скачать книгу бесплатно
Сылгыһыт Сүөдэр буоллаҕына уһун суолу быһа адьас атыны саныы иһэр: «Биһиги тэҥнээхпит», – дэһэллэр… Биһиги тэҥнээхпит диэн, кыыстарын кытта бэргэһэлээтилэр… Мин дьадаҥыбын, тулаайахпын, ыал хамначчыта буола сылдьыбыппын билэллэрэ буоллар, күтүөт оҕо оҥостуохтарынааҕар мааны да дьиэлэригэр киллэрэллэрэ биллибэт этэ…»
– Маайа!
– Тугуй? – диэн Маайа, кэргэнэ кэпсэтэрин көһүтэ саныы испит буолан, хап-сабар эргиллэ түһэр.
– Маайа, миигин таптыыгын дуо?
– Туох диэн ыйыттаххыный?.. – диэн баран Маайа Сүөдэр түөһүгэр умса түһэр.
– Маайа, өскөтө мин баайа суох эбитим буоллун, бу курдук таптыа, миэхэ эргэ тахсыа этиҥ дуо?
Маайа, туох да саҥата суох, уоһунан Сүөдэрин уоһун булар…
VI
Харатаайап кулуба суос-соҕотох кыыһын эргэ биэрэр буолан, улуус үрдүнэн урут хаһан да тэриллибэтэх урууну тэрийэр.
Улууһун баайдарын, нэһилиэктэрин кинээстэрин, аҕабыыты мааны дьиэтигэр туспа мунньан күндүлүүр. Манна үрүҥ буулка, амтаннаах кыһыл арыгы, кыһыллыбыт хатыыс, туут балык сыалаах өрөҕөтө, сылгы түөһэ остуолга өрөһөлүү ууруллар. Ортоку дьиэлэригэр ыҥырыыта суох кэлбит ыалдьыттарга киһи аайы биирдии кырбас эти, биирдии тэриэлкэ саламааты, түөртүү киһи баһыгар биирдии иһит арыгыны туруораллар. Хамначчыттара олорор туруорбах балаҕаннарыгар манна олорооччуларга анаан, дэлби кырбаммыт сүөһү буотарагын, мэһэмээн арыыны тар хааһыга кутан баран, оргутан бидилитэллэр.
Үс түһүлгэ остуоллары тула дьон кэпсэтиитин өйдөөн иһиттэххэ, үһүөн үс аҥыы. Улуус баайдара, нэһилиэк кинээстэрэ, кыратык холуочуйан баран, бэрт былдьаһан мөккүһэн, этиһэн ардырҕаһан бараллар. Уруу сураҕын истэн, ыҥырыыта суох кэлбит дьон ортотугар күлсүү-салсыы, ырыа-тойук үксүүр. Олох эрэйин, кыһалҕатын туһунан кэпсэтэллэр. Оттон хамначчыттар олорор балаҕаннарыгар тойоннорун кыыһа, эргэ тахсан, кинилэртэн баран эрэрин аһыйаллар.
– Орто дьиэҕэ олоҥхоһут олоҥхолуур үһү, – диэн сурах иһиллэр. Хамначчыт уолаттар, кыргыттар бары онно сууллан тахсаллар.
Арыгы иһэн холуочуйбут дьон, кыһыҥҥы тымныыны кэрэйбэккэ, тэлгэһэ хаба ортотугар үҥкүүлээн күөгэлдьиһэллэр:
Оһуокайдыыр оһуокай,
Эһиэкэйдиир эһиэкэй!
Баай киһи тойоммут
Бастыҥныыра кыыһын
Эдэрдиирэ киһиэхэ
Эргэ биэрбит үөрүүтүн
Тоҕус аҕа ууһа
Тоҕуоруһан тураммыт
Оһуокайдыыр оонньууну
Олохтуоҕуҥ, доҕоттоор!
Сүөдэр оһуокайдыыр саҥаны истэн, тахсан үҥкүүлэһиэн баҕарар да, баай ыал күтүөтэ, «атыыһыт уола» буолан олорон, тахсара сатаммат. Сүөдэр бэйэтэ үүммүт маһыттан туллан ат атаҕын анныгар тэпсиллэр лабаа курдук сананан кэлэр.
Түүн ортото чугаһыыта: «Чэ, аһыахпытын аһаатыбыт, сиэхпитин сиэтибит», – диэбиттии, бука бары күргүөмүнэн туран таҥналлар, таҥаралар күлүктэригэр кириэс охсунан сапсына-сапсына, быраһаайдаһан тахсан бараллар.
Ылдьаана кыыһын Маайа хаппахчытын иһигэр киирэн ороннорун оҥорон тахсар. Маайа, саҥата суох туран, аргыый аҕай хаппахчытын иһигэр киирэр. Сүөдэр, уутугар аҥаарыйбыт курдук, олорор сириттэн турбат.
– Сүөдэр, кэргэҥҥин Маайаны кытта хаппахчыга киирэн утуй, – диир Сэмэн Уйбаанабыс.
Сылгыһыт Сүөдэр ону истибэтэх курдук олорор.
– Сүөдэ-эр, тоҕо олороҕунуй? Утуйуоххун, – диэн оҕонньор иккистээн этэр.
Сылгыһыт Сүөдэр туран: «Ханна сытабыный?» – диэбиттии көрүтэлиир.
– Билигин эн уруккуҥ буолбатах, кэргэннээххин… Хаппахчыга киирэн утуй.
Сүөдэр Маайа хаппахчытыгар киирэр. Маайа сыгынньахтаммакка олорор эбит. Сүөдэр, кыбыстыбыт курдук, хаппахчы ортотугар турбахтаан баран этэр:
– Маайа, сытыаххын.
Маайа килбигийэн төбөтө өссө бүк түһэр, ыараханы көтөҕөн эрэрдии сыыгыначчы тыынар. Сүөдэр кыыстан тэйиччи соҕус, орон сыҥаһатыгар, олорор уонна эмиэ:
– Маайа, сытыаххын, – диэн сибигинэйэр.
Маайа, саҥата суох олорбохтоон баран, Сүөдэр диэки мичээрдээбитинэн көрө охсон ылар:
– Оттон эн?
Сүөдэр саҥата суох Маайа уҥа эҥил баһыгар илиитин уурар уонна, ыга тардан, хам кууһар…
Сыталлар. Сүөдэр дьоллоохпун дии санаан үөрүөн «атыыһыт уолабын» диэн сымыйалаабыта мэһэйдиир. Кини бу киэһэ баайдар туох санаалаахтарын, кими киһи дииллэрин толору иһиттэ, биллэ.
«Оо, бу курдук, саллар сааһым, үллэр үйэм тухары Маайабын кытта бииргэ олорорум буоллар, ама, дьоло суохпун диэ этим дуо! – дии саныыр Сүөдэр. – Маайабын сүгүннэрэн ханна илдьэбиний? Хара санаалаах Дьаакыбылап кулуба обургу бу кыыһы кэргэн кэпсэтэн кэлэрбэр тоҕо кыһанна-мүһэннэ?.. Дьаакыбылаптаах сайылык оҥостоору көһөрөн аҕалбыт мин дьонум дьиэлэрин биһиэхэ биэриэхтэрэ дуо? Аны кыыһы саакка киллэрээри ыыппыттарын толоро сылдьарым буолаарай?» Сылгыһыт Сүөдэр ити санаатыттан куйахата ытырбахтаан, этэ тымныйан ылыталыыр. Сонно тута: «Суох, Дьаакыбылап кулуба төһө даҕаны хара санааламмытын иһин, ама, хайа үлүгэрэй!» – диэн санаатын аралдьыта сатыыр да, Сүөдэр сүрэҕэ син биир уоскуйбат. Кини Маайаны кууһа сыппыт илиитин сулбу тардан ылар, ынчыктаан ылар.
– Сүөдэ-эр, туох буоллуҥ? – Маайа улаханнык куттаммыт куолаһынан сибигинэйэн ыйытар.
Сүөдэр туох да диэн булбат, үөһэ тыынан эрэ кэбиһэр. Кини тоҕо ынчыктаабытын Маайаҕа этэр кыаҕа суох. Сүөдэр бу сытан бэйэтин ааспыт олоҕун эргитэн, ырытан көрөр. Маайаны кэргэн кэпсэппитэ, хоонньоспута хайдах эрэ түүҥҥү түүл курдуга.
– Маайа, өскөтө, арай мин дьадаҥы дьонноох буолуум, миигин бу курдук таптыа этиҥ дуо?
– Сүөдэ-эр, эн умнаһыт да буолтуҥ иһин… – диэт, Маайа күүскэ уураан ылар.
Саҥата суох таалан сыппахтаан баран, Сүөдэр иккиһин ыйытар:
– Оттон дьонуҥ туох диэ этилэрий?
– Аҕам, биллэн турар, сөбүлүө суох этэ… Оттон ийэм… Чэ, ити хааллын. Таҥара көмөтүнэн эн умнаһыт оҕото буолбатаххын, – дии-дии Маайа кэргэнин Сүөдэри ыбылы кууһар, сыллаан-уураан ылыталыыр. Сүөдэр куҥ буолбут курдук сытар. Тоҕо эрэ сотору-сотору үөһэ тыыныталыыр.
– Тоҕо үөһэ тыынаҕыный? – Маайа сибигинэйэр.
Төһө даҕаны Маайа кинини умнаһытын да иһин таптыах буоллар, Сүөдэр кырдьыгын кэпсиэн кэрэйэр.
– Сүрэҕим өлөхсүйэр… Ыраах айаммыттан эргиллэн кэлэрим уһаары гыннаҕа дуу, – диэн аат эрэ харата хардарар.
Маайа сүрэҕэ «дыр» гына түһэр. «Ити аата, сэгэрим, Сүөдэрим, туох диэн эттэҕэй?.. Ыраах айаҥҥа сылдьан ыалдьыам, оһолго түбэһиэм диэн куттанар санаатын эттэҕэ дуу?» – дии саныыр.
Маайа, санааргыы быһыытыйан, өр соҕус саҥата суох сытар.
– Сүөдэр, тоҕо уһуом диигиний?
– Мантан ыраах сиргэ барабын…
– Барыма дуу! – дии-дии Маайа Сүөдэрин кууһар. – Барыма!.. Мин ыытыам суоҕа!..
Маайа кууһарыттан, уурууруттан-сыллыырыттан Сүөдэр итирэн хаалар. Кимин, тугун харааччы умнар…
* * *
Сылгыһыт Сүөдэр, Маайаны кытта бэргэһэлэнэн баран, манна үс хонор. Үһүс күнүгэр Сэмэн Уйбаанабыс күтүөт уолун кытта оҥостон олорон кэпсэтэр:
– Оҕобут Сүөдэр, кэргэҥҥин сүгүннэрэ хаһан кэлэр санаалааххыный?
Сүөдэр сордоох, сымыйалыан төһө да кэрэйдэр, быстыа дуо, хара маҥнайгыттан сымыйалаан баран, салгыы сымыйалыырыгар тиийэр:
– Мин мантан төннөрүм ордук буолсу… Элбэх соҕус ылардаах сирбэр – Илин баран кэлэрим табыллыыһык.
Маайа кэргэнэ Сүөдэр этэрин сөбүлүү истэр. Оттон Сэмэн Уйбаанабыс, харам муҥнаан, күтүөтэ бары ылардааҕын барытын хомуйа охсоругар баҕарар:
– Кэбис, Сүөдэр, бачча кэлэн баран, иэскин хомуйбакка төннөрүҥ сыыһа!
– Аҕаа, Сүөдэр сөпкө этэр, хойутаан хаалыа, төнүннүн, – диир Маайа.
Сэмэн Уйбаанабыс, күтүөтэ баайын хаҥатарыгар төһө да баҕардар, кыыһа этэригэр сөбүлэһэригэр тиийэр.
– Кэргэҥҥин сүгүннэрэн илдьэ хаһан кэлиэххиний?
– Этэҥҥэ сырыттахпына, аны икки ыйынан эргиллиэм. Онон саас суол алдьаныан иннинэ кэллэрбин диэм этэ.
Харатаайап кулуба күтүөтүн болдьоҕун сөбүлүүр. Сүөдэр, дойдутугар тиийэ охсон, Дьаакыбылап кулуба туох диирин истиэн, инники дьылҕата быһаарылла охсуон эмиэ олус баҕарар.
Маайа кэргэнэ Сүөдэр айаҥҥа тэринэрин: «Барыма да-а!» – диэбиттии көрүтэлиир. Кинилэр кэргэннии дьон быһыытынан үс эрэ хоннулар. Күн аайы тапталлара күүһүрэн, минньийэн иһэргэ дылы. Хамначчыт уолаттар Сүөдэр атын көлүйэн, сыарҕатыгар тэллэҕин, үллүгүн оҥорон биэрэллэр.
Маайа Сүөдэри кытта бырастыылаһарыгар, хараҕын уута субуруйа-субуруйа, кууһан туран:
– Өр буолума! – диэн ааттаһан-көрдөһөн эрэрдии ботугуруур.
Сүөдэр, Маайа хараҕын уутун көрөн, кэҥэриитэ аһыйар, бэлэһэ кычыгыланар, ыксыыр. «Тулуйуом суох», – дии санаан, быраһаайдаһа охсон, тиэтэйэ-саарайа атын сыарҕатыгар олорор, манна алта хонуктааҕыта кэлбит суолунан төттөрү ыстаннарар.
– Таҥара көмөтүнэн, бэрт үчүгэйдик сылдьан, этэҥҥэ эргиллэн кэл! – диэн Сэмэн Уйбаанабыс алгыы хаалар.
Өр сынньанан этиргээбит ат төгүрүк алаас хонуутугар атара сэлиинэн дьигиһийэн киирэр. Сүөдэр алаас ортотугар тиийэн эргиллэн көрөр. Маайа, сайыспыт курдук, илиитин ууммутунан тэлгэһэ ортотугар турар…
VII
Харатаайаптаах саас, Былаҕачыаннай таҥараҕа, Сүөдэри кэлиэ диэн кэтэһэн көрөллөр. Кэргэнэ болдьообут кэмигэр диэри үөрэн-көтөн чаҕылыйа сылдьыбыт Маайа хаппахчытын иһиттэн көстүбэт буолар.
Маайа сааскы уһун күнү быһа хаппахчытын түннүгүттэн арахпат, Сүөдэр барбыт суолун кэтиир. Түүн да буоллун, күнүс да буоллун – дьиэ таһыгар сыарҕа тыаһаатар эрэ, «Сүөдэр кэллэ!» – дии санаан, түннүккэ ыстанан тиийбитин бэйэтэ даҕаны билиминэ хаалар.
Сүөдэр сурахтыын сүтэр. Күн-дьыл хаамыытын туох тохтотуо баарай, кэлэр кэмигэр кэлэн иһэр. Хаар хараарар, суол алдьанар, үрэхтэр уулара, хааларыттан тахсан, толооннору толортуур. Үрдүк сирдэргэ күөх от бытыгырыыр, күөллэр муустара ырбыыланар, кус-хаас кэлэр – Сүөдэр биллибэт.
– Суол алдьанна, аны Сүөдэр сотору кэлбэт киһи буолла, – диир Харатаайап кулуба кыыһыгар.
Сайын уу-хаар тардыыта Харатаайап кулуба, сурахтыын сүппүт күтүөтүн туһунан тугу эмэ истээйэбин диэн, Бүлүү куоратыгар ыҥыыр атынан киирэн тахсар.
– Хайа, аҕаа?.. – диэн Маайа ыйыта тоһуйар.
Сэмэн Уйбаанабыс, кыыһа бэргэһэлэммит кэргэнин кэтэһэн дьүдьэйбитин көрөн, сүрэҕэ ытырбахтаан ылар. Кини саҥата суох дьэбин уостан олорон хаста да көхсүн этиппэхтэтэр.
– Дьокуускайтан хас да борохуот кэлбит… Дьонтон Хабырыллайап атыыһыт оҕотун туһунан ыйыталаһа сатаан кэбистим да, биир да билэр айылаах киһи көстүбэтэ… Сорохтор оннук ааттаах атыыһыт Дьокуускай уокурук үрдүнэн баарын истибэппит дэһэллэр.
Маайа, сирэйигэр итии ууну ыстарбыт курдук, кытара түһэр. «Дьонум бэрт киэҥник биллэр атыыһыттар этэ», – диирэ Сүөдэр. Биир да киһи кини туһунан истибэтэҕэ, билбэтэҕэ тугун муодатай?» – диэн санаа кыыс өйүгэр кылап гынар. «Суох, мин Сүөдэрим хайдах да албынныар сатаммат… Кини, били этэр ыраах Илиҥҥи сиригэр баран, суолга хаайтаран хаалбыта буолуо». Ити курдук санаан төһө да санаатын аралдьытыннар, бу күнтэн ыла Маайа сүрэҕэр, өйүгэр: «Аны ким эрэ кэлэн албыннаан барбыта буолаарай?» – диэн санаа хатыы буолан дириҥник хатанар.
Күтүөт уол болдьообут кэмигэр кэлбэтэҕиттэн нэһилиэктэрин баайдара: «Кулубабыт кыыһа дэлэ киэбирбэтэҕэ. Орто дойдуга холооннооҕо суоҕун курдук туттара. Хата, ханнык эрэ суол киһитэ хоонньоһон аастаҕа, саатта! Билигин хайа баҕарар уолга эргэ барыан баҕарбытын да иһин, киһи ойоҕо буола сылдьыбыт дьахтары ким ылыай!» – дэһэр буолбуттара.
Итинник тыл-өс өрт уотунуу улам тарҕанан, кэҥээн Сэмэн кулубалаах дьиэлэригэр тиийбитэ. Харатаайаптаах сааппыттарын иһин, ханна барыахтара баарай!
«Баҕар, сымыйанан, баайын олус үлүннэрэн кэпсээбититтэн саатан кэлбэтэ буолаарай? – дии саныыр буолбута Маайа кэлин, айаҕалыы сатаан. – Кини туох да баайа да суох киһи буоллун… Мин кини баайыгар, лааппытыгар ымсыыран тахсыбатаҕым… Мин кинини бэйэтин таптыыбын, туга да суох буоллун, син биир таптыыбын, тыыннаах эрэ буоллун, кэллин эрэ!»
Маайа бу күннэргэ, мэктиэтигэр, кырдьыбыт курдук буолла. Кини, үлэлээн аралдьыйаары, энньэтигэр анаммыт ынахтарыттан түөрт саамай көрсүө ынаҕы талан ылан ыыр идэлэннэ.
* * *
Сылгыһыт Сүөдэр Харатаайаптаах алаастарыттан тэйдэҕин ахсын Маайаны таптыыра, ахтара улам күүһүрэн истэ. «Акаарыбар олус хойут болдьоон кэбистим», – диэн кини бэйэтин сэмэлэнэр уонна устунан Дьаакыбылап кулуба туһунан санаан кэлэр: «Урут кинини абааһы көрөр этим… Олус атаҕастыыр, баттыыр курдуга… Кини миигин киһи оҥороору этэрин, мөҥөрүн, таһыйарын өйдөөбөт эбитим буолуо дуо? Миигин кырдьык киһи оҥоруон баҕарбата буоллар, тоҕо Харатаайап кулуба кыыһын кэргэн кэпсэтиннэриэй, тоҕо бачча таҥыннаран, көлөлөөн ыытыай?»
Сылгыһыт Сүөдэр айаннаан-айаннаан кэмниэ-кэнэҕэс олохтоох сиригэр, Дьаакыбылап кулуба от оттотор, бурдук ыстарар буолагар, киирэр. Ааспыт сайын кини манна кэлэн оттообута.
«Бэйи эрэ, маннааҕы оту тиэйэн эрэллэр эбит дуу?» – дии санаан Сүөдэр, суол аттыгар баар кэбиһиилээх от диэки эргиллэн, ким эрэ икки саадьаҕай оҕуһунан от тиэйэ турарын көрөр. Сүөдэр атын суолтан туоратан, тоҥуу хаары оймотон, күрүөлээх от диэки салайар.
Ат, тыбыыра-тыбыыра, күөх окко дьулуһан, хаары оймоон тиийэр. Сүөдэр сыарҕатыттан ойон түһэр. От тиэйэ турар киһитэ Толлор Ньукулай эбит.
– Ньукулаай, мин суохпуна төһө бэркэ олордугут?
– Дьэ, доҕоор, олорон, – диир Толлор Ньукулай. Кини хаана суох ньолбуһах сирэйин Сүөдэр диэки ньолотон, уу-хаар тахсыбыт хараҕынан одуулаһан баран, тугу эрэ минньигэһи ыстаан эрэр курдук, уостарын онньоҥнотор. – Ээ, доҕоор, бу киһи эбиккин дуу? Таҥныбытыҥ маанытын, хайалара буолла дии санаабытым ээ. Ойох ыла барбыт диэбиттэрэ, дьэ, доҕоор, ойох кэпсэттиҥ дуо?
– Кэпсэтэн. Ньукулаай, аны мин кэргэннээх киһибин, дьолбор, түһээн түүлбэр да көрбөтөх кэрэ кыыспар түбэстим, – диэн Сүөдэр доҕоругар кэпсиир.
Толлор Ньукулай, саҥата суох Сылгыһыт Сүөдэр диэки көрүтэлээн баран, көхсүн этитэр, ыстаанын сиэбиттэн сыҥсыыр табаҕын таһааран ытыһыгар таммалатан баран кымаахтаан ылан, сөттөгөр уоһун хаанньаччы туттан баран сыҥсырыйар:
– Дьэ, доҕоор, эн барбытыҥ кэннэ, сураҕа, биһиги тойоммут дьоҥҥо: «Сылгыһыт Сүөдэри уолбун сирбит кыыс аатын алдьаттара ыыттым», – диир үһү…
Сылгыһыт Сүөдэр хараҕар сип-сибилигин аҕай кырса түүтүн курдук кылбаарбыт хаар, сырдык халлаан эмискэ хараҥара түһэр. Хаана сирэйигэр тахсан икки чабыҕайын кэйэр, тыына кылгыыр.
– Аатын алдьаттараары… диигин дуу? – диэн кини кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан ыйытар.
– «Акаары уолу кыыс аатын алдьаттара ыыттым», – диир үһү.
Сылгыһыт Сүөдэр күөх оту сиэн кимирийэ-хамырыйа турар атын суол диэки эргитэн баран быһа биэрэр: «Оо, сордоох, тугу оҥордум?.. Маайа, Маайа, тоҕо эн миэхэ эргэ тахсарга сөбүлэспитиҥ буолуой?..»
Сотору соҕус ат Дьаакыбылап кулуба олбуорун иһигэр киирэн тохтуур. Сылгыһыт Сүөдэр, нэһиилэ туран, атын сэргэҕэ баайар уонна, өр соҕус таҥаһын тэбэммитэ буолан, дьиэ таһыгар саараан турбахтаат, эмискэ ааны сүр күүскэ тэлэйэн дьиэ иһигэр киирэр.
– Оҕом, Сүөдэр, үчүгэйдик сылдьан кэллиҥ ээ, быһыыта? – дии-дии үөрэн ымайбытынан, дьиэлээх тойон утары хааман кэлэр. Сылгыһыт Сүөдэр саҥата суох таҥаһын сыгынньахтанан барар.
Дьаакыбылап кулуба көһүппэхтээн баран ыйытар:
