скачать книгу бесплатно
Уйбаан Сэмэнэбис ону истэн олорон: «Хайдах-хайдах баҕайыный?.. Ама ити барыта кырдьык буолуо дуо?» – диэн саарбахтыы саныыр.
Маайа, кэпсии туран, бу киһи кини тылын итэҕэйбэт курдук туттарын өйдөөн көрөр:
– Быһыыта, итэҕэйбэккин ээ?
– Киһи хайдах да итэҕэйиэх буолбатах.
Маайа саҥата суох хоһун иһигэр киирэн хаалар уонна, сотору буолаат, Дьаакыбылап кулуба оҥорон биэрбит биэксэл кумааҕыларын таһааран көрдөрөр.
Уйбаан Сэмэнэбис маннык көстөн турар хара батталы хаһан да көрө да, истэ да илигэ. Ама да, Дьаакыбылап кулуба буолбутун иһин, бу дьыалатыгар хайаан да түбэһиэх, суукка тардыллыах тустаах.
Уйбаан Сэмэнэбис Маайаҕа аргыый аҕай этэр:
– Мин үҥсэр идэлээх киһибин. Суукка-сокуоҥҥа киэҥ билсиилээхпин, онон, Дьаакыбылап кулуба төһө да кыахтааҕын иһин, итинник көстөн турар дьыалаҕа… кыайыллыа. «Үҥүс» диэн миэхэ сурук биэрдэргин, мин үҥсүөм этэ. Оччоҕо Дьаакыбылап кулуба бииринэн – албыннаан, син бэйэтин курдук биир улуус кулубатын кыыһын саакка киллэрбитигэр – саат кутуохтаах; иккиһинэн – сымыйанан суруйан, улуус бэчээтин ууран туоһулаабыт биэксэл кумааҕыларын иһин суукка тардыллыахтаах. Ону эн туох диигиний?
Билигин манна кэргэнэ Сүөдэр баара буоллар, Маайалаах сүбэлэһиэ этилэр. Кини соҕотоҕун итинник дьыаланы тэрийэриттэн олус куттанар, толлор:
– Кэбис, ол биһиги, ыал хамначчыттара, хаһан улуус кулубата тойону суутунан кыайан, саат куттараары, суукка тартараары… Ол үҥсэргэ төлүүр харчы да суох. Кэбис, хааллын!
– Да-а, ону бэйэҥ биллэҕиҥ… Ол эрээри үҥсүбүт киһи хайаан да сүүйэр дьыалата эбит… Туох аатай доҕор, кулуба кыыһын албыннаан, хамначчыкка ойох кэпсэтиннэрэр диэн!
– Оннугун-оннук буолуо да, мин кэргэммин таптыыбын. Мин киниэхэ, саһыл тыһа истээх сонугар, баай-мааны да таҥаһыгар ымсыыран эргэ тахсыбатаҕым – бэйэтин сөбүлээн эргэ тахсыбытым. Кини ыал хамначчыта буоларын билэ-билэбин…
– Ол туһа туспа. Сокуон да быһыытынан, эн бэргэһэлэммит кэргэҥҥин кытта, ким да буолбутун иһин, барсыах тустааххын.
Маайа бу киэһэ Уйбаан Сэмэнэбис кинилэр ааттарыттан Дьаакыбылап кулубаны үҥсэригэр сөбүлэҥин биэрбэт.
Маайа утуйа киирээри турдаҕына Уйбаан Сэмэнэбис этэр:
– Бу түүн барытын үчүгэйдик ыараҥнатан көр, сөбүлэһэр буоллаххына, мин, баҕар, харчыта-соболоҥо да суох үҥсүө этим. Оттон дьыаланы сүүйдэхпитинэ – мин эрэйбин бэйэҕит саныаххыт, туох да тахсыбатаҕына, – хааллаҕа ол. Киһи оччону эрэйдэнэр.
Маайа, тугу да саҥарбакка, хоһугар киирэн хаалар. Оҕото Сэмэнчик, биһигэр утуйан, муннун тыаһа буккуруу сытар. Маайа төбөтүн сыттыгар уураат: «Хайдах гынабын?» – диэн санааҕа түһэр. Кини устунан ааспыт олоҕун ырытан барар. Дьонуттан арахпыта үс төгүрүк сыла туолара чугаһаан эрэр. Ол тухары кини дьоно аах хайдах олороллорун букатын истибэккэ да, билбэккэ да сылдьар. «Ийэм эрэйдээх миигин сүтэрэн…» – дии саныыр да, икки хараҕын уута тахсыбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Ийэтин кини олус да ахтыбыт. «Ийээ! Ийээ!» – диэн уоһун иһигэр ботугураамахтыыр.
Маайа хараҕын быһа симэр. Ол сытан төрөөбүт Төгүрүк алааһын көрөргө дылы. Ийэтэ дьиэтин ааныгар тахсан туран: «Маайа, төнүн, туох буруйдаах буолаҥҥын, ыалга хамначчытынан сылдьаҕын», – диир курдук. Маайа өйүгэр ити санаа, хаа-дьаа да буоллар, син охсуллан ааһар этэ. Итинник санаатын кини кэргэнин Сүөдэри таптыыра кыайара…
«Сэгэрим, Сүөдэрим, төһө эрэ тоҥон, уһун суол сорун-муҥун көрөн эрэрэ буолла? – дии саныыр Маайа. – Суох, мин, Сүөдэрбин быраҕан, ханна да барыам суоҕа! Билигин биһиги биир ынахтаахпыт, биир тыһаҕастаахпыт… Ынахпыт быйыл эмиэ буос… сотору төрүө. Оччоҕо үс сүөһүлэнэбит. Ханна эрэ манна балаҕан оҕото туттуохпут, туспа ыал буолуохпут». Маайа, сайын ынах хомуйа сылдьан, Киллэм дэриэбинэтин соҕуруу уһугар, нэлэмэн күөл аттыгар, үс муннуктуу киирбит үрдүк соҕус күөх хонууну көрөрө уонна: «Оо, манна биһиги, дьиэ оҕото туттан, олорорбут буоллун даа!» – диэн олус баҕара саныыра…
«Бэйи эрэ, ити туох үтүө санаалаах киһитэ дуу, туох куһаҕан санаалаах дьээбэ киһитэ дуу? Туохха кыһанан, ыал хамначчыттарын иннигэр суут аанын тоҥсуйаары, үҥсээри гынарый? Хамнас, харчы көрдөөбөт буолтун кэннэ… Ити кумааҕылар биһиэхэ да сыппыттарыттан туох туһа баарый… Оо, Сүөдэр, Сүөдэр! Ханна сылдьаҕыный? Тоҕо миэхэ сүбэ-ама буолбаккыный?.. Баҕар, Дьаакыбылап обургу халыҥ аньыыта туолан, ити киһи биһиги иннибитигэр үҥсээри гынара буолаарай?» – Маайа ити курдук эргитэ саныы сытан, утуйбутун бэйэтэ да билбэккэ хаалар.
Хонон тураллар. Аһаан бүтэн иһэн Уйбаан Сэмэнэбис, мичээрдии-мичээрдии, Лэгиэнтэй атыыһыкка этэр:
– Мин бөөлүүн букатын да утуйбатым диэххэ сөп.
– Ороҥҥор табыллымына дуо? – Лэгиэнтэй атыыһыт соһуйа түһэр.
– Суох, оронум бэрт үчүгэй. Ити Маайа бэҕэһээ киэһэ миэхэ кэпсээбититтэн.
Маайа сирэйэ кытара түһэр. Кини, ханна да барыах сирин булбакка, сирэйин сылабаар кэннигэр саһыарар. Лэгиэнтэй атыыһыт кини сирэйин өҥөҥнүү-өҥөҥнүү көрөр, улаханнык соһуйар:
– Оннук, ол тугу кэпсээбитэй? Биһиэхэ олорбута икки сыла буолуох буолла да, тугу да кэпсии илик… Хоноһобутун, ол тугу кэпсээн, утуппатыҥ? – Лэгиэнтэй атыыһыт Маайаттан ыйытар.
Маайа, кыбыстан, сирэйэ кытарар.
– Мин тугу да кэпсээбэтэҕим. Олоҕум туһунан ыйыппытыгар эппитим…
– Маайаны кыбыһыннарымаҥ. Кини туох да куһаҕаны кэпсээбэтэҕэ. Дьаакыбылап кулуба, албыҥҥа үктэннэрэн, Орто Бүлүү Харатаайап кулуба…
– Тыый, доҕоор, ол Сэмэн Харатаайап тугун албыннаппытый?
– Бу кини оҕото үһү эбээт, – Уйбаан Сэмэнэбис Маайа диэки ыйар.
Дьэ онно көрүө этигит Лэгиэнтэй атыыһыт сирэйэ хайдах кубулуйбутун, хайдах хараҕа тиэрбэс курдук эрилийбитин! Мэктиэтигэр, кини сэҥийэтэ икки ыыраахтаах курдук буолар.
– Ама… ама… ити кырдьык үһүө?
Уйбаан Сэмэнэбис Маайа диэки көрөн кэбиһэр:
– Маайаттан бэйэтиттэн ыйыт.
Лэгиэнтэй атыыһыт, тугу да булан саҥарымына, Маайа диэки көрүтэлиир, чыпчырыммахтыыр, дьэ ол кэнниттэн ыйытар:
– Маайа, ама… дьэ ити хайдаҕый?
Маайа, аҕата улуус кулубата Сэмэн Харатаайап буоларыттан сааппыт курдук, сирэйин кистии соҕус туттар:
– Кырдьык… Мин аҕам Харатаайап…
Маайа ити эппит тыла остуолу тула олорор дьон санаатын, кутаҕа үктэннэххэ киһи атаҕын тула от үмүөрүһэрин курдук, үмүрү тардан ылар. Дьиэ иһэ уу чуумпу буолар, арай истиэнэҕэ ыйанан турар эргэрэн хаалбыт мастаах чаһы «чып-чап, чып-чап» тыаһыыра эрэ иһиллэр.
Өр соҕус саҥата суох олорбохтоон баран, Лэгиэнтэй атыыһыт аргыый аҕай этэр:
– Киһи эҥин-эҥини да истэр.
Маайа, аа-дьуо туран, хоһун иһигэр киирэр. Кини сыттыгын анныттан Дьаакыбылап кулуба оҥорон биэрбит биэксэл кумааҕыларын таһаарар.
Уйбаан Сэмэнэбис хара тордох бэчээти кыҥастаһа-кыҥастаһа көрөр. Бу чахчы Нам улууһун Инородческай управатын гербовай бэчээтэ ууруллубут. Ол аата бу сымыйа биэксэллэргэ туох этиллибитин барытын улуус кулубата туоһулаабыт. Онон бу кумааҕыларынан Сүөдэр харчы иэстэһэр, үҥсэр кыахтаах. Оттон сымыйанан оҥоһуллубут биэксэллэр чахчы сымыйалара дакаастаннаҕына, маны туоһулаабыт, «чахчы» диэн бэчээти уурбут Нам улууһун кулубата хоруйга, суукка-сокуоҥҥа тардыллыахтаах.
Сымыйа биэксэллэри көрө-көрө, сөҕүү бөҕө буолар. Маайа, ону истэн олорон, саныыр: «Ээ, Лэгиэнтэй атыыһыт, эн ол көмүстээх Тайҕаттан иһэр үлэһит сордоохтон көмүһүн албыннаан «сүүйбэтэҕиҥ» буоллар, син биһиги курдук сылдьыа этиҥ… Дьаакыбылап биир туспа албыны оҥорор, эн биир туспа албыны оҥороҕун. Хайаҕыт хайаҕытыттан ордугун ким да билбэт!»
– Маайа, бу дьыаланы үҥсүү суолунан ыыттахха, киһи хайаан да сүүйэр, – диир Уйбаан Сэмэнэбис.
– Оттон мин Сүөдэрим… Атын киһи… «атыыһыт уола» буола сылдьыбытыгар, суукка түбэһиэ суоҕа дуо? – Маайа куруутун куттанар санаатын ыйытар.
Уйбаан Сэмэнэбис уонна Лэгиэнтэй атыыһыт иккиэн ах бараллар. Кырдьык даҕаны, бу дьыалаҕа Сүөдэр эмиэ суукка тардыллыан сөп.
– Мин куоракка биир сүбэлэтэр нууччалаахпын. Итини барытын мин киниттэн сүбэлэтиэм, – диир Уйбаан Сэмэнэбис уонна Маайа көрдөрө биэрбит биэксэл кумааҕыларын суулаан сиэбигэр уктар.
III
Уйбаан Сэмэнэбис били Маайа кумааҕыларын ылан барыаҕыттан ыла, ууга тааһы бырахпыт курдук, сүтэн хаалар. Силлиэ тыал түһүөн иннинэ салгын иһиллээбиттии иһийэрин курдук, туох да сурах-садьык иһиллибэт, им-ньим буолар. Маайа бу күннэргэ: «Туохтан кыбыстан, кумааҕыларбын төттөрү ылбатаҕым буолуой?» – диэн бэйэтин бэйэтэ сэмэлэнэ саныыр.
Маайа, кэнникинэн тулуйумуна, Лэгиэнтэй атыыһыттан ыйытар:
– Били киһибит быыралыы сүтэн хаалла дии… Ити туох буолта буолуой?
– Ким билэр, кини урут да сыл баһыгар-атаҕар эрэ охсуллан ааһар идэлээҕэ. Хаһан эмэ көстүө.
– Аны били ылбыт кумааҕыларын Дьаакыбылап кулубаҕа илдьэн биэрбитэ буолаарай? – Маайа дьиксинэн ыйытар.
– Кэбис, туох диэн эттэххиний? Аньыы даҕаны… Уйбаан Сэмэнэбис оннуга суох киһи.
Маайа ити тыллартан хараҕа сырдыырга, тыына кэҥииргэ дылы буолан ылар. Кини Лэгиэнтэй атыыһыт тылын эмиэ да итэҕэйэр, эмиэ да итэҕэйбэт. «Байар баҕатыгар киһи дууһатыгар тиийэллэрин да кэрэйбэт буолбут дьон кырдьыктара да диэн», – дии саныыр арыт. Итинтэн ыла Маайа, ыар санааҕа хам баттатан, саҥата, оонньуута сүтэн, кырдьаҕас эмээхсин курдук, төбөтүн умса туттан сылдьар буолар.
Оо, көһүттэххэ күннэр-ыйдар барамматтара, уһуннара сүрүөн! Маайа икки киһини көһүтэн эрэй бөҕөнү көрөр. Биллэн турар, бастатан туран, таптыыр кэргэнин, доҕорун Сүөдэри. Иккис көһүтэр киһитэ – Уйбаан Сэмэнэбис. Ол күүтэр дьоно кэллэр кэлбэттэр. Маайа утуйар уута уу буолбат, уоскуйар, санаатын аралдьытар сирин булбат, киэҥ көхсүлээх бэйэтэ тулуйбат, ыксыыр.
Күн уһаан, халлаан ырааһыран, сырдаан барар. Тэлгэһэ хаарын буор-сыыс быһыта сиэн, чалбахтар тахсыталыыллар. Күнүһүн сылаас, киэһэтин-сарсыардатын тымныы, дьыбардаах күннэр кэлэллэр. Ити аата сотору Сүөдэр таһаҕас таһар суола алдьаныа, онон кини кэлиэ! Маайа, кыахтааҕа буоллар, күнү хас сарсыарда турдаҕын аайы өрө үтэйэн, үөһэ күөрэтэн, саас кэлиитин түргэтэтэн биэриэ этэ.
«Сааскы халлаан курдук кубулҕаттаах» диэн өс хоһооно баар. Биир күн ириэриэх, суолу алдьатыах курдук буолан баран, иккис күнүгэр дьэбин уостан, иккистээн кыһыны аҕалан, тыбыс-тымныынан тыынан кэбиһэр. Маайа маннык тымныы, курус күннэргэ санаата ордук алдьанар. Ол эрээри, кэлэн иһэр аата кэлэн иһэр! Сылаас, сырдык күннэр үксээн, күн уота үрүҥ хаартан тэптэрэн киһи сирэйин харааччы сиир. Сыарҕа ыллыгын суола, өстүөкүлэ таас курдук, кылбайар. Маннык күннэргэ сыарҕа ыллыктара араас музыка тойугун түһэрэллэр. Оннооҕор Өлүөнэ өрүс устун айан суолунан иһэр киһи атын саттыыр саҥата, сарсыардааҥҥы дьыбарга тэптэрэн, сүүс төгүл улаатан, дуораһыйан, бырааҥҥа тиийэ тарҕанар. Сааскы дьыбардаах сарсыардаларга тоҥсоҕой тэҥкэ харыйатын хаппыт мутугун туора миинэн олорон турулаччы тоҥсуйара сүүһүнэн барабаан тыаһа буолан иһиллэр. Бу сааскы музыка киириитэ – увертюрата!
Бу кэнниттэн дьиҥнээх уордаах охсуһуу музыката – Өлүөнэ өрүс уһун кыһын устата хам баттатан сыппыт халыҥ мууһун хайыта тэбэр музыката – ньиргийэр! Ол музыкаҕа улуу күүс уһуктуута, дохсун этиҥ этиитэ, кэлэр кэскил тойуга иһиллэр!..
Суол алдьанара ыраах, Маайа хаста таһырдьа тахсар да, соччото, төһө үөһэ тахсар буолбутун көрөөрү, күнү одуулаһара. Киллэм хонуутун хаара улам бороорон, сорох сирдэринэн харалдьыктар тахсан бараллар.
Бу күннэргэ Маайа куруутун: «Сүөдэр бүгүн кэлэрэ буолуо!» – дии саныыр, күүтэр. Дьиэ иһигэр сылдьар буоллаҕына аантан хараҕа арахпат, оттон таһырдьа таҕыстар эрэ суолу кэтиир. Суох, Сүөдэр биллибэт. Суол алдьанан барар. Оннооҕор Лэгиэнтэй атыыһыт:
– Киһибит хойутаары, суолга былдьатаары гынна, – диэн дьиксинэ быһыытыйар.
Арай, биир киэһэ, Маайа оҕотун Сэмэнчик оронун оҥоро турдаҕына, олбуордарын иһигэр элбэх сыарҕалаах ат киирэр тыаһа курулаан иһиллэр.
«Сүөдэр кэллэ!» – дии санаан Маайа, оҕотун Сэмэнчиги оронугар олордоот, таһырдьа сүүрэн тахсар. Кырдьык, Сүөдэр кэлэн аттарын баайталыы турар эбит. Кини Маайаны көрөөт:
– Хайа, оҕобут? – диэн ыйытар.
– Эйигин көһүтэн, утуйбакка, оронугар олорор, – диэн сибигинэйбитинэн Маайа кэргэнин түөһүгэр саба түһэр.
Сүөдэр сирэйин сааскы салгын сиэн хараарда охсубут. Кини сырыытын бэрт үчүгэйдик сылдьан, туох да сүтүгэ, ночоото суох таһаҕаһын барытын туттаран кэлбит. Лэгиэнтэй атыыһыкка бэрт үгүс барыс киирбит.
Ол киэһэ: «Сүөдэр үчүгэйдик сылдьан кэлбитин иһин», – диэн Лэгиэнтэй атыыһыт малааһын тэрийэр. Маайа ол малааһыны букатын сөбүлээбэтэр да – тойоно эппитин кэннэ тэҥнэһиэ баара дуо – тэрийсибитинэн барар. Остуолга ас тардаллар. Хас да бытыылка арыгы туруоруллар. Сотору-сотору үрүүмкэлэр көтөҕүллэллэр. Лэгиэнтэй атыыһыт Сүөдэрдиин иккиэйэҕин биир бытыылка арыгыны кураанахтаан баран, иккис бытыылкаларыгар киирэллэр.
Аһыылларын быыһыгар Сүөдэр Маачаҕа Сараапап атыыһыт кинини хайдах албыннаары гыммытын, ону хайдах туппутун кэпсиир:
– Көр эрэ… Сараапап, итиччэ баайыгар хараҕа туолбакка, дьону ыйааһыныгар сүүйээри… иккилии бууттаах киирэтин алын үүттэрин толору сүөһү сааҕынан сыбаан тоҥорбут… Көр эрэ, мин Аанньаахха ыйаан көрбөтөҕүм буоллар, балыйтарыа эбиппин ээ… Оо, баай атыыһыт буолан баран, сааппат да сирэйдээх буолар эбит…
– Сүөдээр, эн дьадаҥыттан куттаммат буол, баайтан куттанар буол, – дии-дии Лэгиэнтэй атыыһыт сөмүйэтин чочоҥнотор.
– Көр эрэ, эн эмиэ баайгын ээ, кыра дьону албынныыгын дуо? – Сүөдэр, итирэн хаалан, харса суоҕа киирэн олорор буолан ыйытар.
– Мин… мин… албынныахпын төһө да баҕарбатаҕым иһин… харчы ханыытын тардан, кэм, тугу эмэни ылларбыт, албыны оҥорторбут буолар… Дьэ эн манныгы өйдөө, арай суолга биир мөһөөктөөх «кэтирииҥкэ» сытар буоллун. Ону баай икки дьадаҥы икки тэбис-тэҥҥэ көрбүт буоллуннар. Хайалара ылыар сөбүй?.. Дьадаҥы?.. Суох, хайа да суут дьадаҥыга биэриэ суоҕа. Этиэхтэрэ: «Эн хантан ылбыт бачча харчыгыный?» – диэн. Кимиэхэ биэриэхтэрэй?.. Баайга! Тоҕо?.. «Баай харчылаах… Баҕар, ол харчытыттан түһэрбит буолуон сөп», – диэн. Онон харчы куруутун ханыытын көрдүүр.
Итирэн хаалан, ити курдук ону-маны кэпсэтэн лахсыһа олорон, Лэгиэнтэй атыыһыт күлэн тэһэ барар:
– Сүөдээр, истэҕин дуо, эн бэйэҥ эмиэ «атыыһыт уола» буола сылдьыбыт эбиккин дии… Дьэ, бэтиэхэ, хэ-хэ-хэ!
Сүөдэр, сирэйгэ сырбаттарбыт курдук, курус гына түһэр. Маайа ханна да барыан булбат. Били Уйбаан Сэмэнэбискэ кэпсээбитин кэмсинэ саныыр.
– Ханнык атыыһыт? – Сүөдэр тойонуттан ыйытар.
– Оттон… Дьаакыбылап кулуба «атыыһыт уола» диэн сымыйа биэксэл оҥорон биэрбитэ… Дьэ, бэтиэхэ, хэ-хэ-хэ! «Хабырыллайап атыыһыт уола». Ха-ха-ха!
Сүөдэр кэргэнин Маайа диэки: «Итини хантан билбиттэрэй?» – диэбиттии көрүтэлиир. Маайа икки иҥин хаана, буспут дьэдьэн курдук, тэтэрэн баран, тугу да саҥарбакка эрэ туран, хоһун иһигэр киирэн хаалар.
Лэгиэнтэй атыыһыт, төһө да холуочугун иһин, дьонун саатырдыбытын өйдүүр. Кини, сыарҕа сыҥааҕа чөҥөчөккө иҥнэн тохтуурун курдук, тохтуу түһэр уонна ньымааттаһан барар:
– Дьэ, ити мин оонньуу кэриэтэ… Өһүргэнимэ дуу! Баҕар, Уйбаан Сэмэнэбис ол дьыаланы сүүйдэҕинэ – эһиги баай дьон буола түһүөххүт.
Сүөдэр тугу да өйдөөбөт. «Уйбаан Сэмэнэбис» диэн кими ааттыылларын, туох «үҥсүүтүн сүүйэллэрин» букатын билбэт.
Итини барытын Маайа бу түүн киниэхэ кэпсиир.
– Ол кумааҕыларбытын ылбыт киһибит сүтэн хаалла дии, – диэн Маайа улаханнык дьиксиммит быһыынан кэпсээнин түмүктүүр.
– Сүттэҕинэ, сүтэ да сырыттын… хаһан эмэ биллиэ, – Сүөдэр мичээрдиир. Маайа кэргэнэ мичээрдээбититтэн туохтааҕар да улаханнык үөрэр. Кинилэр дьоллоро диэн бэйэ-бэйэлэрин истиҥник, үчүгэйдик санаһаллара, итиитик таптаһаллара – ол эрэ.
* * *
Уйбаан Сэмэнэбис били Маайаттан ылбыт сымыйа биэксэл кумааҕыларын туппутунан Аркадий Романович Эховка көтөн түһэр. Кини Маайа тугу кэпсээбитин барытын кэпсээн биэрэр. Эхов маҥнай утаа, Харатаайап кулуба аатын истэн, хайдах эрэ чинэс гына түһэр уонна эмиэ саҥата суох сөҥөн олорон истэр.
– Кыыс аата ким диэний? – Уйбаан Сэмэнэбис кэпсээн бүтүүтүгэр Эхов ыйытар.
– Маайа… Мария.
«Ама, били мин үөрэтэ сылдьыбыт кыыһым буолуо дуо?» – диэн санаа Эхов өйүгэр сындыыс курдук түргэнник элэс гынан ааһаат умуллан хаалар.
– Дьаакыбылап ньүдьү-балай, батталлаах, бэйэтин муҥур ыраахтааҕынан ааҕынар кулуба. Онон кини итинник быһыытыйбытыгар киһи дьиктиргиэҕэ суох. Кинини ити оҥоһуутугар сууттатыахха сөп. Оттон ол хамначчыт дьон билигин олорор ыаллара – Лэгиэнтэй атыыһыт Саха сиригэр саҥа үөскээн эрэр эргиэн капиталын биир соллоҥ представителэ. Кини, эмискэ көрдөххө, киһи үтүөтэ. Ханнык баҕарар үлэһитин кытта уруулуу да буоларын кэрэйиэ суоҕа. Ким кыһалҕалааҕы үбүлээччи, салҕааччы кини буолуо. Кини туһунан ким эмит куһаҕаны эттэҕинэ, чугас ыаллара «холуннараҕын» диэхтэрэ. Ол гынан баран кини Дьаакыбылаптааҕар угаайылаах илимнээх, уһун илиилээх, күүстээх дайбааһыннаах баай.
Уйбаан Сэмэнэбис ким хайдаҕын-тугун дириҥник ырыта барааччыта суох. Кини аан бастаан дьыаланы кытта билсэр, ол кэнниттэн – баай көрдөһөр буоллун, дьадаҥы үҥсэр буоллун – кыайыах буоллаҕына, ол дьыаланы ылынан үҥсэн барар идэлээх. Үҥсэ сылдьан, ол дьыалатыгар тартаран, олус үлүһүйэр, уутугар-хаатыгар киирэр. Оттон дьыала быһаарыллан бүттэҕинэ: «Ээ, ити дьүһүннээх дьыаланы ылынан үҥсэ сылдьыбыт эбиппин дуу?» – диэн, арыт бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйэр.
– Бу дьыаланы, ылыннахха, киһи чахчы сүүйүө дуу, суох дуу? Ону ыйытабын! Мин ону сүбэлэтэ киирбитим, – диэн кини Эховтан быһаччы ыйытар.
– Киһи хайаан да кыайар дьыалата.
Уйбаан Сэмэнэбис бэркэ диэн үөрэ түһэр. Кини, субу суукка барыах курдук, ойон турар:
– Аркадий Романович, миэхэ дьыалатын оҥорон биэриэҥ дуо? Итиэннэ, арба, «Хабырыллайап атыыһыт уолабын» диэн сымыйа ааттана сылдьыбыт хамначчыт, Харатаайап кулуба кыыһын бэргэһэлээх эрэ, суукка эриллиэ суоҕа дуо?
Аркадий Романович күлэр. Кини икки сутуругунан остуолу охсор.
– Кыыс эрэ буоларын быһыытынан, биһиги кинини сокуоҥҥа түбэһиннэриэхпит суоҕа.
