скачать книгу бесплатно
Дьэ ити кэнниттэн Аркадий Романович Эхов үҥсүү дьыалатын оҥорон барар. Кини, сотору-сотору тохтоон, Дьаакыбылап кулуба дьиикэй санаатын сөҕөн чыпчырынан кэбиһэр уонна, сокуон халыҥ кинигэтин ылан арыйан, тугу эрэ бэлиэтэнэн ылар.
– Харатаайап кыыһа улахан дьахтар дуу?
– Ээ, саха дьахтарыгар олус нарын, олус кырасыабай дьахтар.
– Оттон эрэ хайдах киһиний?
Уйбаан Сэмэнэбис эҥил баһын ыгдах гыннаран ылар: кини эр киһини өссө көрө илик.
Аркадий Романович эмиэ өр соҕус суруйар. Тугу эрэ дуумайдаан, хоһун иһигэр төттөрү-таары хаамыталыыр.
– «Харатаайап кулуба кыыһа этим», – диир дуу?
– Инньэ диир… Ким билэр, баҕар, буолуо…
Уйбаан Сэмэнэбис, дьыалатын оҥорторон баран, мировой судьуйа тойоҥҥо илдьэн туттарар.
Судьуйа, Уйбаан Сэмэнэбиһи көрөн баран, мичик аллайар. Бу киһи сырыттаҕына кини хармаана хайаан да харчыланааччы.
– А-а, Уйбаан Сэмэнэбис, сылдьыбатаҕыҥ да ыраатта. Дьэ, туох саҥа дьыаланы булан киллэрдиҥ? – диэн баран судьуйа Уйбаан Сэмэнэбис биэрбит дьыалатын арыйан көрүтэлиир. – Тохтоо, тохтоо!.. Икки улуус кулубаларын иирсээннэрэ?.. Хайалара эйигин «үҥсээччинэн» оҥордо?
– Итиннэ баар.
– Аа, тохтоо!.. Каратаев кулуба кыыһа Мария… Ыарахан соҕус дьыаланы киллэрбиккин…
Уйбаан Сэмэнэбис саҥата суох ис сиэбиттэн сүүрбэ биэстээх күөхтүҥү өҥнөөх «александровканы» таһааран остуол үрдүгэр уурар.
– Чэ, үчүгэй, хааллар, – диэн баран судьуйа тойон харчыны ылан уктан кэбиһэр.
Уйбаан Сэмэнэбис аҕыйах хонон баран мировой судьуйа кэнсэлээрийэтигэр киирэр да, судьуйа тойон дьыала көрө олорор кэмигэр түбэһэр. Кини остуол начаалынньыгыттан кэлэн ыйытар:
– Власьевич, били мин киллэрбит дьыалам ханна тиийдэ?
Судьуйа остуолун начаалынньыга – Власьевич диэн кырдьаҕас оҕонньор – сахалыы да, нууччалыы да бэркэ билэр, куорат олохтоох нууччата. Кини былыр-былыргыттан судьуйаҕа суруксуттуур. Билигин остуол начаалынньыга дуоһунастаах. Бу дуоһунас төһө да үрдүк чыын буолбатаҕын иһин, кини добуоччу үчүгэйдик олорор. Ким баҕарар билэрэ: «Власьевичка үстээҕи, биэстээҕи ытыһыгар уура иликкинэ, хайа да бэйэлээх дьыала кини остуолуттан сыҕарыйбат», – диэн.
Власьевич бу Уйбаан Сэмэнэбиһи бэркэ диэн билэр. Соҕотох киниттэн үстүүнэн, биэстиинэн үгүһү ылбыта буолуо.
– Ээ, Уйбаан!.. Эн дьыалаҥ ыраатан турар… Оттон ханна оччо ырааппытын – соболоҥо суох ким кэпсиэй! – диэн баран, Власьевич күлэр.
– Эн буолан баран хайыаххыный? Манньата суох биир тылы этиэҥ баара дуо!
– Куһаҕанын эттэххэ, оннооҕор куобах тириитэ уҥунуоҕа суох имиллибэт.
Уйбаан Сэмэнэбис ууммут үстээх кумааҕы харчытын остуол начаалынньыга ылан ыстаанын киэҥ сиэбигэр кистээн кэбиһэр.
– Эн дьыалаҥ Бүлүү уокуругун исправнигар ыытыллыбыта. Кини Каратаев кулубаттан «чахчы маннык буолбута» диэн сурук ылан ыыттаҕына көрүллүөхтээх, – Власьевич атын дьыалалары бэрийбитинэн барар.
Уйбаан Сэмэнэбис ыксыыр. Харатаайап кулуба кыыһа ханна барбытын, кими кытта олорорун билэрэ буоллар, баччааҥҥа диэри ылы-чып олоруо суох этэ. Ити аата, дьыала ыраатар, булкуллар буолбут.
– Власьевич, өйдөө, Харатаайап кулуба, кыыһа өлбүтүн-тыыннааҕын, кими кытта олорорун билбэт буолан баран, хайдах туоһулуон, онно ыыппыккытый?
Власьевич оҕонньор ачыкытын тааһын үрдүнэн көрүтэлээмэхтээн кэбиһэр:
– Мин ону тугун билиэхпиний? Мин дьыалам кыра. «Ыыт» диэбиттэрин ыыппытым. «Хайыта тыытан уокка бырах» диэбиттэрэ буоллар, уокка бырахпыт буолуом этэ… Сокуон хараҕа ол курдук этэр.
Уйбаан Сэмэнэбис мировой судьуйа кэнсэлээрийэтиттэн санаата түһэн тахсар. Кини эмиэ сүбэлээччитигэр Аркадий Романович Эховка кэлэр уонна мировой судьуйа тойон кини дьыалатын ханна ыыппытын кэпсээн биэрэр. Эхов өр соҕус саҥата суох олорбохтуур:
– Дьыала ырааппыт.
– Кыыс дьонуттан суруга да суох, манна баар дьоннору ыҥыртаан ылан, кинилэртэн ыйыталаһан, тугун-ханныгын билэн баран, манна сууттуур кыахтара суох буолуо дуо? – Уйбаан Сэмэнэбис ыйытар.
– Хайдах оннук кыах суох буолуой – баар. Ону судьуйа тойон ырааҕынан эргитэр, угаайытын элбээтиннэрэр быһыыта буоллаҕа дии. Кини онтон ночооттонуо суоҕа – барыстаныа! Суукка дьыала төһө уһуннук сылдьар да, судьуйа тойон соччонон барыстанар…
Уйбаан Сэмэнэбис киллэрбит дьыалата Бүлүү исправнигар ыытыллыбытыттан ыла уһун кыһын ааһар. Арай биирдэ, куорат уулуссаларын хаардара харааран эрдэхтэринэ, Уйбаан Сэмэнэбис «дьыалатын» билсэ эмиэ мировой судьуйа кэнсэлээрийэтигэр киирэр. Власьевич оҕонньор, кинини көрөөт:
– А-а, Уйбаан, көһүт, олоро түс! – диэн баран, судьуйа тойон кабинетыгар киирэн хаалар.
Сотору буолаат, Уйбаан Сэмэнэбиһи судьуйа тойон кабинетыгар ыҥыраллар.
Улахан остуол кэннигэр, кыһыл көмүс дуйдаах, икки бастаах аарыма өксөкү көтөр, «барыгытын саба охсуом!» диэбиттии, икки кынатын саратан, айахтарын атан, тордуохтаах уһуктаах кыһыл тылларын таһааран олорор сэксээлэтин утарытыгар судьуйа тойон дьоһумсуйан олорор. Кини Уйбаан Сэмэнэбиһи урут хаһан да көрө илик киһи курдук туттар, тыбыс-тымныынан көрүтэлиир. Уйбаан Сэмэнэбис дорооболоспутугар тугу да хардарбат. Өр соҕус ол курдук иҥиэттэн олорбохтоон баран, судьуйа эмискэ күргүйдээн тоҕо барар:
– Эйигин албын киһи эрэ буолуо дии санаабат этим… Сирэйэ-хараҕа суох сымыйаччы эбиккин!..
Уйбаан Сэмэнэбис, хаһан да истиэм диэбэтэх тылларын истэн, итии уунан саба ыстарбыт курдук, эт-этэ барыта итийэ түһэр, көлөһүнэ саккырыы тохтор.
– Судьуйа тойон, мин тугу да сымыйалаабыппын өйдөөбөппүн ээ…
Судьуйа саҥата суох остуолун дьааһыгыттан дьыаланы ылан иннигэр уурунар.
– Каратаев кулуба кыыһа – Мария былыргы үйэҕэ өлбүт… Хаһааҥҥыттан эн өлбүт дьон иннигэр үҥсээччи буолбуккунуй? Өлбүт кыыс эйигин ханна көрсөн, үҥүс диэн дьыалатын биэрбитэй? Хаһааҥҥыттан өлбүт дьон дууһалара бу орто дойду суутугар үҥсэр-харсар буолбуттарай?.. Мин үгүс сымыйаччылары көрсүбүтүм да, эн курдук баламат сымыйаччыны көрө иликпин! – диэн баран, судьуйа тойон «дьыаланы» ыраах остуол ортотугар «сар» гына быраҕар. – Бу дьыалаҕар бэйэҕин сууттуохха сөп!..
– Дьоно билбэттэр… Харатаайап кыыһа билигин эринээн Киллэмҥэ, Лэгиэнтэй атыыһыттаахха, олороллор… Кыыс дьонуттан күрээн кэлбит, – диэн Уйбаан Сэмэнэбис судьуйа тойону өйдөтө сатыыр.
– Тоҕо сирэйэ-хараҕа суох сымыйалыы тураҕыный? Аҕата кыыһа хаһан өлбүтүн, ханна көмүллэ сытарын кытта биһиэхэ суруйар. Кими итэҕэйиэххэ сөбүй – эйигин дуу, өлбүт оҕотун көммүт киһини дуу?
Уйбаан Сэмэнэбис туох да диэн булбат: «Киллэмҥэ олорор дьахтар миэхэ сымыйалаабыта буолуо дуо?.. Суох, хайдах да сымыйа буолуон сатаммат!».
– Судьуйа тойон, оттон били сымыйанан оҥоһуллубут биэксэллэр?.. Нам улууһун Инородческай быраабатын гербовай бэчээтэ ууруллубут буолбат дуо? Ол эмиэ сымыйа дуу?
– Былыр үйэҕэ өлбүт дьахтары «тыыннаах» диэн, кини аатыттан үҥсэ сылдьар дьон, итэҕэлгит суох. Ити даҕаны биэксэллэри ким оҥорбута өссө биллибэт.
Уйбаан Сэмэнэбис олус ыксыыр. Кини билэрэ, сатыыра эрэ – сууттаһыы. Онон аһаан, онон таҥнан, онон үптэнэн олорор киһи судьуйа тойоҥҥо ити курдук итэҕэлин сүтэрэн баран, аны тугунан аһаан, идэлэнэн киһи буоларый?
Судьуйа, киһитэ ыксаабытын көрөн аһынна дуу, урут куруутун бэрик ыларын өйдөөтө дуу быһыылаах, кини диэки көрүтэлээн баран этэр:
– Аҕата тугу суруйарын бэйэҥ ылан көр!
Уйбаан Сэмэнэбис, дьыаланы ылан, Орто Бүлүү кулубата Харатаайап мантан ыйытыыга тугу хардарбытын ылан ааҕар уонна, балаҕан үрдэ барыта кини төбөтүгэр түһэн баттаабытын курдук, саатыттан төбөтүн ньүкүччү туттан, аанын нэһиилэ булан, саҥата суох тахсан барар.
* * *
Маайа кэргэнэ үчүгэйдик сылдьан кэлбититтэн, оҕото Сэмэнчик үнэн дьиэ иһин биир гына хастыырыттан, сааскы күн сырдыгыттан-сылааһыттан санаата көтөҕүллэн, үөрэ-көтө сылдьар. Ол курдук олордоҕуна дьиэ иһигэр Уйбаан Сэмэнэмис көтөн түһэр. Маайа бачча тухары көһүппүт киһитэ кэлбититтэн эбии сэргэхсийэн кэлэр. Кини, Уйбаан Сэмэнэбис дорооболоһуо, кэпсэтиэ дии санаан, саҥата суох көһүтэн көрөн баран, киһитэ тугу да саҥарбатаҕыттан дьиктиргээн ыйытар:
– Уйбаан Сэмэнэбис, кэпсээниҥ?
– Кэпсээн!.. Кэпсэл диэн ханна барыай?! – ыалдьыт киһи өс-саҕа курдук хардарар.
Маайа, сирэйэ кытара түһэн баран, уоска оҕустарбыт курдук, ах баран хаалар.
Уйбаан Сэмэнэбис саҥатын истэн, Лэгиэнтэй атыыһыт түгэх хостон тахсар:
– Бу хайа диэки бардыҥ?
– Манна кэллим.
– Били «үҥсүөм» диэн ылбыт дьыалаҥ?.. – Лэгиэнтэй атыыһыт ыалдьыта кини диэки куһаҕан баҕайытык көрбүтүттэн тохтуу түһэр.
Уйбаан Сэмэнэбис тугу да саҥарбат. Маайа саҥата суох чэй оргута тахсар. Хос иһигэр Лэгиэнтэй атыыһыт Уйбаан Сэмэнэбистиин иккиэйэҕин хаалаллар. Ыалдьыт, аан диэки көрө-көрө, бэрт улахан суолталааҕы кистээн кэпсээн эрэрдии сибигинэйэр:
– Ити дьахтар биһиэхэ кэпсээбитэ барыта – сымыйа… Харатаайап кулуба: «Соҕотох Маайа диэн кыыстааҕым өлбүтэ, дьиэм аттыгар уҥуоҕа көмүллэ сытар», – диэн суруйбут суругун бүгүн аахтым.
Ити кэпсээнтэн Лэгиэнтэй атыыһыт бэрт улаханнык соһуйар.
Сотору соҕус Маайа, остуолга чэй туруоран, дьонун ыҥыртыыр. Киниттэн куттаммыт дуу, дьиктиргээбит дуу курдук көрө-көрө, ыалдьыттаах тойон аһыы киирэллэр. «Туох буоллахтарай?» – диэн Маайа таайа саныыр да, туох да диэн булбат. Кини чэй кута олорон:
– Били миигиттэн ылбыт кумааҕыларгын ханна тиэртиҥ? – диэн ыйытар.
Уйбаан Сэмэнэбис Лэгиэнтэй атыыһыттыын сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиһэллэр. Уйбаан Сэмэнэбис көхсүн этитэн, күөмэйин оҥостон баран, аа-дьуо этэр:
– Алҕас ылыммыт эбиппин.
– Хайдах?
– Хайдах диэн, эн дьыалаҕын ылынан улахан саакка киирдим.
Маайа туох да диэн, ханна да барыан булбат. Лэгиэнтэй атыыһыт киниттэн хараҕын араарбат, хас хамсааһынын барытын кэтээн көрө олорор.
– Эн Харатаайап кулуба кыыһа буолбатах эбиккин, – диир Уйбаан Сэмэнэбис. – Хайдах ити курдук сирэйэ-хараҕа суох сымыйалыыгыный? Миигин, акаарыны, итэҕэппитиҥ иһин, сууту итэҕэтэр кыаҕыҥ суох!..
Маайа, хос иһиттэн куотан тахсан бараары хаста да өгдөҥнөтөлөөн көрүтэлээн баран, «куоттахпына, ити этэрэ барыта кырдьык курдук көстүө» диэн туттунар:
– Баччааҥҥа диэри кинилэртэн төрөөбүтүм дии саныырым… Хайыахтарай, баай дьон ыал хамначчыта буолбут кыыстарын билиниэхтэрэ дуо?
Уйбаан Сэмэнэбис Маайа этэрин бэркэ диэн сөҥөн олорон истэр. Кини эмиэ бу дьахтар этиитин итэҕэйэр.
– Харатаайап кулуба… «кыыһым… өлбүтэ» диэн суруйбут…
Маайа сирэйэ кубарыйа түһэр. «Кыыһым өлбүтэ…» – диэн ботугураат, кини остуолга төбөтүн ууран ытаан барар. – Миигин «өлбүтүнэн ааҕаллар… Оо, ийэм эрэйдээх төһө эрэ хараҕын уутун тоҕон эрээхтиирэ буолла?!».
Маайа, остуолтан ойон туран, ытыы-ытыы, хоһун диэки барар.
Уйбаан Сэмэнэбис, өр соҕус саҥата суох олорбохтоон баран, Лэгиэнтэй атыыһыкка сибигинэйэр:
– Ама, итинник дьааҥы кыылын курдук нарын бэйэлээх албынныыра буолуо дуо? Суох, кини албынныар сатаммат…
Лэгиэнтэй атыыһыт үүн тиэрбэһин курдук төп-төгүрүгүнэн эриличчи көрүтэлээн кэбиһэр:
– Кини эмискэ сүтэн хаалбытын дьоно, баҕар, «өллөҕө» да диэхтэрин сөп: сүтүктээх сүүс аньыылаах. Итини барытын биһиги Сүөдэртэн бэйэтиттэн истиэхпит. Кини сотору кэлэрэ буолуо, Намҥа тахсар суол төрдүнээҕи күөлгэ кус кэтиир дурданы тута барбыта.
Сотору соҕус Сүөдэр кэлэр. Кинини Лэгиэнтэй атыыһыт Уйбаан Сэмэнэбистиин тэлгэһэҕэ көрсөллөр.
Сүөдэр Уйбаан Сэмэнэбиһи урут бу ыалга олорор эрдэҕинэ хам-түм көрөр буолара. Онон билсэр дьон быһыытынан көрсөллөр.
– Мин эйигиттэн биир суолу ыйытардаахпын, – Уйбаан Сэмэнэбис Сүөдэр дьиэҕэ киирээри гыммытын тохтотор. – Эн кэргэниҥ чахчы Харатаайап кулуба кыыһа дуо?
«Ыйыттаҕа баҕас тугун дьиктитэй, олуонатай?» – дии саныы-саныы Сүөдэр бэрт холку баҕайытык этэр:
– Харатаайап кулуба кыыһа – онно туох баарый?
– Суох… Суох… туох да суох… – дии-дии Уйбаан Сэмэнэбис тэйэ хаамар. Кини Лэгиэнтэй атыыһыттыын олбуор иһигэр иккиэ хаалан, бэрт өр тугу эрэ сибигинэһэн сүбэлэһэллэр.
IV
Маайалаах Сүөдэр быйыл саас хамнастарын аахсан, сүөһүлэрин ылан, туспа ыал буолар баҕаларын Уйбаан Сэмэнэбис кэлэ сылдьан үрэйэн кэбиһэр. Маайа туспа ыал буоларыттан тоҕо эрэ куттанар курдук. Онон Лэгиэнтэй атыыһыттаахха аны үһүс сылларыгар үлэлиир буолаллар. Лэгиэнтэй атыыһыт онтон үөрүүтэ-көтүүтэ улахан. Кини Сүөдэр курдук көнө, үчүгэй үлэһити, кини баайын иһин уокка да, ууга да киирэриттэн кэрэйбэт киһини хантан булуой?! Оттон дьиэ үлэтигэр Маайаҕа тэҥнээх эмиэ ким кэлиэй?
Сүөдэрдээх Маайа сайын барахсан кэлэн ааһа охсубутун үчүгэйдик өйдөөбөккө хаалаллар. Хайа сахха күһүн кэлэн, сыарҕа хаара түһэн кэбиһэр.
Сүөдэр тойонун Лэгиэнтэй атыыһыт таһаҕаһын Маачаҕа киллэрэ айаҥҥа барар. Маайа ыарыһах хотунун көрө, бүөбэйдии, Лэгиэнтэй атыыһыт хоноһолорун, ыалдьыттарын аһата хаалар.
Уйбаан Сэмэнэбис буоллаҕына хаар түһэрин, муус тоҥон суол турарын кытта, Харатаайап кулубаны сирэй көрсөн кэпсэтээри, Орто Бүлүүгэ айанныыр. Кини хас да хонук устата айаннаан, Орто Бүлүү улууһун булар. Хампа диэн улуус быраабата баар сиригэр киэһэлик соҕус тиийэр. Улуус быраабатыгар ким да суох эбит. Дьон кини киириэн иннигэр аҕай тарҕаспыт быһыылаахтар.
Уйбаан Сэмэнэбис чугас хонор ыал көрдөһөөрү таһырдьа тахсар. Бырааба чугаһыгар турар дьиэҕэ киирэр. Дьиэ иһэ борук-сорук. Көмүлүөк оһох маһа умайан, төлөннөнөр кэмэ ааһан, кыһыл чоҕунан көрбүт. Оһох аттыгар иттэ турар эмээхсин, ытыраары гыммыт курдук, айаҕын аппатан, уһун, саһархай аһыыларын көрдөрө-көрдөрө, Уйбаан Сэмэнэбистэн ыйытар:
– Бу, хайа диэкиттэн сылдьар киһигиний? Дьокуускайтан даа? Ы-ы-ы! Ырааппытын баҕаһын! Ол туох соруктаах буолан, бу дойду буоругар үктэнниҥ?
– Эһиги улуускут кулубатыгар – Сэмэн Харатаайапка наадалаах кэллим, – диир Уйбаан Сэмэнэбис.
– Ол эрэйдээх саҥардыыҥҥыта дьиэтин диэки баран эрэрэ, ол ыал олохторугар муор-туор буолбуттарын истибит киһи сылдьар инигин?.. – диэт, эмээхсин үөһэ тыынан кэбиһэр. – Суос-соҕотох кыыс оҕолоохторо, бэйэтэ даҕаны урут бу буорга үөскээбэтэх кэрэ, үчүгэй оҕо, эмискэ…
Уйбаан Сэмэнэбис тыыммат да, чыпчылыйбат да, бу эмээхсин туох диирин саҥата суох иһиллээн олорор, оһоххо оттуллубут кураанах мас умайан таһыргыырын иһигэр абааһы көрө саныыр.
– Өлөн хаалбыта… Өлөн да диэн, манна киһи суоҕуна эттэххэ, сүтэн хаалбыта. Ону биһиги «кырдьаҕаспыт», көрүүлэнэн, моҥнон баран, ууга барбыт диэбитэ… Дьэ, онтон ыла… сатамматар эрэ барыта наар аанньа буолан иһээччи… Ээ, бу сирэйэ сытыйбытыҥ баара, ынахтарбын киллэртиирбин харааччы умнан кэбиһэн баран олорор эбиппин буолбат дуо?! – диэн эмээхсин, кэпсээнин ситэрбэккэ эргэ сону кэтэн, борооххой саал былааты баанан, таһырдьа тахсан барар.
Уйбаан Сэмэнэбис эмээхсин кэпсээнин ситэрбэтэҕиттэн кыһыйа саныыр. Сотору уокка ууруллубут алтан чаанньык оргуйан, уута таһынан барар. Ким да суоҕун көрөн, Уйбаан Сэмэнэбис ол чаанньыгы тыаҕа тардар.
Өөр буолан баран, били таһырдьа «сүөһүлэрин киллэртии» барбыт эмээхсин, аны оһоҕун кэнниттэн, хотонуттан тахсан кэлэр. Эмээхсин, сонун устаат, саал былаатын көхөҕө ыйаат, аны чэй кутар айдааныгар түһэр. Таһырдьаттан киирбит эрэ киһини чэйдэтэр, итии киллэрэр уонна кинини кытта ону-маны кэпсэтэр – саха ыалын абыычайа.
Уйбаан Сэмэнэбис, чэйдии олорон, били эмээхсин ситэрбэтэх кэпсээнин ситэ истээри:
