скачать книгу бесплатно
İki günə çarhovuz hazır oldu. Bir axşam mədəndən evə qayıdanda çarhovuzu su ilə dolu gördüm – sudaşıyan maşınlar doldurmuşdu.
Qonşum məni çarhovuzuna baxmağa çağırdı. Yamanca dərin və geniş idi, istəyirsən tullan, istəyirsən üz.
– Mübarəkdir!
– Su istəsən, qurbandır.
– Firqəndəni qurtarmışam, payın çox olsun!
– Sabahdan təzə işə başlayıram. Usta, bu bağı ki görürsən, gərək ona can-başla qulluq edəsən. Bağınkı da quyudur. Quyusuz bağ bağ deyil.
– Düz buyurursan, qonşu.
– Sən də, usta, asudə nəfəs alarsan, özün görürsən ki, sənin quyun ikimizə bəs eləmir.
Qonşum ağıllı söz dedi: quyusuz bağ bağ deyil.
Bağıma keçəndə gözüm səkidəki stola sataşdı: plastilin fəhlələr ağ əski ilə örtülmüşdü. Nədənsə üşüdüm. Ağ əski görəndə qanım qaralır. Nə isə… Qonşum heykəli toz-torpaqdan qorumaq üçün örtmüşdü, plastilin zay ola bilərdi.
Quyu da qazıldı.
Qonşumun qorxusu əriyib yox oldu: qorxurdu şor su çıxa, xoşbəxtlikdən şirin su çıxdı. Quyu motorla işləyirdi. Su çarhovuza, oradan da borularla meyvəliklərə, bolluca su istəyən ağaclara tərəf axırdı.
Səhər qonşumun bağından keçirdim ki, kəsmə yolla vaxtında elektrik qatarına çatım, böyürdən zırpı bir it üstümə atıldı. Tez qırağa çəkildim. İt, zəncir onu boğsa da, dik qalxıb qəzəblə mənə hürürdü. Qulağı kəsik qoyun iti idi.
Yoluma davam etdim.
Axşam qayıdanda it yenə mənə boğuq səslə o ki var hürdü. “Bircə itimiz çatışmırdı, – düşündüm. – Səsdən qulağımız batacaq”.
Bakı bağlarının çoxu hündür daş hasarla əhatə olunub. Belə hasarları görəndə ürəyim sıxılır. Uzaqları görməsəm, darıxıram. Düzü, üfüqlərə doyunca baxmaq üçün mən bu bağı götürdüm. Səhər tezdən durub günəşin üfüqdən boylanmasına baxanda, uzaqlarda, lap uzaqlarda bizim mədənin sıx buruqlarını, evimin dal tərəfinə keçib səhər gümüşü, axşam isə göyün rəngindən azca fərqlənən tünd mavi dənizi görəndə elə fərəhlənirəm ki!..
Qonşum bağını hündür hasarla dövrəyə alırdı.
Biz qonşumuzun sağında oluruq. Hasarı sol tərəfdən başlayıb o yanı qurtarmışdı, bizə sarı yaxınlaşırdı. Beş cərgə daş gedib, üst üç cərgəsini şahmatsayağı tikirdi; dördkünc pəncərəciklər qala boşluqlarını xatırladırdı. Dünən axşam sonuncu dəfə evə kəsmə yolla qayıtdım: qonşumun hasarı hazır olandan sonra yolum azı on dəqiqə uzanacaq, çünki daha onun bağından keçib kəsmə yola çıxa bilməyəcəyəm, stansiyaya şose ilə getməli olacağam.
Səhər evdən çıxanda gördüm ki, qonşum bağın sağ tərəfində işləyir, ustalar da hasarı hörürlər.
Stol görünmürdü. Yalnız örtük ağarırdı.
Bizim qazıdığımız quyu layihədə göstərilən dərinliyə çatdı, lakin neft çıxmadı. Deyəsən, bir qədər də qazacağıq. Özümü yorğun hiss edirdim. Neftin çıxmamağındandı.
Axşam hasar tikilib qurtardı. Qonşum tərəfə baxanda yalnız kirəmitli üçbucaq dam və iri pəncərələrin üst hissəsi görünürdü.
Qonşum bizi qonaq çağırdı. Bağlarına girəndə itin zənciri cingildədi, boğuq səsi bağın sakit axşamını diksindirdi. Qonşum iti güclə susdurdu.
Yaxşı plov bişirmişdilər. Yedik, içdik.
Bizi yola salanda qonşum ayaq saxladı, əlini çiynimə qoydu:
– Deməyin ki, hasar çəkmişəm. Bağımız ayrı olsa da, ürəyimiz birdir. Usta, yadında saxla ki, sizə hasar-zad yoxdur.
Ürəkdən deyirdi. İnanırdım.
– Hələ bağda o qədər görüləsi iş var ki… qurtaran deyil!
Qonşum danışırdı, mən isə səkidəki stola baxırdım, Örtük yox idi. Son üç-dörd gündə keçən istilər plastilini əridib axıtmışdı: fəhlələrin çiyinlərindəki boru əzilib-əyilmiş, möhkəm qollar taqətdən düşmüş, dizlər bükülmüş, fəhlələr vüqarlı görkəmlərini itirmişdilər.
Daha heç yerə tələsmirdilər.
Çiynim ağrıdı. Qonşum, deyəsən, bunu duydu, əlini çiynimdən götürdü.
Gün batmışdı, lakin bizim buruqların şiş ucları hələ də günəşi görürdü.
İstiydi. Və elə sakitlik idi ki, dənizin necə nəfəs aldığını eşidirdim. Amma heyif ki, dəniz çox yaxın deyil. Bu yorucu, darıxdırıcı istidə çimmək pis olmazdı.
TELEFON ZƏNGİ
Lift onların mərtəbəsində dayanır. Sükut. Az sonra qapı zəngi çalınır. Sevda, qucağında uşaq, qapını açır. Boz sırıqlı geymiş gözətçi qadın:
– Sizi telefona çağırırlar, – deyir.
Ev təzə tikildiyindən, mənzillərdə hələ telefon yoxdur. Birinci mərtəbədə bütün blok üçün ancaq bircə telefon çəkiblər, gözətçi qadın həm gedib-gələnlərin köməyinə çatır, həm liftə baxır, həm də telefona cavab verir.
Liftin qapısı açıqdır, qaranlıq mərtəbəyə sarı işıq düşür.
– Bu dəqiqə!
Sevda biryaşlı oğlunun çiyninə şal salıb çıxır. Əvvəl mənzilin, sonra isə liftin qapısı örtülür. Mərtəbə qaranlıqlaşır…
– Kimdir danışan? Zərifə? Hansı Zərifə?.. – Təəccüb. Sükut. – A, Zərifə!.. Nə əcəb səndən? – Uşaq dartınır, şalı çiynindən atmaq istəyir. İstidir. – Dayan, Gündüz!.. Oğluma deyirəm… Yaxşı, gözləyirəm, gəl… Bu gün günü evdə olacağam, nə vaxt istəsən gələ bilərsən.
İstidir. Lift yenə onların mərtəbəsində dayanır. Mərtəbəyə işıq düşür. Liftin qapısını örtmədən evin qapısını açır. Əvvəl liftin, sonra isə mənzilin qapısı örtülür. Mərtəbə yenə qaranlıqlaşır – lampası xarab olub, dəyişmək lazımdır.
“Nə əcəb Zərifədən?! Görəsən mənə nə işi düşüb?” Sevda fikrə gedir. Şalını paltarasılana atır. Oğlunun əllərindən tutub otaqda gəzdirir.
“Sonuncu dəfə… deyəsən toyumuzdan sonra görməmişəm. Nə işi ola bilər?”
Geri çəkilib oğlunun əllərini buraxdı.
– Gəl, qorxma! Gəl, gəl…
Uşaq büdrədi. Sevda onu qucağına aldı:
– Mənim Gündüzüm!
Otaqda gəzinməyə başladı.
…Bir həyətdə olurdular. Zərifə Sevdadan beş-altı yaş böyük idi. Zərifəgil ikinci mərtəbədə, Sevdagil yarımzirzəmidə yaşayırdılar. Pəncərələri daş pilləkənə baxırdı. Qalxıb-enənlərin ancaq çəkmələrini görürdülər.
Atalarını müharibənin ilk günlərində əsgər apardılar. Eyni hissədə, eyni cəbhədə vuruşurdular. Məktubları da demək olar ki, bir gündə gəlirdi.
Çətin illər idi: çörək üçün alaqaranlıqdan durub uzun növbələrdə dayanırdılar, qənd çatışmırdı, yağ yox idi. Çox vaxt çayı quru çörək tikəsi ilə içirdilər.
Yeddi yaşında olan Sevda evin bütün işini görürdü. Anası tikiş fabrikində işləyirdi, səhər tezdən gedib axşam qayıdırdı. Hərdən evə yarım kiloluq bankada çəhrayı povidlo gətirirdi, ləzzətlə yeyirdilər. İndi evdə povidlonu xoşlayan yoxdur. Xüsusən Sevdanın qızı yeddi yaşlı Aygün.
“Doğrudanmı mən qızım boydaydım? Qəribədir. Bəs o qədər işin öhdəsindən necə gəlirdim?.. Zərifənin mənə nə işi düşüb?”
Atalarının qara xəbərini də bir vaxtda aldılar. Sevda məktəbə təzə ayaq basırdı, ölüm kağızını sonralar oxuya bildi: “Vətən uğrunda… Qəhrəmancasına…”
Zərifə yeddinci sinfə gedirdi. Qız elə bil üzünü südlə yuyurdu, qaşlarını kömürlə çəkirdi. Od parçası idi. Tez-tez gülərdi. Elə şən, elə ürəkdən gülərdi ki, ona qoşulub gülməmək mümkün deyildi. Gündən-günə qəşəngləşirdi. Bədəni dar paltarına sığışmırdı, Elə bil müharibə deyil, toy-bayram idi. Balaca Sevda ürəyində Zərifəyə acıqlanırdı.
“Amma onu nahaq qınayırdım, axı o zaman Zərifənin on dörd yaşı vardı, qanı qaynayırdı…”
İki nəfər tez-tez yuxarı mərtəbəyə qalxıb-enərdi. Uzunboğaz çəkmə və təzə qalındaban ayaqqabı.
“Biri bizim məhəlləmizdə yaşayırdı. Əvvəllər Zərifə ələ bir məktəbdə, eyni sinifdə oxuyurdu. Sonralar qızları oğlanlardan ayıranda başqa məktəblərdə oxumalı oldular.
Uzun, arıq oğlan idi. Zil qara, qıvrım saçı vardı. Elə bil boyunun uzunluğundan utanırdı, başını aşağı əyirdi. Adı Süleyman idi. Oğlanı görəndə nədənsə dodağım qaçırdı. Az qalırdı deyim ki, “mən hər şeyi bilirəm”.
Pencəyinin dirsəyi dağılmış, şalvarı yamaq-yamaq idi. Sonralar yaşıl kitel geyirdi; atası bir neçə günlüyə Bakıya gəlib oğlunun necə boy atdığını görmüş, öz kitel-qalifesini oğluna bağışlamışdı”.
Süleymanın atasının Sevdanın anasına dedikləri indi də Sevdanın qulağındadır: “Hissəmiz mühasirəyə alınmışdı. Güclə həlqəni qırdıq, başqa hissəyə qoşulduq. Neçə mindən neçə yüzü qaldı”. Sevdanın atası o minlərdən idi.
Qalındaban ayaqqabı sahibi balacaboy, yaşlı bir kişi idi. Zərgər dükanında işləyirdi. Zərgər gəlib-getdi, sonra gecələri də onlarda qaldı. Zərifənin anası işdən çıxdı, güzəranları yaxşılaşdı. Dedilər zərgər Zərifənin təzə atasıdır. “Atanın köhnəsi-təzəsi olarmış…”
– Gündüz, gəl, gəl! Bax, belə! Qədəmlərinə qurban, gəl!
Gündüz qorxa-qorxa, tövşüyə-tövşüyə, ayı balası kimi valay vurur, koppuş ayaqlarını atıb, anasının ətəyindən yapışmağa çalışırdı. Nəhayət, anasına çatdı və özündən razı qalıb güldü.
– İndi atan gələcək, indi bacın gələcək! Otur, oyna, mən də yemək hazırlayım…
Sevda hündür uşaq stolunu söküb arabacıq düzəltdi, Gündüzü oturdub mətbəxə keçdi, soyuducudan çıxardığı toyuğu təmizləməyə başladı,
“Toyuğu görəndə də Zərifə yadıma düşür. Bir dəfə Zərifə məni yuxarı çağırdı. Atalığı, anası evdə yox idi. Çağırdı, ac olub-olmadığımı soruşmadan, – müharibə illərində doymaq sözü unudulmuşdu, – qazandan toyuq budu çıxarıb mənə uzatdı. Hələ də dadı damağımdadır. Yox, Zərifə anasına oxşamırdı. Anası hey şikayətlənirdi “filan şey çatışmır, bahalıqdır, acından qırılacağıq”. Gedirdik pul borc almağa, deyirdi “qəpiyəcən pulları xərcləmişəm”. Zərgərin balaca bir otağı vardı, kirayəyə verirdilər. Elə gün olmurdu ki, pilləkənimizdən yuxarı müxtəlif yeşiklər daşınmasın. Hərdən zərli güzgülər, xalçalar da daşıyırdılar. Həyətimizdə bəziləri müharibədən əvvəl aldıqları bahalı şeyləri satırdılar, dolanmaq çətin idi. Alıcı az idi. Zərgər isə alırdı. Bir növ ehtiyac içində yaşayanların köməyinə çatırdı. Kim kimə idi?! Soruşan da yox idi ki, axı bunlarda bu qədər pul hardandır? Anam deyirdi: “Eybi yoxdur, qoy müharibə qurtarsın, əsgər gedənlərimiz qayıtsın, zərgər kimiləri camaata haqq-hesab verəcək.”
Zərifə Süleymanla tez-tez görüşürdü. Axşamlar ağ neft alıb evə gələndə, həyətimizə bitişik dalanda onları görürdüm. Dar, qaranlıq dalanda Zərifə Süleymana qısılırdı, sanki bütün dünyadan gizlənib oğlanın qolları arasında rahatlıq tapmaq, yalnız onun ürək döyüntülərini eşitmək istəyirdi. Pıçıltılarını biri birindən seçmək mümkün deyildi. Pıçıltılar elə bil eyni dodaqdan qopurdu. Nədənsə, mənim uşaq qəlbimdə də xoş duyğular oyanırdı. Aclığı unudurdum. Mənim aləmimdə dünya Süleymanla Zərifənin idi. Yer kürəsi yalnız onlar üçün fırlanır, onlar üçün qaranlıq axşamı şəhərimizə gətirirdi. Dalan da elə bil məhz onların görüşməyi üçün yaranmışdı.
Nə isə… Çox vaxt mən yuxuya gedirdim, Zərifənin nə vaxt qayıtdığını bilmirdim. Bəlkə mərtəbələrinə elə qalxırdı ki, nə pilləkən oyansın, nə də mən?
Gündüzlər isə Zərifə Süleymanı görəndə tamam dəyişərdi. Elə bil dünən bütün axşamı Süleymanla dalanda pıçıldaşan o deyildi. Qızlarla məktəbdən qayıdanda oğlana rast gəlib üzünü yana çevirərdi. Qızlar hərdən dayanıb Süleymanla söhbət edərdilər, Zərifə isə özünü dartıb lovğa görkəm alardı, oğlana baxmadan onun yanından düz keçib gedərdi. Süleyman özünü itirib dinməzdi. Gözlərində qəzəb odu parıldayıb tez də sönərdi. Bəlkə qızın məqsədi camaatın fikrini yayındırmaq idi? Bəlkə də demək istəyirdi ki, Süleyman ona yaraşmır? Hansı Zərifəyə inanaydıq? Axşamkınamı, gündüzkünəmi?
Qız qaça-qaça mərtəbələrinə qalxardı. Qaçanda pilləkən əsər, otağımızın pəncərəsi cingildəyərdi. Zərifəni addımlarından tanıyırdım. Anam bu addımlardan əsəbiləşər, pəncərədən qışqırardı: “Ay qız, ev uçdu!”
Süleymanla görüşdən sonra anası qızını danlardı: “Nə görmüsən o uzundrazda? Avaranın birisidir!.. Sənin tayın deyil, rədd elə!”
Avaralığını düz demirdi. Məhəlləmizdə hamı Süleymanı tanıyırdı, hamı bilirdi ki, Süleyman ağıllı oğlandır, küçədəki dələduzlara qoşulmur, dərsini oxuyur. O ki qaldı tay olub-olmadığına… Zərifə hara, Süleyman hara!
Zərifə gündən-günə dəyişirdi, gözəlləşirdi. Dar, nimdaş paltarları atıb, boy-buxununa uyğun qəşəng, təzə, bahalı paltarlar geyirdi.
Anası da elə bil cavanlaşmışdı. Anamla yaşıd idi, amma anam ondan qoca görünürdü. Nə etsin? Güzəranımız ağır idi. Düzdür, müharibə qurtarmaq üzrəydi, lakin vəziyyətimiz əvvəlki kimiydi.
Vaxt gəldi, axşamlar daha Zərifə ilə Süleymanı dalanda görmədim. Müharibə illərinin qaranlığı çəkilmişdi, dalanda işıq yanırdı. Qız istəmirdi ki, onu Süleymanla görsünlər. Niyə?.. Oğlan hələ də kiteldə gəzirdi, elə bil gecələri də kiteldə yatırdı. Atasından bir xəbər çıxmadı. Sanki dünyada heç elə bir adam olmamışdı…”
Sevda iri qazana su töküb toyuğu bişməyə qoydu.
Bircə telefon zəngi gör nə qədər xatirə oyatdı!.. Bəlkə Zərifə elə belə görüşmək istəyir? İllər onu yaman dəyişib!.. Xatirələr, deyəsən, məndən əl çəkməyəcək…
“Çörək talonları götürülən günü anam çoxlu çörək aldı, doyunca yedim… Zərifə orta məktəbi o il qurtardı. Süleymanı respublikamızın başqa gəncləri ilə Moskvaya oxumağa göndərdilər. Zərifə Bakıda qalıb xarici dillər institutuna daxil oldu..
Daha mənimlə yaxınlıq eləmirdi: on iki-on üç yaşlı qızla nə işi? Tay-tuşları ilə oturub-dururdu. Tez-tez ikinci mərtəbədə gözəl-göyçək oğlanların, qızların gülüşləri, zarafatları eşidilirdi. Piano çalırdılar, patefon valları fırladırdılar. Vals, fokstrot, tanqo, “Günəşli dərənin serenadaları…” Balkonlarında gur işıq yanırdı. Həyətə də işıq düşürdü, pilləkənə də, bizim otağımıza da.
Zərifə dəyişmişdi, tanınmaz olmuşdu. Xəz palto, rəngarəng yun jaketlər, bahalı paltarlar, dikdaban ayaqqabılar… Qəşəng, xoşagələn yerişi var idi. Asta düşüb, asta qalxmağına baxmayaraq, pilləkən yenə də tir-tir əsərdi. Bəlkə əsməyə adət etmişdi?
Zərgər, pullar dəyişilən zaman rəhmətə getdi. Dedilər çox həyəcan keçirib, ürəyi tab gətirməyib.
Zərgərin sağlığında onun qohumlarından biri Zərifəni istəmişdi. Atalığı öləndən sonra qız razılıq verdi. Əri enlikürək bir kişi idi. Çəkmələri üç mənim çəkməm boyda olardı. O, aşağı düşəndə qorxurdum pilləkən uça, pəncərəmiz sına. Qonşular deyirdilər pullu kişidir. İş yerini heç kim bilmirdi. Zərifə elə tez və sözsüz razılıq vermişdi ki, hətta anası təəccüb qalmışdı.
Zərifə köçüb getdi. İkinci mərtəbəyə gediş-gəliş azaldı. Pilləkənimiz dincəldi.
Lakin bu sakitlik uzun sürmədi. Üç ildən sonra Zərifə ərindən ayrıldı. Bütün günü yuxarı mərtəbəyə şey daşıdılar. Nə məhəbbət apardı, nə də nifrət gətirdi! Axşamlar yenə yuxarı mərtəbədəki gur işıq həyəti bürüdü, musiqi dalğaları evlərə doldu. Zərifənin addımlarını unutmuş pillələr tir-tir əsməyə başladı…”
Gündüz arabacıqdan çıxıb şappıltı ilə yerə sərildi, şivən qopardı. Sevda tez otağa qaçıb, gözü yaşlı oğlunu sakitləşdirdi.
– Hanı balamın atası? Hanı bacısı? Ata, gəl, gəl! Aygün, gəl!
Uşaq qucağında, mətbəxə qayıtdı, qazı azaltdı, suyun köpüyünü yığdı. Ağ, girdə divar saatına baxdı – dördə işləyirdi. Dörddə əri işdən çıxacaq, beşin yarısında Aygünün bağçasında olacaq, beşdə evə gələcəklər. Lakin xörək hələ hazır deyil. Günah kimdədir? Heç kimdə, xatirələrdə!..
Liftin qapısı açılıb-örtüldü. Sevda hərəkətsiz dayanıb qulaq asdı. Qapının zəngindən diksindi: “Zərifə!”
Zərifə içəri keçib, Sevdanı öpdü, yun koftası rəngində olan qızılgül dəstəsini qapı ağzından stulun üstünə qoydu, Gündüzü qucağına alıb tez sumkasından şokolad çıxartdı. Sevda şokoladı Zərifədən aldı:
– Hələ balacadır, yeyə bilməz, – dedi və uzaq keçmişi xatırladı: Sevdanın səkkiz yaşı olardı. Zərifə bir gün onu çağırdı, anasından gizlin, kamoddan iri qalın amerikan şokoladı çıxardıb yarısını Sevdaya verdi, yarısını özü yedi. Axşam anası evə qayıdıb qızını o ki var söydü, əlinə keçdiyi xəkəndazla Zərifəni vurmaq istəyəndə qız cəld həyətə cumdu. Davanın nə ilə qurtardığı Sevdanın yadında deyil…
– Nə əcəb səndən, Zərifə? Sən ki, şəhərdən köçmüşdün?
– Bir ay var gəlmişəm. Anam təcili teleqram vurdu. Xəstədir, Sevda. Sağalmaz dərddir… İki uşağın olduğunu bilmirdim. Nə yaxşı adı var – Gündüz! Bəs qızın hanı?
– Bağçadadır, indi gələrlər.
– Xoşbəxtsən, Sevda! Evin, ərin, uşaqlar…
– Sənə nə olub ki?
– Mən?.. Görünür, xoşbəxtlik başqaları üçün yaranıb, məndən qaçır… Ərimdən ayrıldım, Sevda.
– Yenə?
– Anamdan teleqram almasaydım da, qayıdacaqdım. Dünyanın qurtaran yeridir. Nə olsun ki, ayda filan qədər qazanır?!
