скачать книгу бесплатно
… адо бўлдинг, Мўмин Хол. Бу кунингдан ўлганинг яхши эди, Мўмин Хол. Тамом… тамом – у дунёнгу бу дунёнгга ўт кетди, Мўмин Хол!..
– Сен судга бормаслигинг керак, Холов, – деди Балоян. – Судда қат-наш-маслигингга рухсат берамиз. Аммо, суд раиси номига, касаллигим туфайли суд-да қатнашолмайман, деб телеграмма жўнатишинг шарт! Тушундингми, Хо-лов?.. Тушундинг-а?..
Мўмин Хол миқ этмай, ҳамон ўз-ўзига маломат ёғдирган куйи, ночор… ноилож тилхат ёзишда давом этаверди.
II
Эртага ҳаво яна ҳам жазирамароқ бўлишидан дарак бериб, қуёшботардаги ола-чалпоқ булутлар тобора алвонланмоқда эди.
Ботаётган қуёшга бир нигоҳ ташлаб, Мўмин Хол баттар бетоқатланди. Катта йўлга тушгач, машина тезлигини ошираверди. Тилхат ёзганидан бўғилиб, энди қилмишини ҳеч бир важ билан оқлаёлмай, билъакс, ўзидан нафратлан-ганча, хаёлан мадад изларкан, барибир, қутулиб қоларига ишонолмади.
… ахир, қиёматли виждон азоби-чи?.. Агар судга чақиришса… Хўп, теле-грамма жўнатиб, бир марта чап берарман, лекин яна чақиришса-чи?.. Чақи-раверишса-чи?
Уч кун олдин, – биринчи тергов чоғида, – уларнинг айтган гапларини эслади: бизга сен эмас, Карим Раҳим керак. Агар тилхат ёзишдан бошқа яна бир талабимизни бажарсанг, кейин биз шундай қиламизки, ҳам қамалмайсан, ҳам ишингда қолаверасан.
… яна нима қилишим?.. Қанақа иш бўлиши?.. Йўқ, у имонсизларга ишониб бўлмайди. Уч тузга тушдинг – ҳам ўзинг куйдинг, ҳам бир бечорани куйдирдинг, ҳам… Бунақасини бандаям, Худоям кечирмайди, Мўмин Хол. Адо бўлдинг, Мў-мин Хол!..
Аллақачон қош қорайган, оппоқ дока чорсу ўраган қиз-жувонлар ўзларидан узун-узун сояларини судрашиб даладан қайтмоқда эдилар.
Кўнглидан кечаётган тўзғин… эзғин хаёллар таъсириданми ё анави қиз-ларга кўнглида маъюс бир ниманидир туяётганиданми, аллатовур бошини чай-қаб, таниш, қадрдон дарвоза рўпарасида Мўмин Хол машинани тўхтатди. Эш-икни қулфламади. Секин ҳовлига кирди.
Айвондаги сўрида тоғаси газета ўқиб ўтирган экан, оёқ товушини эшитиб, бошини кўтарди, қўлига кўзойнагини олди:
– Ке, Мўминбой, – деб, дабдурустдан безовталанди. – Ҳа, тинчликми?..
Мўмин Хол тоғаси билан қўллашди, омонлашди. Кейин, дам ютиниб, дам хў-синиб, бошига ёпирилган мусибатни сўйлагач:
– Маслаҳатга келдим, тоға, – деди.
Тоға бошини қашиди, қошларини сийпалади; аллақачонлар тоғасининг қош-ларига қуюқ оқ оралаган эди. Сўнг, тўр майкасининг осилиб тушган боғичини кифтига тортиб:
– Жуда нодонлик қилибсиз, Мўминбой! – деди, жиянининг бетига тарсаки ургандек, сизлаб гапирди. Бир зум жимликдан сўнг, лабларини чўччайтирди, бошини хомуш чайқади. – Ҳм-м, тилхат бермаслик керак эди.
– Айтдим-ку!.. Энди ўйлаганим сайин ўзим қийналяпман, тоға.
– Да, ўтган куниёқ келишинг керак экан. Қўрқув – одамни майиб қилиб қў-яди. Биласанми, қўрқоқ – хиёнаткор, қўрқоқ – хоин, қўрқоқ – муртад!..
– Ахир, хотинимни, қизимни ўйлашим керакмиди, тоға?
– Ҳеч кимга, ҳеч қачон пора бермаганлигингни, ҳамиша ҳалол яшаётганли-гингни назардан соқит қилмаслигинг керак эди, – деди Тоға. – Ана ўшанда шайтон ҳам сени йўлдан оздиролмас эди. Ёки пора берганмидинг?
– Э, тоға-а! – деди Мўмин Хол, бўғриқиб. – Нима, сиз ҳам ишонмаёпсизми ?
– Билиб қўйган яхши-да, Мўминбой, – деди Тоға. Сўнг: – Карим Раҳим порахўрмиди? – деб сўради.
– Э, уларнинг олмагани қолдими?
– Бошқаларни эмас, ман Карим Раҳимни сўраёппман.
– Билмайман, – деди Мўмин Хол, кескин бошини чайқаб. – Билмайман!
– Билмасанг, нима учун унга туҳмат қилдинг? Ўйламадингми?..
– Тоға, айтдим-ку, қўрқдим: хотинимни ўйладим, қизимни ўйладим.
– Ҳм-м, – деди Тоға тағин. – Уйингдан келёпсанми?
– Ишхонамдан.
– Э!.. – деди Тоға. – Ана, ўзингни ўйлагансан.
Мўмин Хол индаёлмай, чаккасини қашиди.
– Пешин чоғи уёққа олиб кетишганда, ҳой-наҳой, уйингга чопар жўнаган бўлса, шу тобда болаларинг ўз ёғларида ўзлари қовурилишаётгандир.
Мўмин Хол тўнғиллаб:
– Қаёққа бош ураримни билолмай қолдим ахир, тоға! – деди.
Бир муддат ўйчанликдан сўнг, Тоға:
– Майли, бўлар иш бўпти. Куяверма, – деди. – Ўлимдан бошқасининг чора-си бор.
Мўмин Хол тоғасига жавдираб термилди: чорасини айтинг, тоғажон?
– Бўпти, эрта шу пайтдан сал эртароқ кел, – деб, Тоға туришга чоғланди. – Ҳозир тўғри уйингга жўна.
Мўмин Хол чойнакдан яна пиёлага устма-уст яхна чойдан қуйиб ичди. Ўрнидан турди. Симчироқнинг устундаги тугмасини босди. Бирдан айвон ёришди.
– Тоға, янгам кўринмаяптила?
– Янганг билан жиянинг невараларни эргаштириб, туғуруқхонага кетган, – деди Тоға. – Кеча келиннинг кўзи ёриди.
Мўмин Хол жилмайиб:
– Зўр-ку, муборак бўсин! – деб, суюнчига иккита беш сўмлик узатди. – Ху-до умри билан берган бўсин!
Тоға кулиб:
– Қўй, одамни қўлга ўргатма, – деди.
Мўмин Хол пулни хонтахта чеккасига қўяётиб
– Келиннинг соғлиги яхшими? – деб сўради. – Неварачангизнинг?..
– Шукр, яхши… Жиянинг яна ўғиллик бўлди.
– О, зўр-ку!..
Кўчага чиқдилар.
Мўмин Хол тағин жавдираб:
– Чорасини айтмадингиз-ку, тоға? – деди.
– Салим Пўлатни биласан-а?
– Биламан, – деди Мўмин Хол. – Зўр одам!
– Бал-э!.. Республика судида Салим Пўлатнинг ўзидан ҳам зўрроқ ошналари бор, – деди Тоға. – Салим Пўлатникига борамиз. Гапингга қараганда, ҳали судгача вақт кўп экан, – деб, Тоға хайрлашди. – Бўпти, келинни, балаларингни сўраб қўй.
Ниҳоят, кўнглига бир ёруғлик инганини ҳис этиб, Мўмин Хол хийла хуш-ҳоллик билан хўшлашди. Кейин, машинани юргизиб, тезликни қўшаётганда, елкасидан эзаётган ғусса юки тамом ағдарилгандай енгилгина энтикди.
… келганим яхши бўлган экан. Салим Пўлат – зўр одам!.. Тоғам ҳақ гапни айтдила: қ ў р қ у в– одамни итоаткормахлу қ қ а айланти– риб қ ў яркан. Аммо, ночорлик-чи?.. Беҳуда айтишмагандир ахир: ўйнашмагин арбоб билан, арбоб урар ҳар боб билан, деб! Ҳар хил ҳаромхўр арбоблару амалдорлар ғиж-ғиж қуртдайғимирлаётган жамиятда ҳалол-ликнинг ўзигина бандаси учун қалқон бўлолмас экан. Йў-ў-ўқ, йўқ!..
Тағин туйқис Балояннинг уч кун аввал айтган бир гапи Мўмин Холнинг ёдига тушди: “Агар тилхат ёзишдан ташқари, бошқа яна бир талабимизни ба-жарсанг, кейин биз шундай қиламизки, ҳам қамалмайсан, ҳам ишингда қола-верасан.”
… уф-ф! Қанақа и ш бўлсайкин-а? Нима учун бугун айтмади?
III
Мўмин Хол чоғроқ кутишхонада мунграйиб ўтираркан, юзлашиш дақи-қалари яқинлашгани сайин, қорнида нимадир узилиб кетадигандай таранг тор-тилгани сайин, юраги ҳам беадад куйишиб оғримоқда эди.
… қўрқувданмикан-а? Йўқ… Қўрқувдан ҳам кучлироқ бир… бир даҳшатнинг бўғови бу, – деб ўйлади Мўмин Хол, чуқур-чуқур нафас олиб. – Қорнимдаги оғриқ ҳам, юрагимдаги куйишиқ ҳам – ҳаммаси шундан. Ҳадемай, ю з л а ш а- м и з!..
На чора, пешонасида бор экан, суд олдида тик туриб, Салим Пўлат ўргатга-нидек, терговчиларнинг ёвуз кирдикорларини рўй-рост айтади. Кейин, муҳ-тарам суд раиси, мани қонун ҳимоясига олинг, қайтиб мани терговга ёки гувоҳликка чақириб юришмасин, дейди. Мен ҳалол-покиза одамман – ҳеч кимга пора бермаганман, ҳеч кимдан пора олмаганман, дейди.
Аммо, бунақа таваллосининг бирор фойдаси бўлармикан-а?.. Негадир, иш-онмайди. Ишонолмаяпти. Билъакс, жисму жонида кезаётган оғриқли бир сезги билан англаяптики, чинакам олишув суддан кейин бошланади. Тўғрисўз-лигини, қайсару қашамшамлигини анави жоҳиллар кечиришмайди. Таажжуб-ки, куч ҳам, қонун ҳам улар томонда!..
… адолат, ана, кўчада – кетяланг!..
Нима, қўрқяптими?.. Йўқ, қўрқувдан ҳам баттарроқ нимадир домига тортиб, вужуд-вужудини аямай, иштиёқ билан ғажияпти. Майли… Тинчиб қо-лар ахир. Лекин… қизини, хотинини ўйласа, бирдан кўз олди қоронғилашиб кетади.
Ана, дик этиб турди. Тек қотди. Ғудраниб сўкинди. Ичкаридан узуқ-юлуқ эшитилаётган бўғиқ овозларга бир зум қулоқ солди. Сўнг, қорнини сийпалаган куйи, деразага яқинлашди. Йўғон панжарадан ушлаб, пастга қаради.
… панжарани қўпорсаму, пастга шўнғисам, тик каллам билан бориб урил-сам!.. Ахмоқ, нодон, қўрқоқ… Бунақа ит қавмида жувонмарг бўлгандан кўра, қўлингдан келса, ана, олдин анави имонсизлар билан ҳисоблашиб қўй, – деб ўй-лади Мўмин Хол. –. Қўрқасан-а?.. Ҳа-да, ўзи одамзот, ақли кирар-кирмас, атрофни қуршаган бедодликларни кўравериб, бичилган молдай бўлиб қоларкан.
Эшик очилди.
Mўмин Хол ўгирилиб, калта енгли, оқ кўйлак кийган, қора ёқабоғич таққан, тепа сочи сийрак, юзлари рангпар, ўттиз ёшлардаги бир йигитни кўрди.
– Киринг! – деди Йигит.
Ёпирай, йигитни кўрган заҳотиёқ Мўмин Холнинг юраги ола-тасир ура бошлаган эди. Ичкари кирди-ю, қаёққа юрарини билолмай, тўхтаб қолди. Шунинг баробарида, қулоқлари шанғиллаб, кўз олдини тумансифат бир парда қоплаётгандай бўлди. Назарида, қатор, юмшоқ ўриндиқлар қўйилган маҳобатли мажлисхона одамлар билан лиқ тўла-ю, ҳамма жим эди. Аммо, сал кейинроқ кўрдики, юқоридаги баланд курсиларда уч, пастда олти-етти киши ўтирибди.
Котиб йигит пастак ёғоч панжара билан ўралган бир супачага чиқариб, – худди кинолардагидек, – ҳақиқатни ва фақат ҳақиқатни гапиришга қасам ичиргач, ёлғон кўрсатма берса ёки кўрсатма беришни хоҳламаса, муқаррар жазога тортилажагини уқтирди.
Айни ана ўша лаҳзада Мўмин Холнинг нигоҳи Карим Раҳимга тушди-ю, беихтиёр кўзлари каттариб, кўкси шилиниб кетгандай ачишди.
… бечора, бечорагина! – деб ўйлади Мўмин Хол, беихтиёр кўкси бир қал-қиб. – Касалванд боладай бўпқопти-я! Боши… боши катта экан. Кўзлари… ғамгин, негадир, адоватли… Албатта-да!.. Тилхатдан хабар топган шекилли. Қани, нима деркин, деб кутяпти.
Карим Раҳимнинг бошида оҳори дўппи, эгнида янги костюм, оппоқ кўйлак, қорамтир ёқабоғич. Ранги заҳилтоб. Қошлари чимирилган… Ортида бир мир-шаб найзадай тек қотган.
Ногоҳ, заифона чийиллаган бир овоз эшитилди:
– Гувоҳ Холов! Айтинг-чи, порахўрликда айбланаётган гражданин Карим Раҳимовга пора берганмисиз?
Чиройли бир жувон ҳамда полвон келбатли йигит ўртасида ўтирган қора кийимли, семиз, юзлари дўмбоқ, ранги болари мумидай сарғиштоб, кўзлари совуқроқ чақнаётган олтмиш ёшлардаги кишига тик қараб, Мўмин Хол:
– Ҳурматли суд раиси! – деди.
Шартта гапни кесиб, Раис:
– Мен сиз учун гражданин суд раисиман, – деди – Марҳамат, сўроққа қисқа ва аниқ жавоб беринг!..
… тўғри айтаёпти, – деб ўйлади Мўмин Хол: – Турқи бунақа одамнинг икки дунёда ҳам… Гумоно-ов!
– Пора берганмисиз? Пора берган бўлсангиз, қачон, қанча ва қаерда берган-сиз?
– Пора бермаганман, – деди Мўмин Хол, ўктамроқ, дадил овозда. – Тергов-чилар мени калтаклашган. Ҳатто…
– Шошманг… шошманг! – деди Раис.
Карим Раҳим ирғиб ўрнидан туриб:
– Гражданин суд раиси! – деди. – Талаб қиламан, суд котибига айтинг, гувоҳ Холовнинг кўрсатмаларини сўзма-сўз ёзиб борсинлар?!
– Судга ўргатилмасин! – деди Раис, дўқ-дўқ столга уриб. – Котиб ўз вазифа-сини яхши билади. Ўтиринг!.. Гувоҳ Холов, айтинг-чи, нима учун ўттиз минг сўм пора берганман, деб судга тилхат тақдим этгансиз? Энди дастлабки кўрсат-мангиздан тонишга сизни ким, нима мажбур қилаяпти?
– Гражданин суд раиси, айтдим-ку, терговчилар мени калтаклашди, ҳақо-ратлашди, ёмон қўрқитишди. Кейин, тилхат ёзиб беравер, судда қатнашмайсан, судга чақиришганда, тилхатимда ёзган кўрсатмаларим ҳаммаси тўғри, касаллигим туфайли судда қатнашолмайман, деб телеграмма жўнатасану, қутулиб қолаверасан, деб аврашди.
– Ана!.. – деб, Карим Раҳим тағин ўрнидан турди. Аллатовур ҳаяжон билан ҳавога мушт ниқтади. – Гражданин суд раиси, делога тиркаб қўйилган Гавҳаров ҳамда Рўзиевларнинг эллик мингдан пора берганликлари тўғрисидаги тилхат-ларини бекор қилишингизни сўрайман. Улар мен билан юзлашишдан қочиб, атайлаб телеграмма жўнатишган.
– Айбланувчи Раҳимов! – деди раис хўмрайиб. – Ўтиринг. Ўтиринг деяп-ман!..
– Гражданин суд раиси, агар уларнинг туҳматдан иборат тилхатларини бе-кор қилишни истамасангиз, марҳамат, юзлаштиринг?! Талаб қиламан. Ҳаққим бор!
– Айбланувчи Раҳимов! – деди Раис, янаям чийиллаганча ўшқириб. – Унут-манг, ҳукм пайти ҳар бир хатти-ҳаракатингиз ҳисобга олинади. Аҳ-ҳа, унут-манг!..
Бирдан Карим Раҳим жим бўлиб, курсига хомуш чўкди.
Унга маъюс тикилганча, баттар Мўмин Холнинг юраги увишди.
… бечора. устидан бесўроқ, бесабаб қуш учмас эди-я!
– Гувоҳ Холов! – деди Раис, сўроқ қилишда давом этиб. – Терговчиларнинг таъзйиқи, зуғуми тўғрисида маъмурий маҳкамаларга мурожаат қилганмисиз?
– Мелисахонанинг ўзида калтаклашди-ку!
