скачать книгу бесплатно
– Кишанни ечиб олинглар? – деди.
– Фақат битта шарти бор! – деди Балоян русчалаб. – Биз айтгандай қилиб тилхат ёзиб берасан.
– Айтганман-ку, мен ҳеч кимга ҳеч нарса бермаганман! – деди Мўмин Хол.
– Берган, сеники пара берган! – деди Балоян. – Яхшиликча, иқрор бўл, Холов!
– Бермаганман ахир, ўртоқ Балоян! – деди Мўмин Хол бўғиқ оҳангда. – Ишонинг, пора берган бўлсам, тил тортмай ўлай.
Қошлари ўжар чимирилиб, Балоян ирғиб ўрнидан турди:
– Свет! – деди.
Шартта Сидоров курсида ортига айланаркан, кучли қўлчироқ нурини деворга тутиб:
– Кўриб қўй! – деди. – Қара… яхшилаб қара!
Деворда Карим Раҳимнинг каттакон суратини кўриб, бир зум Мўмин Хол анграйиб қолди: дунёсининг энг бахтиёр одами каби Карим Раҳим яйраб куляпти. Бошида чиройли дўппи, эгнида сталинча тўрт қиссали камзул. Кўркам. Юз-кўзлари беғубор кулгидан яшариб, яшнаб кўринади… Қараб туриб, унинг яшаёлганигами, кўнгилларда ўчмас бир из қолдиролганигами, нимасигадир ки-шининг ҳаваси келади.
– Ана шу одамга сен ўттиз минг пора бергансан, – деди Балоян. – Тўғрима, Холов?
– Бермаганман, ўртоқ Балоян, Худо хайрингизни берсин, ишонинг ахир?!
– Етар!.. – Сўкиниб, қўл силтади Балоян. – Бермаган бўлсанг ҳам, ўттиз минг пора берганман, деб тилхат ёзасан. Чунки, унинг ўзи сени пора берганлар рўйхатига ёзиб қўйган. Сен ўн еттинчи ўриндасан. Етмиш икки киши унга пора берган. Етмиш икки!.. Билдингми?
Балояннинг гапларига ишонарини ҳам, ишонмаслигини ҳам билолмай, та-ғин Мўмин Хол суратга хомуш тикилди. Хўрсинди.
… йўқ, гапларига ишонмаслик керак. Иблис-да, авраб, илинтирмоқчи. У одам ўз бўйнига ўзи сиртмоқ соладиганлардан эмас. Ана!.. Агар мабодо па-лакат босиб, пора берганлар рўйхатини Карим Раҳим ўз қўли билан тузган бўлса ҳам, у қаторга мени тиркаёлмайди. Асло!.. Чунки, пора тўғрисида менга, бирор ишора ҳам… Йўқ, бермаган нарсамни бердим деб… Йўқ!.. Эрта бир кун юз-юзга, кўз-кўзга… Йўқ!.. Ёзмайман… ёзмайман… ёз…май…ман.
Кишан айни бўғма илондай экан. Сал қўли қимирлаб кетса ҳам, билагини янаям баттарроқ сиқиб, тобора азоб бермоқда эди.
Мўмин Хол Балоянга мунграйиб:
– Илтимос, кишанни ечиб олинг? – деди.
Балоян, ниҳоят, юрагидаги очофат қонга тўйган каби совуқ кулимсираб:
– Ёзасанми? – деди.
Мўмин Хол оғир бошини чайқади:
– Ёзмайман, – деди.
Бирдан Сидоров бақириб:
– Ёзасан, газанда! – деди. Ва, шартта ўткир чироқ нурини кўзига тутди.
Туйқис қум тиқилгандай оғриб, ҳеч нимани кўролмай, Мўмин Хол чирт кўзларини юмди.
– Ёздираман!..
Балоян сиполик билан Сидоровнинг ҳовурини босиб:
– Қизишма, Иван, – деди. – Биласан-ку, бугун бизнинг вақтимиз кўп. Улгу- рамиз… Чироқни деворга бур! – Сўнг, яна Мўмин Холга буюрди: – Қара, қара! Кўряпсанми, у кит эди, сен – чавақсан. Унинг зулми остида қандай яшага-нингни эслагин-да, тилхат ёзиб беравер, Холов. Агар у чиқиб келса, сенга ҳам, сендай чавақларга ҳам кун бермайди.
Кўзлари жимирлаган кўйи, суратга тикиларкан, Мўмин Хол кўнглида Ба-лояннинг фикрига қўшилмади.
… йўқ, Карим Раҳим наҳанг эмас, зарбу зуғуми зўр раҳбар эди. Ишнинг кўзини биларди. Ишбилармон кишиларни қадрларди. Шунинг учун ҳам унга шахсанРашидовнинг назари тушган эди. Ҳа-да!..
Ёдида: авжи саратон. Пешин пайти. Вилоят марказидаги катта боғда кен-гаш ўтказилаяпти. Минбарда Рашидов.
– Кеча биз Зарафшон бўйидаги бир колхозни айланиб, колхозчиларнинг анча бой-бадавлат яшаётганликларига гувоҳ бўлдик. Колхознинг мармар ҳовузлари, кўркам боғлари, муҳташам биноларини, теплицаларини кўриб қу-вондик. Ўша, – биз кўрган, – миллионер колхоз раиси ўртоқ Каримов ҳам кенгашда иштирок этяптилар, – деб, Рашидов қўр тўкиб ўтирган раисларга, директорларга, котибларга синчков нигоҳ ташлагач, бош ирғади. – Қани, ўртоқ Каримов, марҳамат, бизга айтинг-чи, бундай қувончли ютуқларга қандай эри-шаяпсизлар?
Гурс-гурс одим отиб, Карим Раҳим минбарга яқинлашди. Даврага юзлан-ди. Кейин, хиёл Рашидов томонга ўгирилиб:
– Ҳурматли Шароф Рашидович, сизнинг қимматли ўгитларингизга амал қилиб, ишбилармон кадрларни жой-жойига қўёлганимиз учун ҳамма мушкул-ларимиз осон кўчяпти, – деди.
– Раҳмат, ўртоқ Каримов! – деди Рашидов. – Отангизга раҳмат!..
… шунақа.
Карим Раҳим наҳанг эмас, беҳуда гапирмайдиган, гапини елга совурмай-диган раҳбар эди. Кейин, ўша кенгашдан сўнг, туман қурултойида партия қўмитаси биринчилигига тайинлангач, қулочини кенг ёйворди. Жуда қисқа фурсатда – салкам беш йилда туман шаъни-шавкати учун жуда кўп хайрли ишларни бажартирди: етмиш йилдан бери нураб ётган масжид-мадрасаларни созлаб-бутлаб таъмирлатди; марказий кўчаларни кенгайтириб, кўкаламзор-лаштирди; туман маркази этагида катта боғ барпо қилдирди; ўнлаб данғил-лама қироатхоналар, саройлар қурдиргани ҳали-ҳамон тилларда достон.
… э, жуда кўп хайрли ишларни қилди-е! Унинг замонида бошланган катта қурилишларнинг баъзиларини, ана, ҳанузгача бозорни битиролмаяптилар-ку!..
Ҳа, Карим Раҳимнинг қилган энг катта, энг сара ишларидан яна бири – ҳамма катта корхоналарга ишнинг кўзини биладиган мутахассисларни тайин-лаган эди.
Бир куни, ҳузурига чақиртириб: “Мўмин Хол – ука, биз, ўйла-буйлаб, сени тайёрлов маҳкамасига раҳбар қилиб қўйишни лозим кўрдик, –деди. – Ветврач-сан – терининг сифатини, жуннинг сарасини яхши фарқлайсан. Заводлардаги ноинсофлар сани алдашолмайди – районнинг ҳақини ундириб ололасан. Раҳ-матли отангни яхши билардим, ҳаромдан ҳазар қиладиган намозхон одам эди. Сўраб-суриштирдик – кўзи тўқ, анча бамаъни йигит экансан. Энди ўзинг бир иш кўрсатасан-да, ука!..”
Мана, ўша суҳбатга ҳам тўрт йил бўляпти. Яқин бир йилдан бери эса Ка-рим Раҳим қамоқда. Тергов беряпти. Аслида у одамдан омад юз ўгирди. Бўл-маса… Тўғри, айтгани – айтган, дегани – деган, анча қаттиққўл, ҳатто, қаттиққўлликни ҳадди аълосидан оширворган пайтлари ҳам бўлган, лекин…
…қизиқки… пора олган одам, минг бир қийноққа дучор бўлса ҳам, олдим, дермиди… Етмиш икки одам… Рўйхат – буларнинг бари манави ёвуззнинг би-чиб-тўқиётган уйдирмаси. Албатта-да!..
– … Агар яхшиликча ёзиб берсанг, биз ҳам одаммиз – тушунамиз, ортиқча озор кўрмайсан, – деди Балоян, ҳамон аврашда давом этиб. – Ёзиб бермасанг… Ёзасан-а?.. Ёзасанми, Холов?
Мўмин Хол унинг кўзларига тик қараб:
– Йўқ, ўртоқ Балоян, тилхат ёзмайман, – деди.
Деди-ю, энгаҳи остидан зарб еди. Ҳавога бир сапчиб, қаттиқ чайқалди. Қуламади. Аммо қулоқлари чиппа битди. Кўзлари тинди. Кейин – хиёлдан сўнг, қулоғига Балояннинг ўдағайлаётгани олислардан эшитилаётгандай чалинди.
– Ёзасан, аблах! Биз билан ўйнашма! Барибир, ёздирамиз!
Мўмин Хол жисмида майин бир титроқни туйган кўйи, афти бужмайиб тупурди. Олдинги бир тиши шилимшиқ тупугига қўшилиб тўп этиб тушди. Кафти ортига лабларини артаётиб:
– Майли, адвокат чақиринг, – деди. – Адвокатнинг иштирокида ёзаман.
Балоян қаҳрчан сўкиниб:
– Мана сенга адвокат!.. – деди. Ва, Мўмин Холнинг юзига муштини тираб, чап деворга қаратди. – Иван, свет!
Эшик ёнидаги каттакон суратга нигоҳи тушар-тушмас, Мўмин Хол дик этиб ўрнидан туриб кетаёзди: негадир Карим Раҳим хўмрайганча, қўлидаги кўзойнакни тўппончадек ўқталган каби, шитоб хонага кириб келаётгандай эди. Бошида чорқирра дўппи, оёғида ярақлаган туфли… Кўзларида эса аллатовур бошқача бир ғазаб чақнаётгандек!
Ҳамон вужуди бўйлаб таралаётган майин бир титроқдан беҳолланиб, Мў-мин Хол бошини ўмгаҳига босди.
… худди устимга бостириб… Қизиқ, қоронғулик таъсириданми ё мушт еганимнинг оқибатими, мана, юрак… Юрагим ҳам… Қоронғилик кишининг қўрқувини кучайтираркан-эйЁ!.. Қўлларимда кишан. Роса эзаёпти… Қоронғи-лик, кишан, калтак… Қўрқитиб, қийнаб тилхат ёздиришмоқчи. Ёзсам, эрта бир кун у одамнинг кўзига қандай қарайман? Кейин… мана, пора берганини тан олган, деб ўзимниям элтиб тиқиб қўйишлари… Йўқ, ёзмайман. Ёзмаслигим ке-рак.
Гўё кўнглидан кечаётган фикрларни англаётгандек, Балоян:
– Агар у билан юзлашишдан қўрқаётган бўлсанг, қўрқмай қўяқол, – деди суратга ишора қилиб. – Биз и ш н и шундай бажарамизки, қамоқдан қайтиб чиқмайди у… Сен судда қатнашмайсан. Кейинчалик ҳам сени ҳеч ким безовта қилмайди… Қара, кўраяпсанми уни?.. Агар у қамоқдан чиқиб келса, ҳаммангни ғажиб ташайди. Кўзларига қара!..
– Ўзингиз билиб турибсиз-ку, ўртоқ Балоян…
… ўртоқ бўлмай ҳар бало бўл. Илоё балога йўлиққайсан, Балоян!
– … мен пора бермаганман, – деди сўнг Мўмин Хол эланаётгандек: – Худо-дан қўрқинг ахир?!
Нимадир нашъа қилгандай яйраб иржайиб, Балоян:
– Берган, сеники пара берган, Холов! – деди яна ўзбекчани бузиб гапириб. Сўнг русчада давом этди: – Агар пора бермаганингда, бунақа сердаромад ишга ўтолмас эдинг. Ҳар қандай нодон ҳам билади буни. Тўғрими?.. Қайсарлик қилсанг, қолган тишларингни ҳам бита-битта қоқиб оламиз. Агар ўтган гал тушунтирганимиздек, кабинетига киритиб, ўттиз минг берганман, деб тилхат ёзсанг, озодсан.
Бошини паришон чайқаб, Мўмин Хол:
– Йўқ, ман… ман туҳмат қилолмайман, – деди.
Бирдан Сидоров:
– Ух-х, гад! – деб, Лениннинг ҳайкалчасини ирғитди.
Мўмин Хол аранг чап бериб қолди.
Ҳайкалча ганчдан ясалган экан, орқа деворга тарақлаб урилиб, чил-чил тўзғиб кетди.
Ўша аснода Сидоров:
– Ёзасан, газанда. Ёзмай иложинг йўқ! – дея ёвқур важоҳатда отилиб бордию, ногоҳ икки қоши орасига кўрсаткич бармоғини найзадай санчди.
Ҳушдан кетаётганини сезиб-сезолмай, Мўмин Хол гурс этиб қулади.
Бир маҳал, ҳушига келди. Тўнғиллаган овозлар чалинди қулоғига. Билдики, гилам устида чўзилиб ётибди… Айниган чой сепишганми ё бошқа бирор нимами, сочлари, юзлари жиққа ҳўл. Сассиқ!.. Кишанни ечиб олишибди. Аммо, тунчироқ ёниб турганини демаса, ҳамон хона қоронғи эди. Секин бошини пайпаслади.
Айни ўша пайтда Сидоров шартта ердан узиб, курсига ўтирғизиб қўйди. Сўнг:
– Отбозорни биласанми? – деб сўради пишиллаб. – Қоровулбозорни-чи?
– Билмайман, – деди Мўмин Хол. Ўз овози ер қаъридан таралаётгандай ғалати эшитилди қулоғига. – Билмайман.
– Биласан. Эшитгансан, газанда. Агар тилхат ёзиб бермасанг, хотинингни ҳам, қизингни ҳам Отбозорга элтиб, кўз олдингда қамоқдаги каллакесарларга қўшиб қўяман. Улар навбатма-навбат роса пийпалаб… – Баралла ҳақорат қилгач, Сидоров дўқ-дўқ кўксига нуқиди. – Кўрасан, мен қиламан шу ишни!
Нохос тили танглайига ёпишгандек, Мўмин Хол лол қотди. Ва, шунинг баробарида, тағин ўша ингроқ йиғи товуши қулоқлари остида жарангла-ётгандай туюла бошлади. Орадан бирор лаҳза кечиб-кечмай, хаёлида ғира-шира нурланаётган фаҳш бир манзарадан эса баттар даҳшатга тушди.
… бунақа имонсизлардан ҳар қандай ёвузликни… О, Художон, ўзинг мадад бегайсанр?! Шармандаликдан… юзи қароликдан ўзинг асрагайсан, Художон?!. Бу не хақорат, бу не хўрлик... Ман нима учун бунчақўрқоқлик… Сабилгина жоним учунми?.. Йўқ,қизим!.. Хотиним! Қизим!!. Уф-ф! Ким деган одам бўламан кейин? Қандай бош кўтариб юраман кейин?!.
– Хўш, ёзасанми?.. Сендан сўраяпман, газанда?!
– Нима?
– Яхшиликча ёзасанми, деяпман?! – деди Сидоров ўқрайиб. – Гапир ахир!
Мўмин Хол тағин бошини қуйи эгди.
Шартта Сидоров столни айланиб ўтиб, қўлчироқ нурини ўнг томондаги деворга тутди:
– Қара! – деди. – Яхшилаб кўриб қўй султонингни, газанда! Сени ҳам худди шундай аҳволга соламан.
Терговхонадами, аллақайси кавакда Карим Раҳимнинг мунғайиб ўтирган ҳо-латдаги каттакон суратини кўрдию, бирдан Мўмин Холнинг чакка томирлари лўқиллай блшлади. Тишларини янаям ғич қилди.
…ух-х, жоҳиллар!.. Бечора муштдайгина бўпқопти. Тавба… тавба. Бечора-нинг кўзлари!..
– Эй, сен – Македонскийнинг хазинабони! – деди Сидоров, таҳқиромуз ир-шайиб. – Хотининг билан қизингни кутаётган ғаройиб қисматниям унутма!
Тобора кўкси ғуссага тўлиб, Мўмин Хол:
– Уф-ф! – деди. Бошини чайқади.
– Бошқа иложинг йўқ, Холов, – деди Балоян. – Хотининг билан қизинг кал-лакесарлар қўлига тушишини хоҳламасанг, ўзинг қутулиб қолишни истасанг, биз айтгандай қилиб тилхат ёзиб беришинг керак… Ёзасан-а?
Мўмин Хол индамади.
Сидоров бир неча варақ қоғоз ҳамда ручкани стол чеккасига қўйди. Тун-чироқни яқинроқ сурди. Сўнг, эпчиллик билан курсига қўшиб кўтариб, Мўмин Холни стол ёнига элтди-ю:
– Ёз! – деди. – Ёзасану кетасан.
Хаёл-бехаёл Мўмин Хол ручкага қўлини чўзаркан:
– Барибир, бирор кун у о д а м сизлардан ўч олади, – деди. – Албатта, ўч олиши керак.
… агар ўч олмаса, одам эмас. Э, музтар, муттаҳам бандаси ҳар қандай махлуқдан ҳам баттар-э!..
– Во!.. – деди Балоян, кўрсаткич бармоғини кўкка ниқтаб. – Сеники калла ишлайди, Холов. Тўғри, ўч олиши керак. Лекин… лекин, сенга шуни айтиб қўяйки: кўрдик, билдик – биздан ўч оладиган ўзбекларнинг бари ўтиб кетган экан. Қолганлари… – Шундай деб, Балоян шартта икки бармоғи орасидан бош бармоғини сиқиб чиқариб кўрсатди. – Во-о!..
Кўкси куйишиб оғриб, Мўмин Хол мунграйиб қолди.
…ўзбекда бир адовати бўлиши керак бу ифлоснинг. Бўлмаса… Ахир, юрагида ёлиборларни ҳар хил баҳоналар билан битта-битта гумдон қилишаяпти-ку! Наҳотки… наҳотки?!.
– Ҳозиргина айтган гапинг учун сениям қамоқда чиритворишимиз мумкин. Лекин, хотиржам бўлавер, қамоққа тушмайсан. Сен – чавақсан. Давай, ёз!
Ахийри, эзғин алфоз, хушлар-хушламас ёза бошларкан, Мўмин Хол сассиз-садосиз хўрсиниб, ўз бошига ўзи маломат ёғдираверди.
