзерләп йөргән Киң Болынны, кояшлы матур көндә әтисе, энесе белән шунда эшләп йөргән мизгелләрен рәхәтләнеп исенә төшерде дә үзалдына елмаеп куйды.

Раевский – миссионер!

Явыз Иван Казанны алып, ханлыгын җимергәннән соң башланган бүтән диндәге һәм мәҗүси халыкларны христиан диненә кертү сәясәте эзлекле рәвештә дәвам итте. Священниклар, поплар, монахлар даими рәвештә алып барган бу чукындыру эше, әллә ни зур булмаса да, барыбер үзенең нәтиҗәләрен дә бирә торды, әлбәттә. Шул чор эчендә Казан епархиясендә урыс динен кабул иткән башка диндәге иноверецлар саны егерме меңгә җиткән иде.

Башка диндәге халыкларны христиан диненә тарту ни өчен кирәк соң? Чөнки бу эш патшалар тарафыннан да, православие диненең югары даирәләре тарафыннан да баштан ук Русия дәүләтчелеген ныгыту чарасы дип кабул ителде һәм шуңа күрә гомум дәүләти эш булып саналды. Янәсе, күпмилләтле һәм күп динле Русиядә бер генә – христиан дине генә булырга тиеш! Дөрес, Пётр I патшалык иткән заманнарга инде, бик күп санлы булмасалар да, христианлаштыру сәясәтенә бик авыр бирелә торган татар-мөселманнар арасында да чукындырылган авылларда яшәүче керәшеннәр барлыкка килгән иде.

Ләкин төрле диндәге халыкларны христианлаштыру эше хакимият һәм чиркәү уйлаганча шома гына бармады, бу юлда һәрдаим төрле каршылыклар очрап торды: һәр халык үз динен, үз милләтен саф килеш сакларга тырышты, чөнки алар, христиан диненә күчкәннән соң, үз диннәрен югалтып кына калмыйча, тора-бара милләт буларак та урыслар арасында эреп югалуларын яхшы аңлыйлар иде. Шуңа күрә христиан динендә булмаган башка халыкларны чукындыру эше бик акрын темплар белән барды, һәм мондый адым патшаларны да, православие дине эшләре, шул исәптән башка халыклар арасында христианлыкны тарату белән шөгыльләнүче Патриарх идарәсе хезмәткәрләрен дә канәгатьләндерә алмады. Моны истә тотып, тәхеткә утырган һәр урыс патшасы әледән-әле бу мәсьәләгә әйләнеп кайта, бу изге эш турында һаман саен искәртеп, чукындыру эшен җанландыруга юнәлтелгән указлар чыгара торды.

Патша Пётр I дә 1713 елда бу мәсьәләгә кагылышлы указ чыгарды. Аның буенча мөселман-татарлар арасында күренекле урын тоткан, укымышлылыклары белән аерылып торган морза-кенәзләр ярты ел эчендә мәҗбүри рәвештә христиан динен кабул итәргә һәм чукынулары белән моны ныгытып, раслап куярга тиеш булдылар. Бөек Пётр бу өлкәдә эшне кайдан башларга кирәклеген бик яхшы чамалады. Аның уенча, татар халкының күренекле кешеләре урыс динен кабул итә икән, алар артыннан башкалар, ягъни гади халык та иярергә тиеш. Патша указы исә, – әлбәттә, бернинди сүзсез үтәлергә тиешле закон! Шулай итеп, морзалар, шушы указга буйсынып, ирексез рәвештә христиан динен кабул итәргә мәҗбүр булдылар, чөнки алар ирекле рәвештә чукынмасалар, шушы указ нигезендә, аларның милке дәүләт тарафыннан тартып алынырга тиеш иде. Ә кемнең үз байлыгыннан шулай ансат кына колак кагып, чабата киеп йөрисе килсен? Морзалар чукынырга мәҗбүр булдылар, һәм, вакытлар үтү белән, алар токымы-буыныннан урыс дәүләте файдасына куйган хезмәтләре, батырлыклары белән исемнәре Русиядә генә түгел, башка дәүләтләргә дә билгеле булган зур талант ияләре үсеп чыкты. Дөрес, алар үзләренең әби-бабалары мөселман-татарлар булуын хәтерләми иде инде…

1719 елда Санкт-Петербург флоты священнигы хезмәтеннән азат ителеп, Казан епархиясенә җибәрелгән Алексий Раевский, хәтта зур дәрәҗәдәге дин әһелләрен дә гаҗәпләндереп, монда патша Пётр I үзе кул куйган указ белән кайтып керде. Әлегә хәтта югары дини руханилар да лаек булмаган, моңарчы күрелмәгән вакыйга иде бу! Әлбәттә, ул моны үзе дә көтмәгән иде…

Әңгәмәләре ахырында епископ Афанасийның «үтенечеңне караганнан соң хәбәр итәрбез» дигән сүзләреннән соң – кайчан булыр бу дип көтеп йөргән көннәренең берсендә – патшаның секретаре Макар Алексеев җибәргән офицер аның кулына Пётр I катына чакырылуы турында рәсми кәгазь китереп тоттырды. Аны укып чыккач, атакайның хәтта күз аллары караңгыланып, башы әйләнеп китте, ул тәмам коелып төште: Афанасий атакайның чакыруын көтеп йөри иде, ә монда…

Ул, бераздан исенә килеп, тиз генә җыенды да, киңәш-табыш итәргә дип, Афанасий атакай янына китте.

– Авырыйсыңмы әллә, священник? – дип каршы алды аны епископ. – Төсләрең киткән…

– Китәр дә, атакай! – диде Раевский, аңа чакыру кәгазен сузып. – Монда йөрәк өянәге дә тотарга мөмкин. Нигә чакыра икән, атакай?

– Бер дә каушама, бер дә курыкма! Эш менә нәрсәдә… Мин синең белән әңгәмәбез турында Экзарх Стефан атакайга сөйләгәндә, анда Псков епискобы Феофан Прокопович та утыра иде. Ә аңа патшабыз киләчәктә, реформа ясап, булачак «Духовная коллегия» Духовный Регламентын, ягъни уставын төзүне тапшырган булган. Безнең әңгәмәнең эчтәлеге Феофан атакайны да бик кызыксындырды, һәм ул бу турыда патшага да җиткерәчәген әйтте. Феофан атакай – дини реформалар буенча патшаның уң кулы. Аның әйтүенчә, сине Казанга күчерү турында указ да әзерләнеп куелган инде. Менә шул сине патшага чакыруның сәбәбе. Куркырлык берни дә юк.

Ниһаять, патша каршына кереп басар көн дә килеп җитте. Раевский билгеләнгән вакытка аның кабул итү бүлмәсенә узып, үзенең кем икәнлеген әйтүгә үк, секретаре М. Алексеев патша бүлмәсенә кереп чыкты да бөтен тәне калтыраган атакайны кабинетка кертеп тә җибәрде. Ул кергәндә, олпат гәүдәсен бераз ия төшеп, тәрәзәдән урамга карап торган патша Пётр I кисәк кенә борылды да:

– Раевский? – дип сорады һәм, аршинлы адымнары белән аның янына килеп, көрәктәй зур кулын күрешергә сузды: – Исәнме-саумы, священник?

– Аллага шөкер, патша галиҗәнаплары! Сезгә саулык-сәламәтлек телим!

– Рәхмәт, рәхмәт. Синең турыда миңа, бик сәләтле миссионер, дип әйттеләр, теләгеңне дә җиткерделәр: шул миссионерлык эше хакына флоттан китәргә телисең икән. Ярый, мин хуплыйм. Хәзер бу турыда мин кул куйган указ да алырсың. Тик кара аны, священник, әгәр дә минем ышанычны аклый алмасаң, утта яндыртам! Ишеттеңме?