скачать книгу бесплатно
– Ол ханна баар кыыһый?
– Орто Бүлүү кулубатын кыыһа, сэгэриэм… Кини, тыһы кырынаас курдук ньыламан маҥан сирэйигэр ымсыырдан, үс улуус үтүөлэрин оҕолорун барыларын саакка киллэртээтэ…
Сылгыһыт Сүөдэр өссө тугу да өйдөөбөт: ол ханна эрэ баар Бүлүү уокуругар олорор кыыс үс улуус үтүөлэрин оҕолорун сиритэлээбитигэр Дьаакыбылап кулуба тугун кыһалҕатай? Дьикти. Итини киниэхэ тойоно тоҕо кэпсиирий? «Аны күлүү гынара итэҕэс эбит буоллаҕа», – диэн Сүөдэр иһигэр абара саныыр.
Дьаакыбылап кулуба уол «тэһииркээбитин» тэһэ көрө охсор:
– Суох, тоойуом, мин эйигин элэктээн да, күлүү да оҥостон итини эппэппин… Эн даҕаны киһиттэн туоххунан итэҕэскиний?
«Э-э, бии, былырыын Сүөдэркэлиин онно баран сирдэрэн кэлбит эбит буоллахтара», – диэн Сүөдэр сэрэйэр. Ол гынан баран кини онно туох көмөлөөх буолуон сөбүй?
Атаҕастаммытын санаан дьэбин уостан олорор кулуба сирэйэ хайдах эрэ сымныырга, хараҕар мичээр охсулларга дылы буолар:
– Эйигин, тоойуом, төрөппүт оҕом курдук саныыбын… Ол кыыс мин Сүөдэркэбин сирэйэ модороонун сирбитин иһин, хайа, эйигин сирбэтэх баҕайыта ини… Тоойуом, эн баран кинини кэргэн кэпсэтэн кэлэриҥ буоллар…
«Ол да иһин, күлүү оҥосто олорор эбит», – диэн Сүөдэр иһигэр эмиэ абатыйан кэлэр:
– Бу миигин күлүү оҥостон тугу туһанаргыт эбитэ буолла?
– Кэбис, тоойуом, инньэ эрэ диэмэ. Мин эйигин төһө да төрөппөтөҕүм иһин, ииппиппинэн эйиэхэ аҕаҥ буолабын… Аҕаҥ биир соругун толордоххуна сатанар. Ол биһиги сахалар үгэспитигэр да баар суол. Оҕом сирэйгинэн нарын, уҥуоххунан көнө, көрүҥҥүнэн үчүгэй эбиккин. Эн ол кыыстан туоххунан да итэҕэһэ суоххун… Кини кулуба кыыһа, оттон эн мин оҕом буоллаҕыҥ… Биһиги эмиэ кулубаларбыт!
Сүөдэр, урут хаһан да истиэм эрэ диэбэтэҕин истэн, улаханнык соһуйар. Тугу да булан эппэккэ, айахха киирбиччэ:
– Хаһан миэхэ эргэ тахсыан, – диэн эрэ кэбиһэр. – Таҥас-сап да мөлтөх.
– Субу дьүһүммүнэн барыам диэтэҕиҥ дуу? Суунуоҥ-тарааныаҥ, мааны таҥаһы таҥныаҥ.
Сүөдэр саҥата суох кэтэҕин тарбанар. Тылыгар киллэрэн эрэриттэн үөрэн тойоно, үөннээх баҕайытык мичээрдии-мичээрдии, эмиэ саҥаран сыыбырҕатар:
– Баай ыал, улуус кулубатын күтүөтэ буолар ааттыын да астык, үчүгэй буолбат дуо? Ити мин оҕобун, эйигин, киһи буолаарай диэн, кэскилгин оҥоро сатаан, тэрийэбин. Эн дьонуҥ баайдара миэхэ баар. Сокуон быһыытынан, эн хайа күн кэргэн ылаҕын да, ол баай олоччу эн бас билиигэр бэриллэр. Ол Харатаайап кулуба кыыһа эйигин сириэ суоҕа диэн эрэнэбин ээ.
Баай ыал хара батталыттан быыһаныан Сылгыһыт Сүөдэр сордоох олус баҕарар. Кини санаатыгар, бу Дьаакыбылап кулуба барыта оруннааҕы этэргэ дылы. Кини кэргэн кэпсэттэҕинэ, ыал буоллаҕына дьонун аах баайдарын, баҕар, биэриэ даҕаны. Оо, оччоҕо төһө эрэ үчүгэй буолар этэ. Кини, үөрбүтүн омунугар, сип-сибилигин да барыах курдук сананна уонна тырыттыбыт кирдээх таҥаһын, от-мас тиэйиитигэр бааһырбыт, тымныыттан, инчэҕэйтэн хатырбыт тарбахтарын көрдө. Суох, киниэхэ, маннык илиилээх-атахтаах, маннык таҥастаах-саптаах киһиэхэ, хайа баай ыал кыыһа кэргэн кэлиэ баарай!.. Оо, кэргэн ылан, бу баҕайылартан арахпыт киһи! Уол ити санаатын тойоно бэрт үчүгэйдик өтө билэн олорор.
– Дьэ, тоойуом, баччааҥҥа диэри үлэлээтиҥ… Билигин сынньан! Манна биһигини кытта бииргэ олоруоҥ. Таҥаскын уларытыахпыт, оҥоруохпут. Мин, ити эйигин оҕо эрдэххиттэн манна, бэйэбин кытта, олордуохпун саныы-саныы, үлэни-хамнаһы билбэтэ куһаҕан буолуо диэн сырытыннарбытым… Ону баалаама, хойут бэйэҥ миэхэ махтана сылдьыаҥ…
Бу күнтэн ыла Сүөдэр тойонун аах мааны дьиэлэригэр син биир кинилэр кэргэннэрин, оҕолорун курдук олордо. Күн тура-тура иистэнньэҥ дьахталлар таҥас тигэллэригэр мээрэйдэтэн, тула эргийэн тахсар.
Маҥнай утаа кулуба мааны дьиэтигэр тэһийбэккэ, Сүөдэр хамначчыттар балаҕаннарыгар куотаары дураһыйталаан сылдьыбыта. Тугу да үлэлээбэккэ таах олороруттан тыына-быара ыгыллара. Онуоха эбии, дьиэлээх тойонтон ураты ким да кинини кытта кэпсэппэт этэ, дьиэлээхтэр бары кинини олус абааһы көрөр быһыылаахтара. Хотуна Огдооччуйа, мааны уол Сүөдэркэ кинини кытта биир остуолга олорон аһаабат этилэр. Тойонугар уонна киниэхэ хамначчыт кыргыттар туспа аҕалаллара. Кини бу дьиэҕэ киириэҕиттэн бу ыал биирдэ да күлэн-оонньоон, киһилии кэпсэтэн эрэллэрин истибэтэҕэ. Тугу эмэни кэпсэтэр да наадалаах буоллахтарына, хайдах эрэ үгэ, хаһыы, этиһии былаастаан саҥарсаллара.
Биирдэ кинини кытта урут бииргэ олорбут, үлэлээбит хамначчыт уолаттара көрсөннөр:
– Сүөдэр, тойон оҕото буоллуҥ дуу? Төһө бэркэ олороҕунуй? – диэн ыйыппыттара.
Онуоха Сүөдэр:
– Тойотторбут киһи ымсыырбат олохтоох дьоно эбиттэр… Ыыспаҕа да буоллар, эһигини кытта олорорбун олус ахтабын, – диэн хардарбыта.
Сүөдэр тойонун дьиэтиттэн таҕыстар эрэ, кини туһунан кэпсэтии, мөккүһүү, этиһии, ардырҕаһыы күөдьүйэрэ. Ол этиһиини Огдооччуйа эмээхсин саҕалыыра:
– Оҕонньор, иирбиккин!.. Ити хамначчыт илиэһэйгин бэйэҥ төрөппүт оҕоҕунааҕар ордук маанылыыгын! Кини тугунан эйигин ити курдук абылаата?
– Ааргы, эн өйдүөҥ баара дуо! – диэн сапсыйан баран, оҕонньор тэскилээн биэрэрэ.
Дьаакыбылап кулуба, хара санаатын Сылгыһыт Сүөдэргэ толортороору, хаартыһыт киһи курдук, харса суоҕугар киирэн сылдьара. Кини куоһара – Сылгыһыт Сүөдэр. Бу куоһуругар төһө баҕарар үбүн-харчытын кэрэйбэккэ угар санаалааҕа. Кини, оонньуута табылыннаҕына эрэ, Харатаайап кулуба кыыһын саакка киллэрэн, санаата дуоһуйуохтааҕа. Кулуба улуус суруксутугар Сылгыһыт Сүөдэри ааҕарга, суруйарга, нууччалыы кэпсэтэргэ үөрэттэрбитэ. Сүөдэр, били урут Лэгиэнтэй атыыһыттаахха үлэлии сылдьан нууччалыы кэпсэтэ үөрэммитинэн сирдэтэн, бэрт сотору син хоп курдук нууччалыы кэпсэтэр буолбута.
Сылгыһыт Сүөдэр, аҕыйах ыйга үлэттэн сынньанан, хаанныын тэтэрэр, дьүһүннүүн тупсар. Тойоно хаарыс солко таҥаһы таҥыннарар. Киһи билбэт киһитэ буола уларыйан хаалар. Хамначчыт уолаттар, кыргыттар тойонноро аах, кэччэгэй муҥутааннар, туох буолан Сылгыһыт Сүөдэри ити курдук маанытык тутар буолбуттарын таайа сатыыллар да, кыайан таайбаттар.
Сүөдэри төрөппүт оҕотун курдук көрөн улаатыннарбыт икки хараҕа суох кырдьаҕас Сөдүөччүйэ эмээхсин, урут тугу баҕарар тойоннуур, быһаарар бэйэтэ, Сылгыһыт Сүөдэр туһунан туох да диэҕин билбэккэ, үөһэ эрэ тыынан кэбиһээхтиир, түүнү быһа тугу эрэ уоһун иһигэр ботугураан тахсар идэлэннэ. Кини таптыыр оҕото тойонун аахха тахсан маанытык, ыраастык олороруттан үөрбүт быһыыта биллибэт.
Халлаан тымныйдар тымныйан барар. Утуу-субуу кыһыҥҥы таҥаралар кэлэллэр.
Ороһооспо, Кириһиэнньэ ааһар. Дьаакыбылап кулуба, киэһэ-сарсыарда аһыы олорон Сылгыһыт Сүөдэр диэки үөннээх баҕайытык көрүтэлии-көрүтэлии, кэргэн кэпсэтэ барара чугаһаабытын туһунан тыл кыбытар. Онуоха Сүөдэр килбигийэн ах бара түһэр, сирэйэ кытарар, киэр хайыһар үгэстэнэр.
Арай биир күн Сиидэр суруксут Сылгыһыт Сүөдэри ааҕарга, суруйарга, нууччалыы кэпсэтэргэ үөрэтэ олордоҕуна тойонноро Дьаакыбылап кулуба аргыый аҕай ньылбыйан киирэр уонна истэн турбахтаан баран:
– Сиидэр, ити «маа-муу» дэһэргитин тохтотуҥ эрэ, – диир.
Сиидэр суруксут, тойонун бирикээһин истээри, чөрбөйөн олорор. Сылгыһыт Сүөдэр саҥата суох турар.
– Тугу эмэни лахсыһар буола үөрэннэ дуо?
– Үөрэнэн эрэр. Билигин бэйэтин наадатын барытын ситэ кэпсэтэр кыахтаах, – Сиидэр суруксут тойонугар үөрэ-көтө кэпсиир.
– Чэ үчүгэй, оҕом Сүөдэр, кэргэн кэпсэтэ барар кэмиҥ кэллэ. Мин бу улуус суруксута, үөрэхтээх киһи баарына, ол туһунан сүбэлэһэ киирдим.
– Ол кэргэн кэпсэтэригэр туох сүбэтэ-амата нааданый? – Сиидэр ыйытар.
– Өскөтө бу киһи, Дьаакыбылап кулуба иккис уолабын диэтэҕинэ, Харатаайап кулубалаах: «Хайдах биһиги кыыспытыттан атын кыыһы булбатах дьонуй?» – диэн өһүргэнэ сылдьыахтара. Онон бу киһи атын киһи оҕото буолан тиийдэҕинэ сатанара буолуо.
Сылгыһыт Сүөдэр туох да диэн булбат. Кини санаатыгар, тойоно эмиэ да сөпкө этэргэ дылы. Оттон кыыс киниэхэ эргэ кэллэҕинэ, атын киһи оҕотобун диэн сымыйалаабыта арыллара чахчы. Ол эмиэ да кыбыстыылаах буолсу.
Улуус суруксута туох диэҕин мунаахсыйда. Биллэн турар, кыыс Дьаакыбылап кулуба биир уолун сирэн ыытан баран, иккис уолугар эргэ тахсара саарбах.
Тугу да кыайан тобулан быһаарбакка, үһүөн өр соҕус саҥата суох олороллор. Онтон Сылгыһыт Сүөдэр аан бастаан тыл таһаарар:
– Мин бэйэм даҕаны ааттаах, араспаанньалаах буолбаппын дуо? Бэйэм ааппынан баран кэпсэтэрим тоҕо сатамматый?
Кулуба күлэн тоҕо барар. Оҕонньор өр соҕус күлэн быарын тыыттан баран тохтуур.
– Нохоо, ол эн дьонуҥ киһиэхэ биллэр туох ааттаах-сурахтаах буоланнар, ити курдук этэҕиний? Оннооҕор биһиги курдук дьон оҕолорун сиритэлии олорор кыыс ол эн ааккар умсугуйан эйиэхэ тахсыа үһү дуо?
Сүөдэр санаатыгар, кыыһы хара маҥнайгыттан албынныыр сатаммакка дылы. Оттон тойоно эмиэ да оруннааҕы этэр курдук. Ол улуус кулубаларын, уокурук баайдарын, атыыһыттар оҕолорун сирэ-тала олорор кыыс эгэ киниэхэ, тулаайах уолга, эргэ кэлиэ дуо? Кэлбэт!
Сиидэр суруксут, харандааһынан өр соҕус оонньоомохтоон баран, Дьаакыбылап кулуба диэки көрүтэлиир уонна аргыый тыл кыбытар:
– Оттон бу киһини «атыыһыт уола» диэн ааттаан ыыттахпытына хайдаҕый?
Аны Дьаакыбылап кулуба онон-манан абына-табына үүммүт күрэҥсийэн эрэр бытыктаах сэҥийэтин саҥата суох тарбанан кирдиргэтэр. Бытыгыттан биир түүнү туура тардан ылан, түннүк сырдыгар ыйдаҥардан: «Хайдах дьүһүннээҕий?» – диэбиттии, кыҥаан көрүтэлиир. Онтон ортотугар диэри элэйбит саһархай өҥнөөх тииһинэн бытыгын быһа ытырар. Оҕонньор бэрт ыар, кыайан быһаарыллыбат санааҕа ылларбыта өтө көстөр. Бэрт өр буолан баран:
– Суох, табыллыбата буолуо… Ол «баай атыыһыт» оҕото оччо ыраах сиргэ суос-соҕотоҕун, тугу көрдүү сылдьабын диэн тиийиэй?
– Оттон кини аҕатын иэстэрин ирдэһэ сылдьар буоллун ээ. Ол сөп буолбат дуо?!
Дьаакыбылап кулуба, сирэйин тириитин мыччыһыннаран, үс муннуктааҕынан көрүтэлиир.
– Синин син буолуо этэ да… Ким билэр, итэҕэйиэхтэрэ суоҕа эбээт… Баҕар: «Аҕаҥ ханнаный?» – диэн ыйытан туруохтара.
– Аҕата өлбүт буоллун ээ, – суруксут ымайар.
Дьаакыбылап кулуба хараҕа кэҥии түһэр, тугу эрэ булбут курдук, ойон турар, Сиидэр суруксуту кэлэн саннын таптайар.
– Бэрт сөпкө этэҕин! Аҕата өлбүт буоллун, аҕатын баайын, иэһин хомуйа сылдьан Харатаайап кулубалаахха хоннун… Кыыһы сөбүлүү көрдөҕүнэ, өрөөтүн, табыллыах буоллаҕына, ыйыттардын. Соруйан кэргэн кэпсэтэ кэлбит буоллаҕына, соҕотоҕун сылдьара табыгаһа суох буолуо. Оттон ити курдук наадалаах киһи онно-манна тиийэригэр туох да боруок суох.
Сылгыһыт Сүөдэр санаата харааччы иирэн хаалар. Дьоно өлбүттэрэ чахчы, итиннэ туох да сымыйата суох. Атыыһыт уола аатырара толоос, сымыйа, кыбыстыылаах буолсу. Ол эрээри кини өйдүүрэ, ол баай-кулуба кыыһа киниэхэ «атыыһыт оҕото» буолбатаҕына эргэ кэлбэтэ чахчы. Кэргэннэнэр, ыал буолар туһугар кыратык сымыйалыыр, ама, аньыы буолуо дуо?
Сонно тута биэксэл кумааҕытыгар суруйан Федор Владимирович Гаврильев Бүлүү уокуругун биллэр атыыһыттарыттан бэрт элбэх ылардааҕын курдук докумуон оҥороллор. Ол биэксэллэри Нам улууһун быраабатын бэчээтинэн «туоһулаталлар».
Биэксэллэри оҥордохторун нөҥүө күнүгэр Дьаакыбылап кулуба, уолун хара саһыл тыһа истээх сонун кэтэрдэн, ат бастыҥын көлүйэн, Сылгыһыт Сүөдэри ыраах Бүлүү сиригэр атаарар.
Сылгыһыт Сүөдэр хоту лүүчүттэр сирдэринэн, киэҥ Ньидьили эбэ хотуну туораан, Орто Бүлүү сиригэр киирэр. Кини Дьаакыбылап кулуба бас билэр сириттэн төһө ыраатар да, соччонон тыла чобуотуйан, санаата сайдан, өйө уһуктан барар. Кини уһун суолу быһа тоҕо бачча ыраах сиргэ баран иһэрин эргитэ саныыр: «Тойонум Дьаакыбылап кулуба обургу мин Харатаайап кулуба кыыһын кэргэн кэпсэтэрбэр тоҕо ити курдук кыһанара буолуой? Уолун, Сылластыгас Сүөдэркэни, сирдэрэн баран… тоҕо миигин бу курдук тэрийэн ыытарый?.. «Атыыһыт уола» диэн докумуоннаата… Тоҕо? Ол кыыһы саакка киллэрээри, дьон күлүүтүгэр ыытаары миигин тэрийбитэ буолуо дуо? Ама, хайа үлүгэрэй!»
Суол төһө да уһунун иһин, киһи сорук оҥостон баран иһэр сирэ кэлэр үгэстээх. Сылгыһыт Сүөдэр киэһэлик соҕус Орто Бүлүү кулубата Харатаайап баай киэҥ тэлгэһэтигэр кэлэн киирэр.
IV
Сыарҕалаах ат Харатаайап кулуба олбуорун иһигэр киирэн тохтуур. Мааны таҥастаах эдэр киһи чэпчэки бэйэлээхтик сыарҕатыттан түһэр, атын сэргэҕэ баайар. Итини барытын Маайа хаппахчытын түннүгүнэн көрөн олорор уонна, көрдө-көрөөт, эдэр киһи чэпчэкитик, сыыдамнык туттарын-хаптарын сөбүлүү саныыр: «Хата, атыттар курдук, баайбын диэн алыс аарыгырбат киһи кэлбит быһыылаах».
Кэлбит киһи, олбуор иһин эргим-ургум көрө-көрө, дьиэҕэ иһэр. Кини тоҕо эрэ дьиэ аанын таһыгар өр соҕус тохтоон, хамначчыттар олорор туруорбах балаҕаннарын одууласпахтаан баран, муннун-уоһун соттор, таҥаһын тэбэнэр. Баай ыалдьыттар – кырдьаҕас да, эдэр да буоллуннар – «биһиги дуо!» диэбиттии киэбирэ туттан киирэр үгэстээхтэрэ. Оттон бу киһи, бэрт сымнаҕастык, мин манна киирэрим сөп дуо диэбиттии, сэмэйдик туттан дьиэҕэ киирэр уонна кэтэҕэриин муннук диэки хайыһан туран кириэстэнэн, дьиэлээхтэри кытта илии тутуһан дорооболоһон, таҥаһын сыгынньахтанан баран, мааны ыалдьыт быһыытынан уҥа ороҥҥо киэмсийэн чөмчөйбөккө, олох маһы ылан уот иннигэр кэлэр.
Бүгүн баскыһыанньа буолан, Харатаайап кулуба, улууһун быраабатыгар киирбэккэ, өрөөн олорор эбит. Кини урут хаһан да сылдьыбатах эдэр ыалдьыты бэркэ болҕойон одуулуур. Таҥаһынан буоллаҕына, бэрт мааны, баай ыал оҕото быһыылаах. Ол гынан баран туттарыгар-хаптарыгар хайдах эрэ баай дьон оҕолорун майгына көстүбэт. «Ханнык эрэ кыра ыал ыччата киэргэнэн кэлээхтээбит ээ, быһыыта», – дии саныыр оҕонньор уонна:
– Ким диэн киһи оҕото буолаҕыный? – диэн, сэнии көрөн, судургутук ыйытар.
Сылгыһыт Сүөдэр дьиэлээх тойон кинини сэнии көрбүтүн сэрэйэ охсор, мух-мах буолан көхсүн этиппэхтиир.
– Мантан ыраах, Дьокуускай уокуругар, олохтоох Хабырыллайап атыыһыт оҕотобун.
Харатаайап кулуба сэргии түһэр.
– Ылдьаанаа, ыраах сиртэн сылдьар оҕо сылайбыта, аччыктаабыта буолуо, чэйдэ бэлэмнэт! – диэн кэргэнигэр соруйар. – Ол, бу биһиги олорор түбэбитин туох соруктаах буолан таарыйдыҥ? – диэн, тэҥнээх киһитин кытта кэпсэтэрин курдук, кэпсэтэн барар.
Сылгыһыт Сүөдэр, Дьаакыбылап кулуба кикпитин курдук, кэпсээн барар:
– Мин бачча сааспар диэри дьиэм тэлгэһэтиттэн тэйбэтэх бэйэм, ааспыт күһүн дьонум өлөннөр, үппүтүн-баайбытын көрөр-харайар киһитэ суох буолан, бу бэйэм сылдьабын…
– Хайыай! – Харатаайап кулуба сэҥээрэр.
Маайа, хаппахчытын иһигэр олорон, аҕата ыалдьытын кытта кэпсэтэрин иһиллиир. Кини уол дьиэҕэ киирэн истэҕинэ сирэйин көрбүтэ. Билигин саҥатын истэ-истэ: «Ис киирбэх да тыллаах-өстөөх киһи», – дии саныыр.
– Иэс эрэ элбэх. Мин аҕам алыс элбэх сырыылаах, киэҥ билсиилээх киһи этэ. Кини үксүн дьоҥҥо иэс биэрэр идэлээҕэ. Ону барытын иэстиирбэр, хомуйарбар биир-икки сыл тук буолуо суох быһыылаах. Маннааҕы Бүлүү куоратыгар баар Оросторгууйап, Кэрээкин, Хондокуоп атыыһыттартан ылардаах этэ… Онтон хоту Лаама суолунан, Өймөкөөн, Охуоскай сиринэн эргийэрдээхпин. Таарыйа Ньылхаҥҥа, Айааҥҥа эмиэ иэстэрбин хомуйан аастахпына сатаныа.
– Оччо элбэх ылардаргар дьонуҥ туох эмэ суругу-бэлиэни хаалларбыттар дуу? – диэн Харатаайап кулуба бу оҕо ылара элбэҕин, сырыыта киэҥин сөҕөн ыйытар.
– Э-э, бэлиэ баҕас бэрт элбэх.
Харатаайап кулуба эдэр ыалдьыта баайын олус сөҕөн кэбиһэр. Кинини ханна да олордуон булбат. Кэргэнигэр Ылдьаанаҕа этэн, улахан бырааһынньыкка сиэхпит диэн уурдарбыт бууттан тахса ыйааһыннаах Эдьигээн хатыыһын киллэртэрэн кыстарар. Арыгы туруорар. Ас үчүгэйин остуолга бэлэмнэтэр.
Маайа ыалдьыт уолтан кэмчиэрийэн хаппахчытын иһиттэн тахсыбат. Ийэтэ киирэн:
– Чэйгэ таҕыс, – диэн кыыһын ыҥырар уонна сибис гынар, – үчүгэй таҥаскын таҥын.
Ийэтэ тоҕо кинини киэргэтэ сатыырын Маайа бэркэ билэр. Икки иҥэ буспут дьэдьэн курдук тэтэрэ түһэр, улгумнук таҥнан барар.
«Баҕар, кэргэннээх, оҕолоох уол буолуо… Туох кэргэннээх киһигиний диэн ити аҕам тоҕо ыйыппатый?» – дии саныы-саныы Маайа, улаханнык килбигийбит курдук туттан, хаппахчытын иһиттэн тахсар. Ол тахсан иһэн, сирэйин кистии туттубут курдук да буоллар, хараҕын кырыытынан уолу көрөн аһарар: саар тэгил уҥуохтаах, хатыҥыр соҕус курбуу курдук быһыылаах, арылхай харахтаах эдэр уол эбит.
Маайа хаппахчытыттан тахсарыгар дьоно аһаары остуол тула олорбут этилэр. Ыалдьыт уол тугу эрэ кэпсии олорон, хаппахчы аана аһыллаатын кытта ах барар.
Сылгыһыт Сүөдэр кыыһы көрөөт: «Дьон этиэхтэрин этэллэр эбит. Быһыылыын-тутуулуун, сирэйдиин-харахтыын чахчы нарын, үчүгэй кыыс эбит», – дии саныыр.
Уоллаах кыыс остуол нөҥүө-маҥаа утарыта олороллор. Төһө да бэйэ-бэйэлэрин сирэйдэрин одууласпаталлар, уора-көстө көрсөллөр. Биирдии үрүүмкэ арыгыны иһэллэр, кыһыллыбыт эмис хатыыһынан сокуускалыыллар. Харатаайап кулуба, уоллаах кыыс килбигиһэн сирэй-сирэйдэрин көрсүбүттэрин көрөн, уол туох кэргэннээҕин ыйыталаһар:
– Ыалдьыппыт, дьонум өлбүттэрэ диигин, бу ырааҕынан тэлэһийэн сылдьар кэмҥэр дьиэҕин-уоккун кимиҥ көрөр-харайар буоларый?
Маайа сирэйэ, чоххо баттаабыт курдук, кытара түһэр, Сүөдэр диэки кылап гына көрө охсон ылар уонна төбөтүн аллара санньытар. Сылгыһыт Сүөдэр эмиэ мух-мах буолар, эмиэ хараҕын кырыытынан Маайа диэки көрө охсон ылар. Кини сымыйалаан баран, сыыртан түһэн иһэр салааска тохтооботун курдук, тохтуур-төннөр кыаҕа суоҕа:
– Дьонум аах тыыннаахтарыттан үлэлиир дэбиэринэй дьоннордоохпун… Кинилэр көрөллөр.
– Хайыай! Ол дьонноргуттан ураты туох кэргэттэрдээх киһигиний? – Харатаайап өссө нэмийэн ыйытар.
– Туох да кэргэним суох, аҥаардас киһибин.
– Кэргэннээҕиҥ буоллар, кини көрүө, көмөлөһүө этэ, – диэн баран Харатаайап кулуба, уол аҥаардаһын аһыммыт курдук, үөһэ тыынан ылар. «Оҕом Маайа бу уолу сөбүлүү көрөр ээ, быһыыта», – диэн санаа оҕонньор өйүгэр охсуллан ааһар. Кэпсэтиилэригэр тардыллан балачча уһуннук остуолтан турбаттар. Дьиэлээх тойон хоноһотун атын хамначчыт уолаттарынан булгуттаран, далга аһаттара ыыттарар.
Бу киэһэ Харатаайап кулубалаах хойутаан утуйаллар. Оҕонньор эдэр хоноһотунаан олох-дьаһах туһунан бэрт элбэҕи кэпсэтэллэр, дойҕохтоһоллор. Киэһэ хойут сыппыт дьон сарсыарда күн үөһэ ойбутун кэннэ тураллар. Аһыыллар. Харатаайап кулуба бүгүн быраабатыгар эмиэ барбат, өрөөн хаалар.
Күн ортотун саҕана хоноһолоро бараары тэринэр. Сэмэн Уйбаанабыс оҕонньор кини атын көлүйтэрээри таһырдьа тахсар. Маайа, уол бараары тэһииркээбититтэн хомойон, саҥата-иҥэтэ суох, кэри-куру буолар. «Чэ, бардаҕа, – дии саныыр. – Аны хаһан эмэ охсуллан ааһар дуу, суох дуу?»
Аҕата таһырдьаттан киирэн иһэр атаҕын тыаһын истэн: «Аккын көлүйдүлэр», – диэҕэ диэн Маайа таалан турар. Харатаайап кулуба буоллаҕына киирэн, аа-дьуо таҥаһын сыгынньахтана-сыгынньахтана, ыалдьыт уолга кыыһа букатын күүппэтэҕин этэр:
– Дьэ, доҕор, атыҥ аанньа аһаабатах… Айаныгар улаханнык илистибит, сылайбыт быһыылаах… Өрөөн, аккын сынньатан бардаххына табыллыыһык.
Маайа, итини истээт, сүрэҕэ битигирии, этэ дырылыы түһэр, хоноһо уол туох диирин көһүтэн, бүтүннүү кулгаах буолан хаппахчытын айаҕар быган турар. Сылгыһыт Сүөдэр өр соҕус тугу да саҥарбат. Кини бу ыал кыыстарын дьиҥ-чахчы таптыы көрдө, билигин өрүүр эрэ буоллаҕына, дьиэлэнэр туһунан кэпсэтии буолсук. «Кэбис, аньыы-хара элбии илигинэ, эрдэтинэ мантан барыахха!» – диэн санаа уол өйүгэр көтөн түһэр.
– Баһыыбаларыҥ, сылдьар сырыым ыраах.
– Кырдьаҕас киһи сүбэтин иһит: атыҥ ырыыһык, сынньатан баран бар, – диир Сэмэн Уйбаанабыс.
Маайа аҕатын таптыыр хараҕынан көрөр: оо, аҕата үчүгэй да оҕонньор буоллаҕа! Көр, ити уолу тохтото түһээри сүбэлиирэ үчүгэйиэн, оруннааҕыан!
