скачать книгу бесплатно
Үс ойуун кэлэммит,
Ас кээһэн ааттаһа,
Бэлэх биэрэн сүгүрүйэ,
Үҥэ-сүктэ, көрдөһө турабыт!
Хара баттахтааҕы харыһыйар
Халбаххай күммүт кэллэ,
Саха урааҥхайы көмүскүүр
Саппахтаах күммүт кэллэ!
Адьарай бииһиттэн ааҥнаабыты
Атаарар аартыкпытын
Арыйан, аһан кулу ньии!
Сыгынньах ойуун үс сиргэ чоххо уурбут сыалара уулан сырдьыгыныыллар, борооххой буруо буолан, эриллэ-эриллэ, оһох үөлэһин тардыытынан таһырдьа субуруйаллар. Онтон күлүм гынан күндээриччи умайаллар.
«Аал уоппут иччитэ кырдьаҕас алгыһын киһилии истэр эбит», – дэһэн көрөн олорор дьон сибигинэһэн кэпсэтэллэр, сөҕөллөр.
Ойууннар иккис түүннээҕи кыырыылара бүтэр.
Харатаайаптаах үс дьиэлэрин оһохторун уота кутаалана умайар. Улахан олгуйдарга кэрэх биэ этин буһаран лыксыталлар. Ойууннар кыыралларын көрө кэлбит дьону барыларын, ким иһэ төһөнү ыларынан, аһаталлар. Кэрэх аһын сокуона оннук этэ. Ким даҕаны айаҕар аһаабытыттан ордубуту илиитигэр тутан дьиэтигэр илдьэ барыа суохтаах. Ону таһынан, кэрэххэ өлөрүллүбүт сүөһү биир да мүһэтин бүлтэһин алдьатар сатаммат. Өскөтө биир эмэ киһи бүлтэс силиитин сиэри хайыппыт буоллаҕына, ойууннар: «Кэрэх көлөбүт бу туох ааттаах буолан доҕолоҥноото?» – диэн айдааны тардаллара үһү…
Сарсыныгар, кэрэх биэ тириитин маска тиирэн, дьиэ аттыгар туруордулар. Төгүрүк алаас хоту тыатыгар тахсан, үс салаалаах, хоҥкугур төбөлөөх, хоппоҕор хатырыктаах чаллах тииккэ кэрэх биэ тириитин ыйыыр туорай маһын оҥорон киирдилэр. Биэ бары кырамталарын уҥуоҕун хомуйан туос түктүйэҕэ уктулар, сигэнэн кэлгийэн баайдылар, үүйдүлэр.
Үһүс киэһэлэригэр ойууннар эмэгэти угар хоруобу дьиэ иһигэр таҥаһынан саптаран киллэртэрэллэр уонна кистии уурдараллар.
Кинилэр бу түүн кыырар хосторун оһоҕун күнү быһа харса суох отуннарбыттара киһи дыгдаччы буһар буола итийбит этэ. Онуоха эбии түннүктэри, оһох үөлэстэрин барытын саптаран кэбиспиттэрэ.
Ойууннар олбохторугар олоруохтарын иннинэ бэйэлэрин солко куһаатынан ноторуускалыы баайтарбыттара. Тоҕус эр киһини ыҥыран ылан:
– Биһиги «үөрү» бохсуруйдарбыт эрэ, дьэ, бэркэ диэн кытаатан тутаарыҥ. Төлө туттаххытына, «үөр» биһигини кытта манна мустан олорор дьону барыгытын аллараа дойдуга тэбэн кэбиһиэ, – диэн сэрэппиттэрэ.
Ойууннар кыырар хосторун иһэ им-балай хараҥа этэ. Биир сиргэ үс дүҥүр тыаһа ньиргийэрэ уонна ыт тыһа бүрүөлээх былаайахтартан уот сардыргыыра. Ити барыта оччотооҕу хараҥа, үөрэҕэ, билиитэ суох дьону олус куттуура. Ойууннар кутурар тылларын тамаҕыттан өйдөөтөххө, Маайа, үөр буолан, ханна эрэ манна куота сылдьарын: «Тохтоо, олор», – диэн көрдөһөр быһыылаахтара.
Түүн оройо лаппа ааһыыта кыыс үөрэ, кинилэр тылларын, көрдөһүүлэрин дьэ ылынан, дьиэтин иһигэр киирэн, утуйар хаппахчытыгар ааспыт аатырбыта. Кырдьык, бу кэмҥэ ким эрэ Маайа хаппахчытын аанын аһар, сабар тыаһа иһиллибитэ.
Ойууннар, тоҕус тутар дьону батыһыннаран, Маайа хаппахчытын иһигэр киирэллэр. Кинилэр эмэх эмэгэти тула хаамса сылдьан:
– Чокуруос харахтаах, тараахтаах туйахтаах, иэгэйэр икки атахтаах тутан көлүнэ сылдьыбатах ала, туҥуй биэтинэн көлөлөөн, эйигин, эйэҕэс бэйэҕин, атаараары ааттаһа-көрдөһө кэллибит: олоро сылдьыбыт ороҥҥор олор, сыта сылдьыбыт тэллэххэр сыт! – диэн ааттаһаллар.
Ойууннар ах бараллар. Туохха эрэ үөмэн эрэр курдук, сыбдыйаллар. Онтон эмискэ хатан баҕайытык:
– Ха-а-ах! – диэн часкыйаат, эмэгэт үрдүгэр умса түһэллэр уонна, бохсуруйан, ыт кус оҕотун тутан эрэрин курдук, дьүһүлэнэллэр. Ол кэнниттэн, хаһыҥырыы түһээт, эмискэ өрө кэдэрийэн тиэрэ түһүөх курдук охтоллор. Ону тоҕус киһи куртан тутан охторботтор. Ойууннары, хаппахчы иһиттэн сыһан-соһон аҕалан, олбохторугар олордоллор. Кистээн сытыарар хоруоптарын дьиэ ортотугар туруораллар уонна онно Маайа таҥаһын таҥыннарбыт, хаппахчы иһигэр сытар эмэгэттэрин угаллар.
Тоҕус киһи ойууннары соһон аҕалан эмэгэт үрдүгэр үҥүлүтэллэр. Сыгынньах ойуун, уһуктубут курдук, төбөтүн өрө көтөҕөн, такымнарын бакык-бакык хамсатан, кутуран барар. Кинини Ньээкээ ойуун уонна Алыһардаах удаҕан үтүктэллэр:
– Бэйэтигэр тиийинэн өлбүт кыыс оҕо үөрэ илэ хаампытын тутан, эмэгэт маска иҥэрэн, куочай маска хомуйан, өрөгөйдөөх дьайбытыгар өрө көтөҕөн, барбыт төннүбэт, түспүт күөрэйбэт – үс субан туруйа кыыл өһүөлээх, аҕыс аҥыр кыыл тирээбиллээх, куба көтөр түөһүн түүтүнүү кубаххай маҥан халлааҥҥа көлөлөөн атаардахпыт буоллун ньии!
Ити курдук кутура-кутура, хоруоп иһигэр сытар эмэгэккэ силлээн-хаахтаан баран, уот отуннараллар, хоруобу саптараллар. Бэйэлэрэ туох да бокуойа суох кыыран илгистэллэр, бабыгырыы-бабыгырыы өрүтэ көтөн эккирэһэллэр.
Сыгынньах ойуун дьиэ аанын баран тэлэччи аһан кэбиһэр. Тымныы салгын дьиэ иһигэр аҥылыйан киирэр. Тиритэн уу чоккурас буолбут ойууннар, аан аттыгар кэлэн эккирэһэ-эккирэһэ, эмиэ кутуран бараллар:
Өксөкүлээх үрдүк
Өндөй халлааҥҥа
Өрө көтөн истэхпит…
Дьыбар тымныылаах,
Тыйыс тыыннаах халлааҥҥа —
Суккуллар бэлэһинэн,
Суураллар айаҕынан
Өрө дьулуһан истэхпит…
Аан аттыгар эккирии турар ойууннар ыһыллыбыт баттахтара чоҥкуччу кырыарар, кыаһаан муустанар. Ону көрөн олорор дьон санааларыгар, бу үс ойуун илэ-чахчы тымныы халлааҥҥа ыттыбыт курдуктара. Ол курдук кыыран, ойууннар Маайа үөрүн үөһэ үтэйэллэр.
Кыһыҥҥы түүн ааһыыта ойууннар кыыран бүтэллэр.
Дьон бэрт тиэтэлинэн таҥнан, эмэгэттээх хоруобу сүгэн уонна «кэрэх» тириитин илдьэ ойуурга тахсаллар. Манна хайа сахха хаһыллан бэлэм турар ииҥҥэ эмэгэти көмөллөр уонна «кэрэх» тириитин ыйыыллар. Кинилэр эргиллэн киириилэригэр остуол муҥунан ас-арыгы бөҕө тардыллан тоһуйар. Ойууннар, улахан бэйэлээҕи кыайбыт курдук, үөрэ-көтө аһыыллар.
– Дьэ, бэрт эрэйинэн да буоллар, үтэйдибит. Аны оҕоҕут үөрэ биллиэ суоҕа, – диэн Сыгынньах ойуун дьиэлээхтэри уоскутардыы этэр.
– Эһиги эппэтэххит буоллун! – диэн дьиэлээх Сэмэн оҕонньор уонна Ылдьаана үөрэллэр.
Бу күн ойууннар кыыралларын көрө кэлбит дьон дьиэлэригэр тарҕаһаллар. Ойууннар манна өрүүллэр, сынньаналлар. Иккис күнүгэр, дьиэлэригэр баралларыгар, Харатаайаптаах кинилэргэ биирдии буос ынаҕы манньалыыллар, «илии соттууга» диэн сүүрбэлии арсыын сиидэс таҥаһы туттараллар уонна «атах соболоҥо» диэн 25-тии солкуобай харчыны биэрэллэр.
Ойууннар Маайа үөрүн үтэйиэхтэриттэн ыла, кырдьык-хордьук курдук, дьон: «Маайаны көрдүбүт, иһиттибит», – дэһэллэрэ тохтуур. Ийэтэ Ылдьаана, аҕата Сэмэн хайдах эрэ сынньаммыт курдук буолаллар.
VI
Маайа сүтүөҕүттэн ыла иккис кыһына ааһан үһүс сайыныгар тиийбитэ. Харатаайаптаах кыыстарын сүтэрэн маҥнай утаа сордоммуттара-муҥнаммыттара, аһыйбыттара-аймаммыттара, син баас чэрдийэн оһорун курдук, күннээҕи олох түбүгэр үтүрүйтэрэн арыый мүлүрүйэн барбыта.
Эмэгэти көммүт сирдэрин, киһи көмүллэ сытар сирин курдук, тимир эрэһээҥкинэн эргиттэрбиттэрэ, маһынан уҥуох туттарбыттара. Уһун ньолбуһах тааска улуус суруксутугар быстаран суруйтарбыттара: «Бу таас анныгар көмүллэ сытар Мария Семеновна Каратаева кыыс. Төрөөбүтэ 1876 сыллаахха – өлбүтэ 1900 сыллаахха. Айыы таҥара, кулутуҥ дууһатын тут».
Ийэтэ Ылдьаана, бу мас анныгар кырдьык оҕото Маайа көмүллэ сытарын курдук санаан, сотору-сотору тахсан хараҕын уутун тоҕон, санаата чэпчээн киирэрэ. «Маайа уҥуоҕун» тула хаһыллыбыт буорга бөдөҥ сибэккилэр хойуутук үүммүттэрэ.
– Төрөөбүт ийэ буора оҕом барахсан уҥуоҕун бэйэтэ киэркэтэр буоллаҕа! – дии-дии Ылдьаана сибэккилэри имэрийэрэ, сыллаан көрөрө. Кини, бу сибэккилэри имэрийэн, сыллыы олорон, оҕотун Маайа төбөтүн имэрийбит, сыллаабыт курдук санаан уоскуйара уонна тула өттүн кэрийэ көрөрө. Кини, өллөҕүнэ, кыыһын Маайа аттыгар көмтөрөргө кэриэһин этэр санаалааҕа.
Оттон Сэмэн оҕонньор «кыыһын уҥуоҕар» эрэһээҥкинэн төгүрүппүттэрин уонна маһынан уҥуох туппуттарын харчытын төлөөрү эрэ кэлэ сылдьыбыта. Кини кыыһын туһунан тугу саныырын ким да билбэт этэ. Хата, ол оннугар оҕонньор Бүлүү куоратыгар киирэ сылдьан Дьокуускай куораттан кэлбит дьонтон атыыһыт күтүөтүн сураһа сатыыра да, ким да оннук ааттаах атыыһыт баарын билбэт этэ. Кини туһугар барыта хайдах эрэ мунаах, сымыйа курдук буолан иһэрэ. Кэлин, саатан, ол киһи туһунан тугу да ыйыталаспат, сураспат буолбута.
Үс ойуун кыыран «Маайа үөрүн» үтэйиэхтэриттэн сыл кэриҥэ кэм ааһар. Ким даҕаны Маайа туһунан ахтыбат буолан барар. Ол курдук, уу чуумпутук олордохторуна, Бүлүү уокуругун ыспараанньыгынан эргийэн, бэрт дьикти ис хоһоонноох сурук кэлэр. Ол суругу Сэмэн Уйбаанабыс улуус суруксутугар аахтаран истибитэ маннык диэн этэ: «Семен Иванович Каратаевка, Орто Бүлүү улууһун инородческай быраабатыгар.
Якутскай уокурук мировой судьуйата бу суругунан Эйигиттэн көрдөһөр: Киллэм дэриэбинэтигэр олохтоох Иннокентий Спиридонов атыыһыкка хамначчытынан үлэлиир Мария Владимирова чахчы эн төрөппүт кыыһыҥ буоларын туоһулуур сурукта ыытаргар. Итини таһынан, Якутскай уокурук, Нам улууһун инородческай быраабатын кулубата Яковлев эн кыыскын, Мария Владимированы, (билиҥҥи эрин араспаанньатынан) хайдах албыннаан хамначчыт уолугар Федор Владимировка кэргэн ылларбытын суругунан биллэрэргэр баҕарар».
Харатаайап кулуба суругу истэн олорон хайдах эрэ сирэйэ уһуурга, хараҕа кэҥииргэ дылы буолан барар. Киһи иһиттэҕинэ, эмиэ да чахчы кини кыыһын Маайа туһунан суруллубут, эмиэ да букатын атын дьахтар быһыылаахха дылы.
– Бэйи, тохтоо!.. Өйбүн-төйбүн булунуум, – диэн Сэмэн суруксутун тохтотор. – Хат аах эрэ, хайа сиргэ хамначчыттыыр диэбиттэрий? – диэн ыйытар. Кини, Мария Владимирова ханна хамначчытынан үлэлиирин истэн баран, аны ким хамначчытын кэргэнэ буолбутун аахтаран истэр.
Харатаайап кулуба өр соҕус саҥата суох санаарҕаан олорор:
– Суох… Ыал хамначчыта… Хайдах да биһиги Маайабыт оннук буолуон сатаммат… Сымыйа!.. Эмиэ да, ол эрээри, оҕобун ыйыттара кэлэ сылдьыбыт Дьаакыбылап кулуба аата таба ааттанар эбит, – диэн мунааран ылар. Онтон эмискэ бэйэтин санаатын кытта мөккүһэн этэр: – Суох-суох!.. Оннук буолуор сатаммат… Мин оҕобун Хабырыллайап атыыһыт уола кэлэн кэпсэтэн барбыта… Бэйи эрэ, ким сах кэргэнэ буолбут диэн суруйалларый? Суох!.. Букатын атын дьону буккуйа сылдьаллар быһыылаах… Мин оҕом ыал хамначчыта буолбатаҕа биллэн турар!
Улуус суруксута тойоно туох диэн хоруйдаан бу ыйытыыга суруйтарарын кэтэһэн олорор. Харатаайап кулуба билигин да өйүн-төйүн ситэ була илик быһыылааҕа. Кини санаатыгар, үс сыллааҕы сайын соҕотох сиидэс ырбаахылаах эрэ сүппүт кыыһа оччо ыраах сиргэ тиийиэн сатаммат курдуга. Эргэ да тахсыбыт киһитин аата эрэ Хабырыллайап атыыһыт уолунуу эбит, араспаанньата чыҥха атын. Онон ол киһи буолуон букатын сатаммат.
«Ити аата ханнык эрэ илэчиискэ дьахтар, мин оҕом Маайа эмискэ сүтэн хаалбытын истэн, сымыйалыыр дуу, эбэтэр били «кырдьаҕастар» мин оҕом «үөрүн» ол сиргэ тэбэн кэбиспиттэрэ сылдьара дуу?..» – Сэмэн Уйбаанабыс ити санаатыттан куйахата ытырбахтаан, этин сааһа аһыллан, тымныйан ылар.
– Ким билэр… Мин оҕом онно эрэ тиийбитэ буолуо дии санаабаппын… Барыта хайдах эрэ түүл-бит курдук, эмиэ да мин оҕом аата баарга дылы, эмиэ да букатын атыҥҥа дылы…
– Туох эрэ диэн хоруйдаатахха сатанар, – диир суруксут.
Сэмэн Уйбаанабыс суруксутун диэки: «Сүбэлээ, абыраа!» – диэбиттии көрүтэлээн ылар. Сип-сибилигин тута: «Эһиги ыйытар дьахтаргыт мин кыыһым буолбатах», – диэн хоруй сурук ыытыаҕын, кырдьыга, кини оҕотун өлүгүн булан харайбатаҕыттан мунаахсыйар. Оттон ол дьахтары: «Чахчы мин оҕом Маайа», – диэн суруйуон, били «кырдьаҕастар» ама «үөрүн» туттубут, үтэйдибит диэн сымыйаны лахсыйыахтара дуо?» – диэн санаа эмиэ үтүрүйсэр.
– Кэбис, ити сурукка сарсын хоруйун суруйуллуо, – диэн баран, Сэмэн Уйбаанабыс урут дьиэлиир кэмиттэн эрдэ дьиэтигэр тахсар.
Уһун суолун устатын тухары ити сурук кини өйүттэн тахсыбат. Туох диэн хоруйдуон булумуна харааччы булкуллан, мунан хаалар.
Дьиэтигэр кэлээт, чэй да испэккэ, били эмэгэти көмпүт сирдэригэр барар. «О-о, ама, тыыннаах сылдьар оҕобор уҥуох туппуппут буолуо дуо?» – диэн санаатын тулуйумуна хараҕын уута сүүрэн түһэр. Өр соҕус ытаан, хайдах эрэ уоскуйбут курдук буолар. Ол олордоҕуна Ылдьаана кэлэр. Кини кэргэнэ кэлэн олорорун көрөн, соһуйа быһыытыйар.
– Эн кэлэн олороохтуур эбиккин дуу? – диэн баран Ылдьаана бөтөн, хараҕын уутун соттон барар.
Ылдьаана ытыырын-соҥуурун Сэмэн тулуйан көрөн олоруо суох буолан: «Бүгүн кэлбит сурук туһунан кэпсиибин дуу, суох дуу?» – дии санаан саараан баран, саҥата суох туран барар.
Харатаайап Ылдьаанаҕа сурук туһунан кэпсээбэккэ, кистииргэ быһаарынар: «Оҕобут оннук сиргэ тиийэн ыал хамначчыта буолан олорор курдук суруйбуттар», – диэтэххэ, кини өйө хамсаатаҕына да, биитэр ол сиргэ сонно тута сатыы бара турдаҕына да көҥүлэ. Бэйи, үлэ-хамнас үмүрүйдэҕинэ, аны күһүн бэйэм сэмээр баран ол дьахтары көрөн кэлиэм», – дии санаата.
Оҕонньор, сарсыарда туран, хайдах эрэ ыарахан сүгэһэрдээх курдук сананан быраабатыгар киирэр. Суолун устатын тухары туох диэн хоруй суруйарын булбат.
Улуус суруксута, кини киирбитин көрөөт, эмиэ били бэҕэһээҥҥи суругу тэниҥнэтэ-тэниҥнэтэ этэр:
– Хоруйун уһатар сатаммата буолуо.
– Сүбэлээ, үөрэхтээх киһи ааттааххын дии… Мин хараҥа түүн суолбуттан муммут курдук булкуллан хааллым, – Сэмэн Уйбаанабыс остуолугар бүк түһэр.
Суруксут тоҥуй баҕайытык ымайар.
– Атын дьахтар албыннанарын «мин кыыһым» диириҥ эмиэ сатаммата буолуо… «Букатын билбэт дьахтарым» диэххитин… эһиги кыыскыт буолан хааллаҕына, эмиэ да табыгаһа суохха…
Сэмэн Уйбаанабыс суруксутун диэки куһаҕан баҕайытык хатыылааҕынан көрөн кэбиһэр.
– Тохтоо, туох ааттаах буолан биир кэм «сатаммата», «сатанара» буолуо буолан мээрилээтэххиний!.. Ыл, суруй! «Мин Маарыйа диэн суос-соҕотох оҕолооҕум өлбүтэ үс сыл буолла… Онтон ураты биир да оҕом суох», – диэн баран, киэр хайыһар, хараҕын уутун соттор.
Улуус суруксута өр соҕус суругун хайдах саҕалыан булумуна саарбахтаан олорор.
«Якутскай уокурук тойон мировой судьуйатыгар», – диэн саҕалыыр. Маны суруйарыгар буукубаларын бэркэ эрийэн таһаарбытыттан бэйэтэ бэйэтин хайҕанан, санаата көтөҕүллэн, суруйан барар:
«Мин, Бүлүү уокуругун Орто Бүлүү улууһун инородческай быраабатын кулубата Семен Каратаев, эһиги 187 нүөмэрдээх суруккутун ылбыппын биллэрэн туран, онно ыйытар Мария Владимирова диэн дьахтаргытын билбэппин иһитиннэрэбин. Якутскай уокурук, Нам улууһун инородческай быраабатын кулубата Яковлев мин кыыспын хаһан да албыннаан хамначчытыгар кэргэн кэпсэппэтэҕэ. Мин суос-соҕотох Мария диэн кыыстааҕым 1900 сыллаахха өлбүтүн эйиэхэ биллэрэр чиэстээхпин, онтон атын оҕом суох».
Суруксут, Дьокуускай курдук ыраах сиргэ уонна мировой судьуйа курдук үрдүк сололоох тойоҥҥо суруйбут суруга табыллыбытыттан бэркэ диэн астынан олорон, тойонугар ааҕан иһитиннэрэр.
Харатаайап кулуба тугу да саҥарбат, мээнэ истэн эрэ кэбиһэр. Суруксут иһигэр саныыр: «Э-э, үөрэҕэ суох хараҥа киһи диэн баҕайы, сурук табыллыбытын-табыллыбатаҕын хантан өйдүө баарай?!»
– Сэмэн Уйбаанабыс, бэчээккин аҕал, ууруум.
Сэмэн оҕонньор, хайдах эрэ саараабыт курдук, саҥата суох олорор. Аргыый аҕай ыстаанын сиэбиттэн бэчээтин уга сылдьар сарыы саппыйатын хостуур.
«Оҕом Маайа чахчы тыыннаах сылдьар буоллун… Мин бу бэчээппинэн кинини өлөрөбүн буолбат дуо?.. Суох, кини оччо ыраах сиргэ хайдах да тиийиэн сатаммат… Сымыйа буолуо ээ», – дии санаан мунаахсыйа-мунаахсыйа, суруксутугар бэчээтин уунар.
Суруксут бэчээти ылан туоһунан тордуур уонна кумааҕытын тылынан салаан илитэн баран: «Аны таҥнары түһэрэн кэбиһиэм», – диэн эргитэ-урбата тутан көрө олорор.
Харатаайап: «Тохтоо!.. Мин баран билсэн кэлиим», – диэри айаҕын атан эрдэҕинэ, кылбаа маҥан кумааҕыга хара тордох бэчээт суола чөҥөрүйэн хаалар. Ол хара тордох бэчээт суолун ортотугар икки маҥан «С.К.» диэн буукубалар дьэрэлиһэллэр.
– Бэчээппит бэркэ диэн таҕыста, дьыала табыллаары гынна! – диэн суруксут үөрэр.
Сэмэн Харатаайап, сарыы саппыйатыгар бэчээтин кистии уган баран, саҥата суох, хайдах эрэ ньүкүччү туттан хос иһиттэн тахсан барар.
«Кыыһым Маайа тыыннаах дуу, хайдах дуу?» – диэн санаа бу күнтэн ыла кини сүрэҕэр ыар баттык буолар.
Үһүс баһа
I
Төһө да Сыгынньах ойуун, көрүүлэнэн, Маайаны моҥнубут маһын кытта өрүс уутугар барбыт диэбитин иһин, төһө да оччотооҕу кэмҥэ аньыы-абааһы итэҕэлэ куттаабыт дьоно: «Маайа үөрүн көрдүбүт», – диэбиттэрин иһин, төһө да үс аатырар ойуун кэлэн «үөрү» илэ-бодо курдук тутан үтэйбиттэрин иһин, Маайа сүттэҕин түүн туох буолбутун ырыттахха маннык этэ.
– Сүөдэ-эр, мин эйигин билигин ханна да ыытыам суоҕа! – Маайа өр кэтэспит таптыыр доҕорун көрсүбүт үөрүүтүгэр туймаарар.
Сүөдэр, Маайаттан куотаары гыммыт курдук, чинэрис гынар.
– Кэбис… туох диэн эттэххиний? Мин суолум туспа, эн суолуҥ туспа… Мин ыал хамначчытабын, баайым да суох, уруум-хааным да суох киһибин… Өллөхпүнэ да мин эрэйдээҕи аһынар, аһыйар киһи суох…
Маайа, Сүөдэри ситэ саҥардыбакка эрэ: «Эйигин таптыыр, аһынар, аһыйар мин баарбын!» – диэбиттии ыбылы кууһар уонна туох да бокуойа суох ууруу-ууруу:
– Ханна да ыытыам суоҕа! – диэмэхтиир.
«Баайдар оҕолоро бары манныктар быһыылаах. Кинилэр тугу эппиттэрин сокуон оҥосто үөрэнэн хаалбыттар», – дии саныыр Сүөдэр уонна Маайа илиилэрин күүскэ төлө охсон кэбиһэр.
– Мин эн дьоҥҥор киириэм суоҕа!
Маайа, били бастаан көрөөт соһуйбутун, куттаммытын курдук, Сүөдэр сирэйин-хараҕын одуулаһар уонна аргыый аҕай көрдөһөрдүү этэр:
– Тоҕо?.. Дьонум эйигин олус көһүтэллэр ээ.
– Мин биир баай кулуба күлүү оҥостубутугар, атаҕастаабытыгар да сөп буолан сылдьабын, – диир Сүөдэр абарбыт-сатарбыт курдук уонна киэр хайыһар.
Маайа эмиэ сылаас бэйэлээхтик кууһан ылар:
– Кэл, олоруох!
Эмиэ урут олорбут дүлүҥнэригэр олороллор.
– Туох буолбутун миэхэ сиһилии кэпсээ эрэ, – диир Маайа уонна Сүөдэр кэпсээнин биир да саҥата суох олорон истэр.
Сүөдэр кэпсээн бүппүтүн кэннэ кыыс үөһэ тыынар, олорор дүлүҥнэрин аттыгар үүнэн турар сарбынньахтаах сэбирдэхтээх оту туура тардан ылар уонна:
– Итинник эрэ буолуо дии санаабат этим. Мин эйигин манна көрөөт: «Хаартылаан эстибит бэйэтэ дуу, баайын барытын уокка былдьаппыт муҥа дуу?» – дии санаабытым, онтум букатын атын эбит… Аан дойду үрдүгэр эҥин-эҥин да хара санаалаах дьоннор баар буолаллар эбит… Улуус кулубата ааттаах киһи мин ааппын алдьатаары санаммыта сүрүн, – диэн муҥатыйар.
Маайа хас саҥата Сүөдэр сүрэҕин сыппах быһаҕынан быһан мүлүктүүр курдук ыарытар. Итиннэ барытыгар кини бэйэтэ буруйдааҕын билинэн, барыах-кэлиэх сирин булбат.
