скачать книгу бесплатно
– Ата?.. Атым баар дуо? – диэн кини туох-ханнык иннинэ сүтүгүн сураспытынан ойон турар.
– Ойох ыллара аттаан, таҥыннаран ыыппытыҥ буолбат дуо? Ойох сүгүннэрэ барбыт киһи сатыы сылдьыа дуо? – Огдооччуйа кэргэнин үгэргээн, хаарыйан ылар.
Дьаакыбылап сирэйэ сырдаан, хаана ырааһыран кэлэр. Кини ата баарыттан улаханнык үөрэр.
– Ойохтоох кэллэ диигин дуу?.. Онуоха туох баарый, хамначчыт илии эбилиннэҕэ дии! – диэн баран күлэн күһүгүрэтэр.
Огдооччуйа сирэйэ ордук кытаран барар, куһаҕан баҕайытык эрин диэки көрөн кэбиһэр.
– «Онуоха туох баарый» диэбит буола-буолаҕын, далай акаары, итинтэн ордук эн тугу этиэҥий! Сылгыһыт аҕалбыт илэчиискэ дьахтара… миигин көрдө-көрөөт, ыкка холоон, үөҕэн ааста!.. Бэркэ «баһылыкпын» диэн багдаҥныыгын, «кулубабын» диэн хобдьоороҕун… Чэ бэйи, көрүөхпүт, тыллаах соҕус дьахтар кэлбит быһыылаах, эйигин да үөҕэрэ буолуо! Бачча сааспар диэри миигин ким да сэмэлии-сиилии илигэ, арай кырдьар сааспар, өлөр үйэбэр ити ыкка холонноҕум, – диэн баран Огдооччуйа олоппоско бүк түһэр.
Дьаакыбылап туох да диэн булбат. Кини хамначчыта Сылгыһыт Сүөдэр хантан, туох дьахтары аҕалбытын бэйэтэ да билбэт. Ол дьахтар, ама төһө да тыллааҕын иһин, хайдах көрдө-көрөөт дьиэлээх хотуну үөҕүөй? Оҕонньор, Огдооччуйа ытаан ыгыллаҥныы, бөтүөхтүү олороругар кэлэн, дьогдьуурдаах куопталаах эҥил баһыттан тардыалыы-тардыалыы аа-дьуо этэр:
– Ол хайдах көрдө-көрөөт ытынан үөҕэр дьахтар кэлбитэй? Туох эрэ диэбитиҥ, саҥарбытыҥ буолуо?
Огдооччуйа кэргэнин тобулута көрүтэлиир:
– Бачча кырдьыахпытыгар диэри бииргэ олордубут. Миигин билбэккэ дылы… Саҥарбыт да буоллахпына, онуоха туох баарый?! Аанньа дьахтар ыал хамначчытын батыспыт үһүө?.. Кини солото сууллуо суоҕа… Олоруоҥ дуо? Буой, тохтот! Аны манна сүгэлэнэн-быһахтанан кэлэрэ буолуо, – Огдооччуйа эмээхсин хамсанара-имсэнэрэ эрчимирэр.
Дьаакыбылап кулуба хамначчытын Сылгыһыт Сүөдэри кытта кэпсэтиэҕэ элбэх. Сылгыһыт уонча хонук устата кини быраабаҕа барарыгар-кэлэригэр миинэр атын уоран илдьэ сырытта, ону таһынан хайа дьахтары тоҕо аҕалбыта, ол дьахтар көрдө-көрөөт кини кэргэнин ыкка холоон, үөҕэн ааспыта барыта киниттэн ирдэниэхтээх. Кулуба, дохсун муҥнаан, сонно тута Сүөдэри ыҥыртаран киллэртэрэ сорук-боллур уолун Малаанайы ыыта охсор.
* * *
Сылгыһыт Сүөдэр кэргэнинээн Маайалыын хамначчыттар олорор туруорбах балаҕаннарыгар киирэллэр. Бытархай таастаах туос түннүгүнэн сааскы халлаан сырдыга кыайан киирбэт буолан, дьиэ иһэ борук-сорук. Икки хараҕа суох Сөдүөччүйэ эмээхсин сыгынньах ньилбэгэр сылгы сиэлинэн ынах быатын хатан муҥнана олорор. Илбирийбит эргэ таҥастаах кыргыттар суорат бүрүйэ сылдьаллар.
Сүөдэрдээх киирээттэрин кытта, били Сүөдэр түүн быалаах тахсыбытын көрөн баран дьону уһугуннарбатаҕар сэмэлэммит Малаанньыйа кыыс саҥа аллайа түстэ:
– Чэ, эмээхсин, уолуҥ Сүөдэр кэллэ, тыыннаах эбит!
– Бай даа, оҕом Сүөдэр кэллэ дуо?! – диэн баран эмээхсин хата олорбут быатын уурда уонна, сааскы ньургуһун күнү батыһа хайыһарын курдук, дьон саҥата иһиллэрин хоту эргийдэ.
– Эмээхсиэн, мин кэллим, – кыргыттар саҥарыахтарын иннинэ Сүөдэр бэйэтэ эттэ.
– Оҕом, Сүөдэр, бу ханна баран хаалаҥҥын биһигини куттаатыҥ?
– Соччо ырааппатаҕым…
Кыргыттар хаҥас диэкиттэн Маайаны одуулаһаллар, тугу эрэ кэпсэтэн ботугураһаллар. Сөдүөччүйэ эмээхсин, ону истэн, сирэйин аны кинилэр саҥаларын хоту эргиттэ.
– Хотуктаар, тугу сибигинэһэн ботугурастыгыт?
Кыргыттар килбигийбит курдук ах бараллар. Арай Малаанньыйа кыыс Маайа диэки көрөн баран:
– Эмээхсиэн, Сүөдэриҥ соҕотох буолбатах, – диир.
– Тоойуом, кими кытта кэллиҥ? – Сөдүөччүйэ Сүөдэртэн ыйытар.
– Кэргэммин аҕаллым.
Кыргыттар күлсээри бырдырҕаһан баран туттуналлар. Сөдүөччүйэ эмээхсин кинилэр диэки, кыыһырбыт курдук, хайыспахтаан баран, эмиэ Сүөдэргэ эргиллэр:
– Тоойуом, кэргэҥҥин көрдөрүүй!.. Аата ким диэний? Ханна төрөөбүт оҕонуй?
Маайа, хап-сабар хааман, Сөдүөччүйэ эмээхсиҥҥэ кэлэн, илиитин туттарар. Эмээхсин, кини илиитин туппахтаан көрөн баран, бэйэтигэр чугаһата тардар, илиитинэн Маайа таҥаһын тутан көрөр уонна кинини, мээрэйдээн эрэрдии, имэрийэр.
– Эбээ, мин Маайа диэн ааттаахпын… Бүлүү сиригэр төрөөбүтүм.
– Баай ыарахан үлэтин билэ илик нарын илиилээх барахсан эбиккин… Сору көрөөхтүүрүҥ буолуо, – Сөдүөччүйэ үөһэ тыынан ылар. – Туох буолуой, үлэлээн киһи үлэһит буолар, үөрэниэҕиҥ, – диир эмээхсин Маайаны илиититтэн тутан олорон. – Көр эрэ, оҕом Сүөдэр кэргэннэммит… Харахтаах гынан баран, эһигини көрбүт киһи баар ини!
Дьиэ иһигэр Сөдүөччүйэ эмээхсинтэн ураты ким да суоҕун курдук уу чуумпу. Кыргыттар балаҕан хаҥас муннугар чөмөхтөһөн тураллар. Сүөдэр уҥа ороҥҥо санаарҕаабыт курдук олорор.
Эмээхсин Маайаны туппахтаан, бигээн көрөн баран кыргыттары соруйар:
– Хотуйдаар, чэйдэ сылытыҥ! Оҕолорум суолтан сылайан-элэйэн кэлбиттэрэ буолуо.
– Мин чэй өрүөм, – диэт хатыҥыр, кубарыйбыт хааннаах Балбаара кыыс күөх чаанньыкка уу кутан туруорар, оһоххо мас быраҕар. Сотору дьон киэһээ аһылыктарыгар хааһы өрүнээри, солуурдарын эмиэ уот аттыгар туруораллар.
Маайа бу Сөдүөччүйэ эмээхсини хайдах эрэ аан бастааҥҥыттан сөбүлүү көрдө. Суол устатын тухары Сүөдэриттэн бу эмээхсин кэпсээннэрин истибит буолан, кинини бэрт өрдөөҕүттэн билэр курдук санаата.
Балбаара кыыс уокка туруорбут чаанньыга саҥа сылыйан сыыгынаан эрдэҕинэ, эмискэ тас аан аһылла түһэр да, тойоннорун илдьиккэ сылдьар уола Малаанай Ньукулай сирэйэ мылтас гынар:
– Сүөдээр, тойонуҥ ыҥыртарар. Бэрт түргэнник, сип-сибилигин киниэхэ тахса охсуоҥ үһү!
– Бэйи, чэйдээн тамахпын сиигирдэ түһэн баран… – диэн Сүөдэр этэн эрдэҕинэ, Малаанай ситэ этиппэт.
– Эн өссө чэйдии олорууһуккун дии?.. Тойонуҥ көһүтэн олорор, тахса оҕус!
Дьаакыбылап кулуба Малаанай Ньукулайы, ыгымын, түүрэ тутарын иһин сөбүлээн, сорук-боллур уол оҥостубута. Баайдар маннык уолларын «бөтөспүт» диэн киһиргэтэн ааттааччылар.
– Сүөдээр, тойонуҥ ыҥыртарар буолтун кэннэ таҕыстаҕыҥ дии, – диир Маайа.
Сүөдэр Малаанайы кытта барсаары дьиэ иһиттэн тахсар. Кини кэнниттэн аан сабыллан «лап» гына түһэр. Маайа, соҕотох хаалан, кэри-куру буолан олорор. Кыргыттар хаҥас диэкиттэн дьэ тахсаллар, Маайаттан харахтарын араарбаттар.
– Сүөдэри… кулуба мөҕөрө буолуо.
– Ол тоҕо мөҕөрүй?
– Атын илдьэ бара сылдьыбытын иһин, – диир Балбаара кыыс.
– Э-э, баҕар, мөҕүө суоҕа. Кэргэн аҕала барбыт киһи ыраах сиргэ сатыы барыа дуо?! – диир Малаанньыйа кыыс.
Балбаара чаанньыгы уоттан таһааран, остуолга уурар, долбууртан биир үрүҥ чааскыны аҕалар, хаппыт лэппиэскэни, тоһута тутан баран, ылтаһын тэриэлкэҕэ уурар.
– Чэ, Маайа, чэйдээ!
Маайа, аччык буолан, аһыан баҕарар да, хайдах Сүөдэрэ суох соҕотоҕун аһыы олоруой?
– Бэйи тохтооҥ, Сүөдэр киирдин, бииргэ чэйдиэхпит.
Маайа кэргэнин Сүөдэри көһүтэ сатыы олорор. Оо, көһүттэххэ, өр да буоллаҕа!
* * *
Сылгыһыт Сүөдэр тойонун аах дьиэлэригэр киирбитэ – Дьаакыбылап оҕонньор аан хоско кинини көһүтэн соҕотоҕун олорор.
Сүөдэр киирэн, «тойонум туох диир» диэн, саҥата суох көһүтэн турбахтыыр. Дьаакыбылап, күрдьүөттээбит оҕус курдук, кыыһыран богдойбут, тугу да саҥарбат.
Сүөдэр өр тулуйан саҥата суох турбат. Тэпсэҥнээмэхтээн баран:
– Кэллим… Туохха ыҥыртардыҥ? – диир.
– Ноко-о, ойох сүгүннэрэн кэллэ дэһэллэр, ол кырдьык дуо?
Сүөдэр эмискэ көлөһүн алла түһэр, сирэйэ, чоххо баттаабыт курдук, кытарар.
– Кырдьык, – диир аат эрэ харата.
– Ол ким диэн бэйэлээҕи сүгүннэрэн аҕаллыҥ? – Дьаакыбылап ыараан, иҥиэттэн ыйытар.
– Харатаайаптаах кыыстарын, – Сүөдэр иһиллэр-иһиллибэттик хардарар.
– Туох да-а?!. Хара түөкүн, тугу эппиккиний «кэпсэппэтим» диэн? Ол аата, сымыйалаабыт буоллаҕыҥ дии?! – Дьаакыбылап өрө баргыйан турар.
Сүөдэр тугу да саҥарбат, кэннинэн чугуруҥнуур.
Дьаакыбылап кинини тула хаамар, абааһы баҕайытык көрүтэлиир. Сүөдэр тойонун хас хамсааһынын кэтэһэр.
– Аҕа кынныҥ, Харатаайап кулуба, суос-соҕотох кыыһыгар тугу энньэлээн-сэтиилээн ыытта? – Дьаакыбылап кулуба күлүү гыммыт курдук ыйытар.
– Суох…
– Ол хайдах? Кини киһи, баай муҥутаан дуу, тот муҥутаан дуу, соҕотох оҕотугар тоҕо тугу да биэрбэтэ?
– Мин кинилэргэ сылдьыбатым.
– Ол аата – кыыстарын уоран аҕаллаҕыҥ дии?!. Ыал кыыһын уорбуккар сибииккэҕэ олороргун билэҕиэн?
– Мин уорбатаҕым, бэргэһэлээх сокуоннай кэргэммин аҕаллым, – диир Сүөдэр хайдах эрэ тойонун утарсар курдук тэтимнээх соҕустук.
Дьаакыбылап кулуба сип-сибилигин кэлэн сутуругунан сырбатыах курдук көрүтэлиир:
– Түөкүн, мааны таҥаспын таҥна сылдьыбытыҥ, билигин миинэр миҥэбин уоран илдьэ сырыттыҥ!
Сылгыһыт Сүөдэр чахчы кырдьыгы эттэрэн, тылыттан матан, буруйдаах киһи быһыытынан умса көрөн турар.
– Түөкүн, тугу да үлэлээбэккэ олорон мааны аспын аһаабыккын, мааны таҥаспын элэппиккин, бастыҥ көлөбүн көлүнэн сылаппыккын тугунан толуйаҕын? Аахсар кэм-кэрдии дьэ кэллэ. Аахсыах!
Сүөдэр саҥата суох турар. Кини, икки илиититтэн ураты туох да баайа суох киһи, тугунан итини барытын толуйуой, төлүөй!
Түгэх хостон аны хотуна Огдооччуйа тахсан кэлэр.
– Баай киһи күтүөтэ баардаах аҕай буолуо, оҕонньоор, хара ыттан барытын ыга үктээн ыл! Биэрбэт буоллаҕына, дьыалата оҥорторон «сибииккэҕэ» уктар! Ыраахтааҕы бэлэм аһын аһаатаҕына билиэ!
Сылгыһыт Сүөдэр, туох да диэн хоруйдуон булумуна, илбирийбит эргэ кыл сэлээппэтин мускуйа турар. Кини иһигэр саныыр: «Кэргэнэ суоҕум эбитэ буоллар, биир сымыыт ханна сытыйбатаҕа баарай – бу хара батталлаах дьонтон атын сиргэ күрүөм этэ», – диэн. Билигин кини, Маайаны батыһыннаран, ханна барыай, тугу гыныай?!
– Чэ, туруоҥ дуо, харчыгын ууран кулу уонна ханна баҕарар дьүгэлий, киэр буол!
– Харчым суох.
– Харчыҥ суо-о-ох!.. Хара түөкүн, харчыта суох буоллаххына, эттээх хааҥҥытынан, хара көлөһүҥҥүтүнэн толуттарыам.
Оҕонньоругар хос сыҥаах буолан Огдооччуйа обургу, өттүк баттанан ырҕаллан туран, ыххайар:
– Хара түөкүнү, ыспараанньык тойоҥҥо этэҥҥин, хараҥа хаайыыга, түүнүктээх түрмэҕэ уктар… Муннун сиирдэхтэринэ, сүүһүгэр бэчээт уурдахтарына билиэ…
Инньэ диэт Огдооччуйа, куһаҕан баҕайытык көрө-көрө, хос иһиттэн тахсан барар. Дьаакыбылап кулуба, утаа соҕус тыын ылан турбахтаан баран, этэр:
– Чэ, ноко, иккиттэн биирин тал: биэс сыл устата таҥас-сап көрдөөбөккө, хамнас аахсыбакка, иккиэн айаххытыгар эрэ аһаан үлэлиигит… биитэр – дьыала оҥорон суукка биэрэбин.
Сүөдэр саҥата суох сукуллан турар. «Биэс сыл хамнас аахсыбакка үлэлиир… Оо, тугун өрөй!.. Тугу таҥнан дьон буолабытый?.. Маайа итини хайдах истиэй?» – диэн санаалар, сайыҥҥы бырдах киһиттэн арахсыбатын курдук, өйүгэр кэлэн киирэ тураллар.
– Икки киһи биэс сыл үлэлээн толуйарын курдук элбэҕи эһигиттэн хороппотоҕум буолуо… Алыс элбэҕи көрдүүгүт, – диир Сүөдэр.
– Эт, үлэлиигит дуу, суох дуу? – тойоно ыгар.
Сылгыһыт Сүөдэр ханна да барбытын иһин үлэлээн эрэ аһыыр кыахтаах. Бачча улаатыар диэри кини Дьаакыбылаптаахха үлэлээтэ да, биир да харчыны аахсан ылбатаҕа. Сайын сыгынньах сылдьыбатын диэн, кыһын тоҥон өлбөтүн диэн таҥыннараллара, хоргуйан өлбөтүн диэн аһаталлара. Онтон атын олоҕу кини көрө, билэ илик.
Сүөдэр, өр соҕус санаарҕаан туран баран, аат эрэ харата хардарар:
– Үлэлиэхпит…
– Өйдөөн кэбис, биэс сыл иккиэн үлэлиигит… Чэ, итиэннэ, икки харахпар көстүмэ, киэр буол! – Дьаакыбылап кулуба хамнаһа суох икки хамначчыттаммытыттан иһигэр бэркэ үөрэ саныыр.
Сүөдэр саҥата суох тойонун аах дьиэлэриттэн тахсар. Ыксаабытыттан, ыгылыйбытыттан эбитэ дуу, кини хараҕар халлаан хайдах эрэ кып-кыһыл хаан өҥнөнөн көһүннэ. «Биэс сыл үлэлээн!» – диэн Дьаакыбылап эппит тыла уол кулгааҕын чуҥкунатарга дылы. Ол курдук баран иһэн Маайаны утары көрсө түһэр.
– Сүөдээр, тойонуҥ аахха олордоҕуҥ тугун өрөй! Кэтэһэ да сатаан кэбистим ээ.
Сүөдэр тугу да саҥарбат.
– Тоҕо саҥарбаккыный?.. Тойонуҥ тоҕо ыҥыртарбытый? – диэн ыйыта-ыйыта, Маайа Сүөдэри тоҥоноҕуттан тутан тохтотор. Кини тойоно «мөхпүт» буоллаҕына, ону дьон истэр сиригэр кэпсэттэриэҕин саатан, кыбыстан, бу утары тахсыбыта.
– Биэс сыл устата эн биһикки кинилэргэ хамнаһа суох үлэлиир үһүбүт, – диэн Сүөдэр кэргэнигэр кэпсиир.
– Ол тоҕо? – Маайа кыайан өйдөөмүнэ ыйытар.
– Тоҕо диэн… Мин кинилэр көлөлөрүн көлүммүтүм, таҥастарын таҥныбытым, астарын аһаабытым иһин.
– Санаарҕаама, үлэлиэхпит буоллаҕа дии, бииргэ эрэ сылдьыах, – Маайа кыһамматах курдук этэр.
