скачать книгу бесплатно
Сип-сибилигин Сылгыһыт Сүөдэр киириэхтээх. Оҕонньор кинини кытта хайдах кэпсэтэрин, дьыаланы оҥорууну туохтан саҕалыахтарын барытын өйүгэр бэрийэ олорор. Күүлэҕэ ким эрэ атаҕын тыаһа иһиллэр. Сылгыһыт Сүөдэр кэллэ дии санаан, бука бары харахтарын аантан араарбаттар. Аан аһыллар, Сылгыһыт Сүөдэр оннугар кини кэргэнэ Маайа киирэн кэлэр.
Быһа оҕустарбыт сирэйин икки илиитинэн саба тутта сылдьар Сүөдэркэ түгэх хоско киирэн ньимис гынан хаалар. Огдооччуйа, туох да диэн булумуна хараҕын муҥунан көрөн баран, уолун батыһан эмиэ хоско киирэр. Сиидэр суруксут, «тугу гынабыт?» диэбиттии, тойонун Дьаакыбылап диэки көрөн кэбиһэр.
Дьаакыбылап кулуба, тоҕо киирбитин таайа сатыырдыы, Маайаны атаҕын тумсуттан төбөтүн оройугар диэри көрөн таһаарар. Маайа кинилэргэ кэлбитэ төгүрүк сыла туолуох буолла да, оҕонньор кинини сирэй көрсөн кэпсэтэ илик, кэпсэтиэн да баҕарбат этэ.
Маайа, дьиэлээхтэр сорохторо куттанан куоппуттарыттан, сорохторо тылларыттан маппыт курдук буолбуттарыттан эр ылан, дьиэ иһин тула көрүтэлээмэхтээн кэбиһэр:
– Сүөдэр оннугар мин киирдим. Тугу кэпсэтээри ыҥыртарбыккытый?
Дьаакыбылап кулуба: «Бу дьахтар тыла-өһө тугун чобуотай», – дии саныыр.
– Мин эйигин ыҥыртарбатаҕым, тоҕо киирдиҥ?! – диэн кини күргүйдүүр былаастаан саҥарар.
Маайа, кини күргүйдүүрүн эрдэттэн сэрэйбит курдук, дьигис да гынан көрбөт, хата уоттаах баҕайынан батары көрөр.
– Эн миигин кытта кэпсэтэриҥ суох буоллаҕына, мин кэпсэтэрдээхпин, – диэн баран, хоонньуттан кыһыл саппыйаан кумааһынньыгы ороон таһаарар уонна били Дьаакыбылаптаах оҥорбут «биэксэл» кумааҕыларын көрдөрөр. – Албыннаан, хамначчыккар ойох ылан биэрэн, мин ааппын алдьаппытыҥ. Тулаайах хаалбыт Сүөдэри иитиэх буолаҥҥын, дьонун аах баайдарын, малларын, дьиэлэрин барытын ылан бараҥҥын, кинини бачча сааһыгар диэри харчыта суох хамначчыт оҥосто сылдьаҕын. Итини барытын мин иэстэһэ, аахса киирдим… Былырыын мин кэргэммэр эппит этиҥ: «Биэс сыл харчыта суох үлэлиигит», – диэн. Биир сыл босхо үлэлээтибит!.. Чэ, аахсыаҕыҥ, ким кимиэхэ биэрэр дуу, ылар дуу иэстээх эбитий?
Дьаакыбылап кулуба, Маайа кырдьыгы этэриттэн куттанан, куччуурга дылы буолар. Кини сотору-сотору суруксутун диэки көрүтэлиир. Суруксут, били сымыйа «биэксэл» кумааҕылара дьахтар илиитигэр баарыттан бэйэтэ кинитээҕэр ордук куттанан, ыксаан олорор.
Түгэх хос аана аһыллар. Дьиэлээх хотун хоһун аанын бүөлүү үллэн туран:
– Эрин оннугар киирбит буола-буола, бэрт дьахтар киирбит эбит!.. Кулуба тойон, ол хас ыал хамначчытын батыһар сэлээччэҕи… – диэн дойҕохтоон эрдэҕинэ, Дьаакыбылап түннүк тааһа доргуйуор диэри күргүйдүүр:
– Эн да лахсыыра суох… Киэр буол!
Огдооччуйа сирэйэ кытар гына түһэр уонна хоһугар киирэн хаалар.
Дьаакыбылап кулуба куттаммытын көрөн, Маайа ордук эр ылар.
– Билигин аахсыһар кыаҕа суох буоллаххытына, хойут да аахсыллыа! – диэт кини, ааннарын хайа быраҕан, тахсан барар.
Маайа тахсан барбытын кэннэ өр соҕус саҥата суох олороллор.
– Бэйи эрэ, ити аата тугу туойан таҕыста? – диэн кэмниэ-кэнэҕэс Дьаакыбылап кулуба ыйытар.
– Быһыыта, улахан улаҕалаах өйдөөх дьахтар сылдьар ээ, – Сиидэр суруксут суруйаары бэлэмнээбит кумааҕытын остуолтан хомуйар.
– Туохха-туохха төлөтөбүн диирий?
– Итини баҕас, кырдьаҕас, бэйэҥ бэркэ билэҕин: Сылгыһыт Сүөдэри ыларгар эн киниэхэ эппэкиин буолабын диэн дьыалатын барытын оҥорторбутуҥ… Онон кини дьонун баайын барытын эһиги харайбыккыт…
Дьаакыбылап кулуба көхсүн этитэн иҥиэттэр.
– Кинилэр да баайдара диэн, Сылгыһыт барытын сиэн бүтэрдэҕэ дии.
– Бүтэрдин… Ону кини баччаны сиэтэ-аһаата, тутунна диэн туох да кумааҕыта оҥоһуллубатах буоллаҕа дии… Суут кумааҕыны эрэ билинэр…
– Эн, суруксут ааттааххын дии, тоҕо ону утарытыгар оҥорон испэтэххиний? – диэн кулуба күргүйдүүр былаастаан саҥарар.
– Чэ, итинтэн хайдах эмэ куотуллуо… Куһаҕана ити «биэксэл» кумааҕылары төттөрү ылбатахпыт баар, – диир суруксут куттаммыт куолаһынан.
– Ээ, ол диэн, ити сымыйа «биэксэллэр» кимиэхэ наадалаахтар үһү!
– Суох, улахан наадалаах. Ити дьахтар: «Хамначчыт уолун сымыйанан атыыһыт уола диэн ааттаан, сымыйа «биэксэллэри» биэрэн ыытан, Харатаайап кулуба кыыһын аатын алдьаттарбыта», – диэн эйигин үҥсээри гынар буолбат дуо? Ол үҥсүүттэн дьэ хайдах гынан куотабыт?
Ити ыйытыыттан Дьаакыбылап кулуба букатын ыксыыр, туох да бокуойа суох чыпчылыйар мээнэ буолар, сотору-сотору суруксутун сирэйин көрбөхтүүр.
– Үөрэхтээх эҥиннээх киһи, эн, ону өйдүө этиҥ буоллаҕа дии… Дьэ, хайдах гынан итинтэн куотабыт? – диэн оҕонньор суруксутуттан хардары ыйытар.
– Мин санаабар, – диир суруксут Дьаакыбылап кулуба диэки уоран көрөн ыла-ыла, – ити «биэксэллэри» хайдах эмэ мүччү туттарбыт киһи…
– Билэбин ээ, билэбин!.. Эт, хайдах ону киһи төттөрү ылыан сөбүй? – Дьаакыбылап кулуба быыппастар.
– Мин санаабар, Сылгыһыт Сүөдэргэ арыгылаах-астаах тахсан, «Мин, эппэкиин буоларым быһыытынан, кэргэннэммитиҥ кэннэ дьонуҥ аах дьиэлэрин… сорох баайдарын туттарабын» диэн уонна… «эйигин туспа ыал оҥорор дьоллоннум, киһи оҥордум… мин оҕом курдук этиҥ… эҥин» диэн сымнаттаҕыҥ дии…
Дьаакыбылап кулуба хараҕа уоттанар, Сиидэр суруксут сүбэлиирин ситэ истибэккэ эрэ:
– Мин киниэхэ тугу да биэриэм суоҕа… Оччону сиэбитэ буолуо! – диэн айдаарар. Кини хайдах да Сылгыһыт Сүөдэргэ үп-баай арааран биэрэр санаата суох.
Суруксут күлэн ымайар. Кини, эккэлээн эрэр ыт курдук, тойонун сирэйин арыы ньалҕархайынан көрүтэлиир.
– Мин биэр диэбэппин ээ… «биэксэл» кумааҕыларын төннөрөн эрэ ылларбыт, тугу да биэриэхпит суоҕа, – диир Сиидэр суруксут. Ити кини истиҥ санаата буолбатах. Кини: «Мин булкуллубут дьыалабыттан эрэ куотуум… Кэнникитэ кээнчэ да буоллун, Дьаакыбылап баайыттан уолга, баҕар, бэристин, баҕар, бэрсибэтин», – дии саныыр.
Дьаакыбылап кулуба ити сүбэттэн хараҕа сырдыы, тыына кэҥии түһэр, суруксутун диэки эйэҕэс бэйэлээхтик көрөн кэбиһэр:
– Ол да иһин этэллэр эбит ээ, үөрэх киһиэхэ икки өйү биэрэр диэн… Сип-сибилигин таҕыстахха табыллар.
– Таҕыстаххына, таҕыстаххына эрэ табыллар! – Сиидэр суруксут сымыйа «биэксэллэрин» ыла охсоору тиэтэтэр.
Дьаакыбылап кулуба туран, түгэх хос аанын арыйа баттыыр, өҥөс гынар:
– Огдооччуйаа! Иһит арыгыта манна аҕал эрэ.
Огдооччуйа мааҕыын Харатаайап кыыһа баарына оҕонньор күргүйдээн үүрбүтүттэн олус кыыһыран ытыы олорор. Кини аан хоско туох буолбутун, тугу кэпсэппиттэрин букатын билбэт. Онон эрэ арыгы көрдөөбүтүттэн олус соһуйар.
– Кимиэхэ эттим, арыгыта аҕал диэн?! – Дьаакыбылап күөмэйин сонотон иккиһин этэр.
– Ол эмиэ тугуҥ арыгытын көрдүүгүнүй?.. Хамначчытыҥ ойоҕо оҕоҥ сирэйин быһа охсубутун малааһыннаары гынаҕын дуу?
– Тоҕо наада буолбутун дьахтар өйө сатаан быһаарбат суола… Чэ, түргэнник аҕал!
Огдооччуйа суруксуттаах оҕонньорун сирэйдэрин-харахтарын улаханнык муодаргыы көрөр. «Туохтан бу курдук буоллахтарай?» – дии санаан баран, ыйытыан куттанан саҥата суох баран, биир иһит арыгыны аҕалан остуолга уурар. Эмээхсин: «Туох эрэ табыллыбатаҕыттан санааларын аралдьытаары, арыгы иһээри гыннахтара», – дии саныыр. Онтуката атын буолан тахсар. Дьаакыбылап кулуба, бытыылкалаах арыгытын сиэбигэр уктаат, аан диэки барар.
– Арыгы тутуурдаах бу ханна бардыҥ? – Огдооччуйа соһуйан ыйытар.
– Ханна барыамый, акаарытыйан баран, Сылгыһыт Сүөдэртэн ааттаспакка олоруллуо дуо?
Огдооччуйа ити тылтан кыыһыран, дэлби бара сыһар, туох да саҥата суох сүүрэн мөлбөһүйэн тиийэн, дьиэтин аанын бүөлүү турунан кэбиһэр.
– Суох!.. Хара түөкүнү… Оҕом сирэйин быһа охсубут манньатыгар, аны арыгынан маанылыырыҥ хаалбыт дии?!
Дьаакыбылап кэргэнин иннигэр тиийэн тохтуу түһэр. Саҥата суох көрөн турбахтаан баран, туох буолбутун барытын сиһилии кэпсээн биэрэр. Огдооччуйа туох алдьархайа тахсаары гыммытын дьэ өйдүүр. Кини, төһө да кыыһыран силбиэтэннэр, онон алдьархай тахсаары турарын саба тутан тохтоппотун өйдөөн, саҥата суох аантан халбарыйан биэрэр.
VII
Маайа, Дьаакыбылап кулубалаахтан тахсаат, долгуйбутун омунугар төбөтө, сибиниэһи куппут курдук, ыарыыр, халлаан харааран, күн хаан курдук кыһыл өҥнөнөн көстөр буолар. Олорор дьиэтигэр кэлэн, аанын арыычча аҕай аһар.
– Хайа, Маайа, тойоммут мин сордоох тириибин хастыыр ини? – Сүөдэр куттана-куттана ыйытар.
Маайа тугу да саҥарбат, аргыый хааман, оронугар кэлэр. Сүрэҕэ, айаҕынан тахсыах курдук, сүр күүскэ тибиргэччи тэбиэлиир. Мэйиитэ эргийэр… Кулгаахтарын тыаһа куп-куугунас.
– Оҕом Маайа киирээхтээтэ дуо?.. Тоойуом, хотунуҥ Огдооччуйа обургу кутаа уотунан көрүстэ ини? Кэпсээ, төһө кыымнана-төлөннөнө олороллоруй? – Сөдүөччүйэ эмээхсин ыйыталаһар.
Балаҕан иһигэр баар хамначчыт уолаттар, кыргыттар бары, Маайа тойонун аахха тахсан тугу кэпсэппитин истээри, көһүтэн өрөһөн-чөрөһөн тураллар.
Сүөдэр, Маайа арбы-сарбы буолбут дьүһүнүн көрөн, сүрэҕэ ытырбахтаан ылар. Кини, саҥата суох кэлэн, кэргэнин төбөтүн имэрийтэлиир.
Маайа хараҕын соттор.
– Хайа, туох дэһэллэрий? Мин сордооҕу өлөрөр-сүтэрэр санаалаах олороллор ини? – Сүөдэр ыйытар.
– Эн тускунан тугу да саҥарбатылар…
– Хайдах?.. Оччоҕо тоҕо миигин ыҥыттарбыттарай? – Сүөдэр улаханнык соһуйа түһэр.
– Ол туһунан миэхэ тугу да эппэтилэр, бадаҕа… Кинилэр тугу да саҥарбатахтара, – Маайа дьэ өйүн-төйүн булан сиһилии кэпсиир.
Сөдүөччүйэ эмээхсин, бэркэ сэргээн истэн олорон баран, үөрбүт куолаһынан этэр:
– Чахчыта оннук этэ… Оҕом Сүөдэр дьонун уонча ынахтарын, дьиэлэрин барытын кини, «Сүөдэри иитиэх» буолан, уоппустатан ылбыта.
Бу курдук кэпсэтэн эрдэхтэринэ, ааннара аһылла түһэр. Халлаан төһө да киэһэрдэр, аан аһыллыбытыгар дьиэ иһэ сырдыыр, онтон, ким эрэ ааны бүөлээн, эмиэ хараҥардар. Дьиэ иһигэр олорооччулар өйдөөн көрбүттэрэ: Дьаакыбылап кулуба бэркэ диэн үөрбүт-көппүт көрүҥнээх киирэн кэлэр. Тойонноро, дьиэ иһин кэрийэ көрөн баран, Сүөдэргэ супту хааман кэлэр. Сүөдэр: «Уолун охсубутум иһин кырбыы истэҕэ», – дии саныы олорор. Ол эрээри, сирэйиттэн көрдөххө, Дьаакыбылап киһини кырбыы иһэр дьүһүнэ суохха дылы.
Сөдүөччүйэ эмээхсин, аан аһыллыбытыгар дьон ах баран хаалбыттарын дьиктиргээн, ким киирбитин билээри, олорбохтуу түһэн баран, ыйытар:
– Оҕолоор, хайалара киирдэ?
Ким да саҥарбат. Уолаттар, охсуһуу буоллаҕына онно кыттыыны ылымаары, дьиэ иһиттэн ээр-сэмээр таһырдьа тахсан бараллар. Кыргыттар эмиэ биирдии-биирдии тахсаллар. Төрдүөйэх эрэ буолан хаалаллар.
– Оҕолоор, ким киирэ сырытта дуу, хайдах дуу? – Сөдүөччүйэ эмээхсин иккистээн ыйытар.
– Соххоор, мин киирдим, – диир Дьаакыбылап.
Сөдүөччүйэ эмээхсин тойонун саҥатын истибэтэҕэ бэрт өр буолла. Онон ким киирбитин билигин даҕаны билбэккэ олорор.
– Мин диэхтиигин да, кимҥин билбэккэ олоробун ээ, – диир эмээхсин, хайдах эрэ куттаммыт курдук, төбөтүн эргичиҥнэтэ-эргичиҥнэтэ.
– Ээ-э, өлөрүҥ чугаһаабыт, миигин билбэккин дуо, кулубабын эбээт! – Дьаакыбылап күлэн күрдьүгүнүүр.
Сөдүөччүйэ эмээхсин дьик гынар: «Билигин айдаан бөҕөнү тардара буолуо», – дии санаан, ах баран хаалар.
– Хайа, оҕом Сүөдэр, үлэҕин бүтэрэн кэллиҥ дуо? – диэн Дьаакыбылап кулуба бэрт намыын бэйэлээхтик ыйытар.
Маайалаах Сүөдэр, тойонноруттан итинниги эрэ көһүппэккэ олорор буолан, бэркэ дьиктиргииллэр, сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиһэллэр.
– Бүтэрэн, – диир Сүөдэр, саараан олорбохтоон баран.
– Үчүгэй!.. Оҕом, Сүөдэр, киһи буолаҥҥын кэргэннэммитиҥ үөрүүтүгэр! – Дьаакыбылап ыстаанын сиэбиттэн биир иһит арыгыны таһааран остуолга туруорар. – Миигин мөҥө, саҥара киирдэҕэ буолуо дии санаатаххыт… Суох, ол акаары уол куһаҕан быһыытыгар охсуллубута – хата үөрэх буолуо…
«Эттэҕэ-саҥардаҕа тугун минньигэһэй?.. Туохха эрэ үөннүрэн кэлэн олорор быһыылаах… Кини киһи саҥарара-иҥэрэрэ тосту уларыйбыта түргэнин!» – дии саныы олорор Маайа. Оттон Сүөдэр туох да диэн булбат. Баҕар, Дьаакыбылап кырдьыгын этэрэ буолаарай? Ама да кини баайын иһин, кыраларын-хамначчыттарын атаҕастаабытын иһин, уола куһаҕаннык быһыыламмытын билбэт бэйэлээх буолуо дуо?!
– Оҕом, Сүөдэр, баҕар, атаҕастаммыт-баттаммыт курдук саныырыҥ буолуо да, оннооҕор төрөппүт аҕа-ийэ оҕолорун үөрэтэр, өйдөтөр куолулара… – диэн Дьаакыбылап кулуба ньамааттыы олордо. – Мин эйигин киһи буолаарай диэн үлэҕэ мускуйбутум… Дьон да билэринэн, суут-сокуон да ыйыытынан, билигин сокуоннай сааскын сиппитиҥ, кэргэннэнэн ыал буолбутуҥ кэннэ, дьонуҥ аах бокуонньуктартан туох хаалбытын барытын тутуоҥ, бэйэҥ ыал буолуоҥ!.. Оттон эн, Маайа, кэлэргин кытта киһилии көрсүбэтэхпитин баалаама. Били, былыр кэргэн кэпсэтэ кэллэхтэринэ, кийиит кыыһы үтүлүктэринэн быраҕаллара үһү диэн сэһэн баарын курдук, биһиги: «Туох-ханнык үлэһит кыыс кэлбит эбит?» – диэммит, кырдьык, ыарахан, баҕар, куһаҕан да үлэни үлэлэтэ сылдьыбыппыт буолуо… Ону бырастыы гынаргар көрдөһөбүн… Мин эн аҕаҥ бараллаата саастаах киһибин, тылбын ылыныа дии саныыбын.
Маайа, бэйэтэ эмиэ биир баай ыал кыыһа, аҕата дьону тылыгар киллэрээри гыннаҕына ити курдук кэпсэтэрин бэрт үгүстүк истэр буолара. Онон кини Дьаакыбылап тугу эрэ албыннаары тыла минньийбитин өтө сэрэйэр. Оттон Сүөдэр, урут тойонуттун итинник сиэрдээх, итинник киһилии тылы истибэтэх буолан, барытын бэркэ диэн кырдьыктанар.
– Чэ, тоойуом, эһиги ыал буолан эрэргит аатыгар… Оҕом, Сүөдэр, бүгүн биһиги быйылгы бурдукпут ыһыытын бүтэрбитиҥ үөрүүтүгэр, биирдии чааскыта амсайыаҕыҥ! – Дьаакыбылап арыгытын аһар.
Маайа истибэтэх курдук олорор. Сүөдэр, тойонун тылын итэҕэйэн, арыгы иһээри, долбуурдарыттан үс чааскыны аҕалан туруорар. Маайа кэргэнин улаханнык сэмэлээбит хараҕынан көрүтэлээн кэбиһэр.
Дьаакыбылап бытыылка түгэҕин ытыһынан охсон аһар. Арыгы, өр соҕус кыынньан эрэрдии кырылаан баран, ырааһынан дьэҥкэрэр. Оҕонньор аргыый аҕай ыстакааннарга кутуталаан бычалытар.
– Чэ, оҕолорум, кэлиҥ, олоруҥ. Туох-ханнык иннинэ, эһиги инники дьолгут иһин маны иһиэҕиҥ! – Дьаакыбылап ыстакааны өрө тутар.
Сүөдэр биир ыстакааннаах арыгыны Маайа диэки ылан уунар. Маайа саҥата суох баһын быһа илгистэр.
– Тоойуом, эһиги дьолгут иһин иһэбит, истэҕиҥ дии! – диэн Дьаакыбылап Маайаттан көрдөһөр.
Маайа ыстакааннаах арыгыны ылар уонна Сөдүөччүйэ эмээхсиҥҥэ аҕалан биэрэр. «Тугу аҕаллыҥ?» – диэбиттии эмээхсин маҥнай сытырҕаан көрөр уонна арыгытын билэн, иһэн кэбиһэр.
– Бу аска кимиэхэ баһыыбалыыбыный? – диэн кини ыйытар.
– Оҕолоргор, Сүөдэрдээххэ, соххор! – диэн Дьаакыбылап хобдьоорор. Ону Сөдүөччүйэ эмээхсин саҥата суох истэн эрэ кэбиһэр.
Сотору иһит арыгы тобоҕолонор. Дьаакыбылап уонна Сүөдэр биллэр буола холуочуйаллар.
– Чэ, оҕолорум, биһиэхэ барыаҕыҥ… Дьонноргутун-сэргэлэргитин кытта билсиһиэххит, – диэн Дьаакыбылап оҕонньор ыҥыртыыр.
Сүөдэр сип-сибилигин барсаары таҥнар. Маайа саҥата суох оһох аттыгар баран турар.
– Чэ, тоойуом, тахсыаҕыҥ! – дии-дии Дьаакыбылап Маайаҕа тиийэр.
– Суох, мин тахсыбаппын! – Маайа киэр хайыһар.
Дьаакыбылап кулуба, сирэйгэ сырбаттарбыт курдук, курус гына түһэр:
– Тоҕо тахсыбаккыный?
– Эһиэхэ тахсан, билсиһэр киһим суох, барыларын бэрт үчүгэйдик билитэлиибин… Хотунум Огдооччуйа ынах сааҕын тылбынан ыраастатыах буолан саанар, оттон эһиги уолгут Сүөдэркэ «хамначчыт эргин бырах, миэхэ кэл» диэн сордообута… Суох! Тахсыбаппын!
