Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4

Еллар санамыйм. Таркала. Кыр казларын, торналарны әни санарга кушмый иде. Тик бу юлысы әйтәм әле: Хәсән Сарьян кырык сигез яше тулыр-тулмас вафат булды.

Озатырга бардык инде. Сентябрь. Егерме икесе иде бугай. Яңгыр. И пыскып та күрсәтте инде. Изгеләр вафатында яңгыр йә кар явар. Шунда уем бер генә иде:

– Әй, болай ук кирәк түгел иде инде!

Алып чыкканда карадым, күрдем, аңладым: китап шүрлекләре, тегесе, бусы – һәркайсы Хәсән абыйныкы.

Абыйныкы…

Ул чагында ук ул абый түгел, ә бәлки… ниндидер бабай иде инде. Кебек иде. Була бит шулай: кайчагында әллә нинди берәр энекәшнең авызыннан фәкать озак гомер кичергән абыйлар гына әйтердәй сүзләр килеп чыгучан. Чыгучан да… аяк очында пәйда булган, тик үлән башларын селкеткәләп, «Бу – мин. Тимә миңа» дип, әкрен генә, саллы, вәкарь белән шуышып киткән елан шикелле.

Әйе, бабай иде.

Танышу. Бауман урамы. Язучылар союзына керә торган бинаның икенче каты. Роберт Батуллин (ул чагында) мәзәк сөйли. Яшь чагым. Кушылмыйм. Берзаманны халык шым булды. Керү юлына Хәсән Сарьян килә икән. Күрештеләр.

– Габделәхәт Гаффаров, – дип кул суздым инде.

Ул ике адым чигенде дә:

– Кыхым, – дип куйды. – Бала-чага дип белдең мәллә? Гаффаров карт кеше ич ул.

– Мин инде…

– Булыр, булыр. Дөньяда ни булмас, – диде ул. Ары китте.

Чәчем ак түгел. Мыегым да ыспай гына чак иде шул.

(Аннары әйтте: «Язуың шундый. Синең «Әҗәт»еңне картлар гына яза ала».)

Әйе. Кыхым… Аның сымак, күзлегемне төзәтеп куйдым әле, менәтерә. Авыр. Искә төшерүе. Үзен. Сабагын.

Ә сабагы мондыйрак булган иде.

Әллә генә ничек юлыбыз туры килде. Ленин урамы.

– Чәй эчеп аласые, – диде ул.

– Кофе, – дидем мин.

Кердек. Пассаж. «Ял» дигән кафе.

Шулай да аң бар бит инде. Беләм.

– Нәрсә эчәсең? – дидем мин.

– Үзең беләсең ич инде, – диде ул.

Чамаладым инде.

Ул заманда мин тегене-моны эчми идем. Әйбәт чак. Бөтен нәрсәне беләм. «Эчә» генә белмим.

Шунда ул миңа сабак бирде. Моңынчы моны фәкать үземнең күңелемдә генә тотадырыем. Алтын хәзинәсе шикелле. Менә сандыгымны ачам.

– Сәгать теле ничек йөри, Габделәхәт? – дип сорады ул.

– Чайкалып инде. Әле уңга, әле сулга.

– Кыхым… Сәгать. Дөрес. Ә тел? – диде ул.

Аркылы-торкылы дип әйтә алмыйм ич инде.

– Язу телен әйтәм мин. Амплитуда! Әйе, амплитуда. Татар теле. Ике калын сүз язсаң, уртасында нечкәсе булсын.

Менә хәзер шүрлектән кулым тигән китапны алдым да уртасыннан ачтым. «Сандугач бишенче төн оча иде инде». Амплитуда. Мөгаен. Мөгаен түгел инде. Тәгаен.

Ә сүзлек ни ди?

«Амплитуда. Наибольшее отклонение от нулевого значения величины, колеблющейся по определённому закону». Әнә ничек. «Величина», «закон».

Үз гомерендә нибарысы татарча – җиде, русча бер китап чыгарган.

Ә иҗаты, язганнары хакында үзенең вафатыннан соң татар матбугатында фәкать ике генә мәкалә чыккан: Г. Ахунов. «Агыйдел егете»; Ф. Галимуллин. «Шигъриятле проза». 1980 ел. Тууына 50 ел тулу уңае белән. Ә аңынчы? Әйбәт. Барлас Камалов, Гариф Ахунов, Мәхмүт Хәсәнов, Флёра Сафиуллина, Рафаэль Мостафин, Валентина Гудкова сүз әйткән булган икән. Һәр китабы саен. Яхшы. Бусы да яхшы.

Чираттагы китабым («Богау») беткән. Инкыйлабка кадәрге нәшир Кәримовлар шундук тагын бер агымын басып сатуга җибәрерләр идедер.

Шәхсән исә, кулымнан, мәдәтемнән, хәлемнән килсә, бүген үк Хәсән Сарьянның «Бер ананың биш улы» әсәрен, «Әткәм һөнәре»н, меңәрләп-меңәрләп, татарга таратыр идем. Кесәм такыр шул. Ә татарның… ни дип әйтим… Рәхмәте такыр.

– Әй! – диясе килә. – Болай ук кирәк түгел инде, – дип. Балта тотып. Сабының ватерпасы аша карап, дөньяны тигезләргә теләп. Төп-төгәл итеп. Нивелирлап.

Сарьянча.

Ахыр килеп, ул 70 нче еллар татар әдәбиятының, язуының, теленең амплитудасы иде.

Сәгате.

Иде…

Сентябрь. Яңгыр. Юеш. Җәсәден баскычтан алып төшүе кыен булды. Сыймады.

Аның каравы ул татар халкының күңеленә сыйды. Мәңгелеккә.

24 март, 2004

ДОГАЛЫ ЕЛЛАРНЫ САГЫНУ

«Догалы еллар» китабы күренекле татар язучысы Марсель Галиевнең күңел дөньясын, уй-гамен, әрнү-шатлыкларын чагылдырган хезмәт сыйфатында җәмәгатьчелек, укучылар игътибарына барып иреште. Ул әлеге китабында чор, заман, тарихыбыз хакында фәлсәфи уй йөртә, татар халкының мәшһүр иҗат шәхесләре турында үзенә генә хас ташламасыз, ихлас, яратып сүз әйтә. Безнең әдәбиятыбызда иҗат шәхесләре хакында күп язылды, языла, язылыр. Ә М. Галиевнең «Догалы еллар»ы татар теленең һәммә байлык-хәзинәсен кулланып, милләтебезнең атаклы уллары, кызлары хәл-әхвәлен кирәксә җор, кирәксә кырыс итеп сурәтләве белән кыйммәт. Ахыр килеп, М. Галиев әлеге хезмәтендә үзен заман фәлсәфәчесе итеп күрсәтте. Бу китапны язу барышында, аның күпме йокысыз төннәр, ваемлы көннәр кичерүен аңлавы авыр түгел.

* * *

Бер дә берчакны Казаннан көтүебез белән язучыдыр, галим-голәмә, артистлардыр Мәскәүгә килеп төштек тә ду китереп «чара» үткәреп аттык. Ул чагындамы? И, ул чагында! «Татарлар килгән!» дигән хәбәр чыкса, бөтен Мәскәү шау килә торган иде.

Шундый бер тамашабыз соңында югары әдәби курста укучы Марсель Галиевкә телеграмма килеп төште: атасы Баян ага вафат булган икән. Аның бит мышык-мышык яшь сыктавы да көлгәне сыман. Сер бирми. Соң, моның эчкән чәе – ут та, баскан җире язгы ташу икәнен бик яхшы беләбез ләбаса. Ярар. Казанга кайтып төштек. Минем Әлмәттәге «сөрген» чорым иде. Казандагы фатирыма кереп торуның хаҗәте юк. Ә Марсельгә, тиз тотып, Азнакайга – авылы Балтачка барып төшү кирәк. Өлгерергә… өлгерергә…

Яшь чагым гына түгел, халык депутаты да вакытым ич. Апкиттем моны аэропортка. «Тиешле» җиргә кердем, җеген җеккә сөйләштем. Очкычны Бөгелмәгә ике сәгатьтән диделәр.

Ә бу, җүләр… Сарманга очты да китте. Ялгызым тордым да калдым. Шул миннән аерылуы сәбәпле, атасы Баян аганы җирләргә өлгерми калган бит, түземсез!..

Икенче көнне иртүк теләсә нинди пычракта да йөрердәй машина алдым да, хәләлем Фәридәне утыртып, Марсельнең Азнакай районындагы шул Балтач авылына юл тоттык.

Яз, гөрләвекләр ага. Авыл, үзегез беләсездер инде, шәрехләп тору артык. Өйләрен белешеп таптык, капкалары бикле. Инде кайту ягына кузгалабыз дигәндә… «Су буеннан әнкәй кайтып килә». Таныдым. Әнкәсе. Исемен белми идем – Икълимә апа икән. Килеш-килбәтен, төс-кыяфәтен, хәл-әхвәлен әйтеп тормыйм – бөтенебезнең әнкәләре нәкъ шундый: итагатьле, сабыр, иңендә – чиләк-көянтә. Зарланмады. Нык икән. Бәлки, шулай тоелгандыр гына. Исәнлек, хәл-әхвәл белешеп, кайгы-хәсрәтен уртаклаштым…

– Апа, – мәйтәм, – Марселең кая соң әле? – дип сорадым.

– Азнакайга киткәние әле, – диде ул. – Киленне Казанга озатырга дип…

Чаттан борылып, түбәнтенгә таба юнәлгән генә идек, Марсель менеп килә. Безне йорт-кура артына алып чыкты да:

– Әнә безнең таллар! – диде. – Аумаслар шикелле иде дә бит… Авалар икән, авалар…

Теге – повестендагы карт өянке сыкрап ауган ише. Шуны аударып күрсәтеп, ул әдәбиятка үтә тирән, нык, егәрле тамыр җибәрде.

* * *

Заманында халкыбызның язучысы Гариф абый Ахуновка чылтыраткан идем. Минем казна эшендә – гәҗиттә эшләп ятмышым – бөтенесе хакында язып бетерә алмыйм.

– Марсель турында яз әле, Гариф ага, – дип гозерләндем.

– Яздым ич инде. «Ерак урман авазы» дип. Әйтергә теләгәнемне төшереп калдырмадым шикелле. Кабатласам – кабатлау килеп чыга.

– Алайса, сүзеңне әйт: кем ул?

– Яз: Марсель Галиев – шагыйрь, чәчмә әсәрләр, пьеса, җырлар авторы, кабатланмас төстәге иҗади шәхесләрне сурәтләп бирүче шәп әдип, диген. Өстәп куй: ул – татар теленең җелегенә төшеп язучы.

– Җелегенә төшеп? Сөяк кимерә-кимерәме?

– Әйе, тормышның, яшәүнең мәгънә сөяген кимереп.

Гариф агага өстәп, тагын ни әйтим ди инде? И-и, Марсель Галиев турында язарга тотынсаңмы?..

Ә нигә язарга? Язучыны укырга кирәк аны, укырга! Һәм аңларга. Аңлагач кабул кылырга. Кабул кылгач – яратырга. Яраткач – онытмаска.

Ул Тукай бүләгенә лаек. Әнә үзе яратмаган төстәге кызыл тышлы итеп дүрттомлык «Сайланма әсәрләр»ен бастырып чыгарды. Ә бу Тукай бүләгенә хуплап тәкъдим ителгән «Догалы еллар» китабын, үзе әйтмешли, егылып укырлык. Хәтта сәҗдәгә китеп. Халык яратты, үзе хакындагы елъязма сурәтендә кабул кылды. Кабул кылынгач саваплы ул, хәерле. Иманы таза каләм иясе халыкка каза язмас.

Марсель Галиев – шагыйрь, ул – чәчмә әсәрләр иясе, ул – публицист. Тукаебыз сүзе белән әйткәндә, моңлы да, зур да шәхесебез, җөмһүриятебезнең атказанган сәнгать эшлеклесе. Без аның шундый булганы, шундый була белгәне белән дә бәхетлебездер әле.

Ул – ундүрт китап иясе. Әйтергә кирәк, «Еллар чалымы», «Апрель кызы», «Су буеннан әнкәй кайтып килә» ише шигырь китаплары, «Ул чакта», «Ерак урман авазы», «Сиңа мин кирәк», «Алтын тотка» кебек хикәя, повесть мәҗмугалары белән Марсель Галиев үзен чын татар язучысы дәрәҗәсендә танытты.

Әнә ил буена Марсель кайтып килә, үз халкына таба барышы.

13 апрель, 2001

МӘҢГЕЛЕК ЗАМАНДАШ

Җирдә кеше торса торсын,Эзе калсын тирән булып.Үзе үлсә, эше калсынМең яшәрлек имән булып.

Тиңдәшсез җәлилчеләр каһарманлыгына илһам биреп торган көчнең тамырлары кайда? Без моны яхшы беләбез – совет чынбарлыгында, коммунистик рухта. Тик мин Җәлилнең менә шушы һәр укучы бала яттан белгән шигырендә Галимҗан Ибраһимов дөньясын да тоям. Җәлилчеләр йөрәгенә саф көрәш канын Ибраһимовның яшәү үрнәге һәм иҗат тамырлары да китергәндер. 90 еллык юбилее көннәрендә мин Галимҗан Ибраһимовны шулай, Җәлилне сокландырган мәгърур имән итеп күрәм. Һәм бу имән минем алда Толстойның «Сугыш һәм тынычлык» романындагы Андрей Болконскийны гомерлеккә тетрәндереп, сокландырып калдырган имән булып күзаллана. Чөнки гомерен халык азатлыгы өчен көрәшкә биргән революционер, һәр халыкның кешелек хакын раслап, даулап язган Галимҗан Ибраһимов – көрәшчеләрнең, җырчыларның яңа буыннары арасында рухи бер арадашчы да.

Шуның белән ул һәр буынның замандашы булу хокукына ия. Ул безнең халыкның якты идеаллар өчен көрәшчесе, әдәбиятының классигы гына түгел. Ул – халыкның үткәненең һәм киләчәгенең дә аксакал классигы.

Киләчәкнең классигы. Ихтимал, бераз сәеррәк яңгырыйдыр. Ул, Атлант кебек, татар совет әдәбияты гөмбәзен күтәреп торучыларның берсе. Ләкин аны берничек тә хәрәкәтсез, җансыз сын рәвешендә күз алдына китереп булмый. Аның иҗаты бүген дә иң алгы сафта. Чөнки аның классик мирасына сугышчанлык хас. Сугышчан эстетика өзлексез хәрәкәттә. Г. Иб- раһимов иҗатының кыйммәте бүгенге язучыларыбыз язган һәр яңа әсәр янәшәсендә торган саен арта, яңа яклары белән гаҗәпләндерә. Чөнки, бер яктан, һәр яңага бәя классика югарылыгыннан торып бирелсә, икенче яктан, һәр классик әсәр бүгенге биеклектән яңача карала. Бу элемтә үзара тыгыз бәйләнгән «Безнең көннәр» романында бүгенге турында сөйләгәндә аның үткәнгә таянуын, ә үткән аша киләчәкне тирәнтен сиземләвен күрү читен түгел. Гомумән, бу нәрсә аның «Көтүчеләр» хикәясендә, «Тирән тамырлар» романында тагын да ачык чагыла. Иң мөһиме – реалист әдип буларак, ул тарихи перспективадан торып яза. Шуның белән ул безнең чорга һәм килер көннәргә гаять якын тора. Галимҗан Ибраһимовның мәңгелек заманчалыгын мин шунда күрәм.

Заманчалык. Бу аның телендә чагыла. Зур тарихи сынаулар аша узып, үсеше белән югары камиллеккә ирешкән телне халыкка якынайту һәм шуның белән аны бүгенгечә саф яңгыратуда ул – Тукайның иң якын дәвамчыларыннан берсе. Бөек Тукай тарафыннан халык җирлегенә кадалган поэзия байрагын үз кулына алып, Г. Ибраһимов аны яңа социалистик культурага рухи көрәш коралы итеп тапшырды.

12 март, 1977

СҮЗ ДӘРЬЯСЫ КИЧЕШЛИ

Тәрҗемәче – күптөрлелеге, үзенчәлеге белән кабатланмас милли әдәбиятларның, келәмдәге күренмәс җепләр кебек, арадаш элемтәчесе ул. Бер милләтнең әдәби әсәрдә чагылыш тапкан тормышын – яшәү рәвешен, фәлсәфәсен, – бүтән бер милләт телендә сөйләп, ике халык арасына яңа бер күпер сала, эшләрен һәм уйларын күмәк итә. Әгәр дә укучы «Әдәби әсәрнең тәрҗемәчесе кем?» дип кызыксынмаса, әсәрнең тәрҗемә ителгәнлеге хакында «онытса», бу, минемчә, – тәрҗемәченең эшенә зур бәя. Бу – аның иҗатта тапкан бәхетедер.

«Чинар» дигән китапны тоташлый укып чыктым. Укучыларга бер сер чишәм әле: без, каләм ияләре, болай уку бәхете насыйп булу белән еш куана алмыйбыз бугай. Тәрҗемә ителгән әсәр укыганда, ирексездән тәрҗемәчене «сүткән» мәлләр, аның «теле»н күңелдә төзәтеп, «сипләп» алулар була. Ә «Чинар» чишмә суын ятып эчкәндәй укылды.

Үзбәк язучысы Әсхәт Мохтарның Хәмзә премиясенә лаек булган бу әсәре илебездә танылу алды. Рус теле аркылы 4–5 телгә тәрҗемә ителде. Аның татарча «сөйләшүе» истәлекле бер әдәби вакыйга дип бәяләнергә хаклы. Татарстан китап нәшриятының бу басмасын әлеге нисбәттән рәхмәт хисе белән кулга аласың. Китапның әлеге дә баягы «тоташлый» укылуына әсәрнең үзбәкчәдән турыдан-туры һәм оста тәрҗемә ителүе сәбәпчедер.

Әсәрне укып бетергәч, «Тәрҗемәчесе кем икән?» дигән кызыксыну уяна. Таныш булыйк: Лирон Хәмидуллин. Хәер, таныш исем. Хөрмәтле укучы аның үз иҗат җимешләре белән дә, тәрҗемәләре белән дә әледән-әле күрешә тора. Газеталар аша, журнал сәхифәләрендә, китаплар аркылы. Татарстан Язучылар союзының проза секциясе күптән түгел булган утырышында аның бу сыйфатына тиешле бәя бирде инде. Иҗаты тикшерелеп, Л. Хәмидуллин СССР Язучылар союзы членлыгына тәкъдим ителде.

Моңа аның иҗатының минем кул астындагы берничә үрнәге тиешенчә дәлил булса кирәк. Менә В. И. Ленин хакындагы ике җыентык. Берсенең аталышы – «Ленинның якты юлыннан», икенчесе «Гасырлар кешесе» дип исемләнгән. Беренчесендә дөнья халыклары әдәбиятының Ленин хакында язылган әсәрләреннән үрнәкләр тупланган. Анда А. Ивановскийның «Кулга алындым… Казаннан сөрелдем» дигән документаль очеркыннан һәм Н. Виртаның «Кичке чаң» романыннан өзекләрне Л. Хәмидуллин тәрҗемә иткән. Татарча «Лениниана» сериясенең бишенче китабы булган «Гасырлар кешесе» җыентыгына драматургларның юлбашчыбыз образын чагылдырган иң яхшы әсәрләре кертелгән. В. Гузановның «Казан университеты студенты» дип аталган киноповестен да Л. Хәмидуллин тәрҗемәсендә укыйбыз. «Костя Анастасьин белән ничек булды соң?» кебек кайбер күңел карышкан тәрҗемә юллары булуга карамастан (мөгаен, «Костя Анастасьинны нишләттеләр соң?» дию кирәктер), гомуми тәэсир уңай.

Лирон Хәмидуллинның шуннан соңгы игелекле бер эше – танылган казах язучысы Әнвәр Алимҗановның «Күкшел таулар итәгендә» һәм «Отрар хатирәсе» повестьларын тәрҗемә итүе. Әйтергә кирәк, китап Мохтар Ауэзовның «Абай» романыннан соң тугандаш казах әдәбиятыннан татарчага тәрҗемә ителеп, безнең укучы кулына эләккән күзгә күренерлек зур үрнәкләрдән берсе. Бу повестьларны Ә. Алимҗанов русча язган. Повестьларның беренчесе өчен Казахстан дәүләт премиясен алган, ә икенчесенә Җәваһарлал Неру исемендәге халыкара премия бирелгән. Аларның безнең әдәбият киштәсенә менүе – шулай ук шатлыклы хәл.

«Күкшел таулар итәгендә» повесте татарча тәрҗемәдә болай башланып китә: «Себер чикләрен узганга да ни гомер. Биредә дә инде кайчаннан бирле тукталып торабыз. Бер поезд сыешлы кечерәк кенә полустанок югыйсә. Вакыт исәбе белән биредә хәзер яз уртасы булырга тиеш. Умырзая, лаләләр чәчәк атып утырыр чак. Әмма һәр тарафны биләгән коры комлыкта яз сулышын тоярлык бернәрсә дә юк». Акыл белән тулы авыл агае сөйләме кебек, табигый агышлы хикәяләү рәвеше, һәр җөмләнең төрлечә төгәлләнеше фразаны, киң болынның бер карышындагы чәчәклек кебек, күп буяулы иткән. Бу – экспрессив, әле йөгерек, әле киеренке интонациядә язылган повесть рухыннан. «Отрар хатирәсе» исә язылышы белән эпиклыкка тартым. Шуңа күрә тәрҗемәче биредә фигыльләрне күп куллана. Тарихи вакыйгаларның психологик киеренкелеге дә шуны таләп итә. Чөнки әсәр «нәрсә?» дигәнгә түгел, ә «ничек?» дигәнгә җавап бирә. Шәхесләр, геройларны психологик тасвирлау фигыльләр күплеген таләп итә. Ф. Достоевский яки Г. Ибраһимов әсәрләрен өстән-өстән генә тикшереп бару да шуны раслый. Димәк Л. Хәмидуллин, тәрҗемәче буларак, алынган әсәрнең татарча дөрес яңгырашы турында кайгырту белән бергә, аның эчке халәтенә, язучының язу алымына тугры калуны да бурыч итә икән. Шушындый олы таләп кенә тәрҗемә ителгән әсәрне яңа укучысының милли характерына якынайта. Тәрҗемәче исә үзе артка чигә, күренмәс була. Шулчакта гына әсәр яңа телдә дә үз үзенчәлеге белән кала.

Ә «Чинар» романы тәрҗемәсендә Л. Хәмидуллинның художество сурәтләү чаралары белән эш итүе, тел нечкәлекләренә мөнәсәбәте тагын да сизгерләнә төшкән. Бу – таләпчәнлек, эзләнү, тәм табып, ләззәт алып эшләү билгесе. Бер тырышкан бау ишә, гел тырышкан тау кичә.

Лирон Хәмидуллинның журнал битләрендәге хикәяләре белән очрашкалап торабыз. Гадәттә, алар күңелне ипләп били. Нәрсәсе белән? Кайдадыр безнең язучылар күзенә сирәк чалынган темалары белән бугай. Аларда укучыны шаккатырырга исәп юк. Язучы буларак, аңа көндәлек тормыш фәлсәфәсен гадәти, чуар булмаган күренешләрдә күрсәтү хас. Аның хис-кичерешләрне тыйнак хикәяләү алымында тормышның кайсыдыр ки бер мизгеле әхлакый сафлыгында, дөреслегендә туктала да җанга, аңга иңеп кала.

Ул каләмен зур жанрда да сыный. Әлегә китап укучыларга аның бер повесте билгеле – «Дала иртәсе». Уңышлы әсәр дип бәяләнгәнен беләм. Вакытында аның хакында сөйләнде. Яңадан кайтып, сүз кузгату кирәкмәс. Повесть шушы ун ел башында чыкты, хәтерлиләрдер. Әсәр сөйләнгән вакыйгасының бөтенлеге белән истә. Хезмәт кешеләренең көндәлек тормышы җете буяуларда тасвирланган. Геройлар язмышы тормышчан, характерлар үстерелештә. Инде дә сурәтләү чаралары яңачарак, чынбарлык каршылыклар берлегендә күрсәтелсә, ә вакыт, геройлар язмышына нисбәтле рәвештә, төрле күчештә бирелсә, әсәрнең тәэсир көче тагын да үтемлерәк булыр иде, диясе килә. Повесть күбрәк сөйләмгә корылган, диалогларга ярлырак. Геройлар сөйләменә үзенчәлек, «шәхсәнлек» җитенкерәми. Вакыйга агышына бөтерелмәле чоңгыллар – драматик киеренкелек күбрәк кертелсен иде. Болар психологик тирәнлек, әсәрнең тәэсирчәнлеге өчен бик кирәкле, аны заманчалык рухы белән сугаруның язучы кулындагы заманча кораллары юкса. Болар, ахыр килеп, вәгазь әйтүем түгел, субъектив фикер, укыган әсәргә карата мөнәсәбәтем генә. Әйе, бу дөньяда Лирон Хәмидуллин дигән язучы бар. Шулай икән, аның да укучыга үз таләбе, димәк, укучыга җиткерәсе әдәби-нәфис җирлектәге фикере бар. Ул фикеренең нәтиҗәлелеген көтәргә хаклы итеп яза.

Язучы, – димәк, гомерлек юлчы. Юлга чыккан кешенең барасы килгән җиренә җитүен телик.

5 июнь, 1977

СОҢГЫ ҖЫРЫ РӘВЕШЕНДӘ

Һәрберебезнең үз вакыты бар. Вакыт учак кебек яна. Ә учакта безнең гомер дөрли, тормыш…

Бәхеткә, шунысы бар тагын: һәркем үз учагын үзенчә яга. Кайберәүләрнең учагы үзен генә җылытырга җитә. Икенче берәүнең якканы үзеннән соң да дөрләп кала. Күпме кеше күңелен җылылыгы, нуры белән еллар аша дәшеп тора.

Ул учаклар – кешенең эше, күңел көзгесе.

Минем кулда – шундый бер күңел көзгесе. Гази Кашшафның гомере буе ялкынланып, дулкынланып яшәгән йөрәгенең соңгы учагы. Ул – тәнкыйтьченең татар совет театрына, аның көндәлек тормышын чагылдыруга караган мәкаләләре җыентыгы. «Күңел көзгесе» дип аталышы бик мәгънәле.

Бу хезмәтне дикъкать белән, бирелеп, дөресрәге, кызыксынып укыйсың. Кайбер китаплар бер-ике бите белән үк туйдыра. Ә бу исә, битен ачкан, укыган саен, зиһенне ныграк били. Син танып белү могҗизасы белән күзгә-күз очрашасың. Тыгыз фикер, гади юллар арасындагы зур идея белән байый барасың. Еллар үтәр, менә шушы могҗиза, фикер, идея, фәлсәфә буыннарның зиһен, аң, күңел иләге аша исән-имин үтәр дә киләчәккә атлар. Мин моны Гази Кашшафның 1940 ел- ның августыннан алып 1974 елның апреленә кадәр язылып, шушы җыентыкка тупланган мәкалә-рецензияләре чагыштырмасына, дөресрәге, шуларда сөйләнгәннәрнең бүгенге көнебез идеяләре белән тәңгәл килүенә карап әйтәм. Г. Кашшафның чирек гасыр дәвамында татар театры турында язганнары заманыбызга хас яңгырый. Димәк, ул ялгышмаган, театр елъязмачысы буларак, кичәгене язганда да иртәгәне күздә тоткан. Драматургиянең, театрның, артистның хезмәтен иҗтимагый тормыш дөреслеге белән чагыштырып бәяләгән.

Кереш сүзендә автор болай ди: «Мин актёр да, режиссёр да, драматург та түгел, ләкин, драматик әсәрләргә килеп тотынуга, мин актёр да, режиссёр да, драматург та булам». Бу сүзләрендә мин аның үз иҗтимагый бурычын тирәнтен сиземләвен һәм аңлавын, яңа кеше тәрбияләүдә иң мөһим урыннарның берсен биләгән театр сәнгатен тикшерүченең нык принципиальлеген күрәм.

Каян килә бу ышаныч һәм көч?

«Галимҗан Ибраһимовның «Татар хатыны ниләр күрми» исемле повесте – иң көчле реалистик әсәрләрнең берсе. Әдипнең каләм көче бөек Толстойның художниклык көчен хәтерләтә. Ул шундый киң, эпик вакыйгаларны бер фокуска туплап, бер кеше язмышында бөтен бер катлау язмышын сурәтли белә, бер төркем персонажлары омтылышларында халыкның тарихи хәрәкәтен күз алдына бастыра ала. Социаль типларны ювелир осталыгы белән эшкәртә белгән бөек әдипнең иҗат мирасында дистәләрчә характерлар бар. Аларның күбесе үзләренең социаль җирлекләре белән артта, еракта калганнар, дөресрәге, аларның социаль җирлеге юкка чыккан, ләкин аларны әле онытырга ярамый. Бүгенге көннән героик бөеклеген, романтик югарылыгын без, узган көннәргә күз салсак, тагын да ачыграк күрәбез, ныграк тоябыз».

Менә кайдан. Гази Кашшаф татар халкының әдәбияты урынын, драматургиясе, театры уңышын рус һәм дөнья әдәбияты, рус һәм дөнья сәхнә сәнгате арасында эзли, таба. Аның әйткәннәре буш кырдагы ялгыз агач түгел. Аның агачы урманда, бүтән сылулар арасында. Ул аның ныклыгын бүтән агачлар ныклыгы янәшәсенә куеп чагыштыра, сыный, тиеш таба икән – һәрьяклап тиңли, шуның белән соклана: «Пушкинның «Моцарт һәм Сальери» исемле нәни трагедиясендә Моцарт: даһилык белән явызлык бергә кушыла алмыйлар, ди. Шуңа охшатып әйтсәк, «Нәркәс» трагедиясенең төп конфликты да даһилык белән явызлыкның бәрелешенә, яхшылык белән юлбасарлыкның бергә сыеша алмауларына корылган… Әсәрнең сюжет, композиция җепләре борынгы классикага килеп тоташа шикелле. Ырулар көрәшенең ямьсез һәм кыргый күренешләрен сурәтләү ягыннан Мохтар Ауэзов трагедияләрен хәтерләргә була. Ләкин Илшат Йомагулов мәхәббәт кебек мәңгелек теманың үз моңын, башкорт колоритын тапкан, борынгы вакыйгаларны бүгенге көн проблемалары аша күрә белгән».

Ә кимчелекләр бар икән, автор, табиб кебек сак кына, тыныч кына итеп, аның «авыруын» билгели, «дәва» юлын күрсәтә:

«Шаһвәли образы турында да бер фикер әйтәсе килә. Галимҗан Ибраһимов аны карт ялчы – батрак итеп сурәтли. X. Сәлимҗанов исә аның батраклыгына тимерче һөнәрен өсти. Җитмәсә, шушы тимерченең хатыны ачтан үлгән итеп бирелә (моны бөтенесе кабатлый, чамадан тыш күпертеп, мелодрамага авыштырып сөйлиләр, бу – ярамый). Халыкта бер мәкаль бар: «Һөнәрле – үлмәс, һөнәрсез – көн күрмәс». Шуңа күрә Шаһвәлинең карчыгы ачтан үлгән булуына ышанасы килми… Кулыннан эш килә торган һөнәрче – Шаһвәли түгел, ул таза тормышлы кеше, Шаһвәли исә батрак, аны шулай калдыру табигыйрәк булыр».

Режиссёрның әсәргә керткән кечкенә генә «үзе». Бактың исә, хаталырак, хилафлырак чыккан. Тоясызмы рецензентның табиблыгын? Ул, алай тиеш түгел, болай кирәк дип, кайбер тәнкыйтьчеләр кебек, хатаны тотып алуына куанмый. Бәлки, эчке бер күңел борчылуы белән, тормыш дөреслеге, халык яшәеше белән чагыштырып күрсәтә. Менә кайда күрәм мин Г. Кашшафның «күңел көзгесе»н. Ул үз күңеле, үз аңы, үз фикеренең хакыйкатькә ничаклы якын торуын коммунизм идеяләре, халык тормышы, олы сәнгать принциплары «көзгесе» каршына куеп карый.

Гази Кашшаф – Муса Җәлил тормышын һәм иҗатын, татар матбугаты тарихын тирәнтен өйрәнгән галим, язучы, күпкырлы тәнкыйтьче. Һәм әдип, һәм укытучы. Аның иҗат юлын өйрәнергә, аңларга омтылыш ясаган хәлдә, иң әүвәл бу кешене укытучы дип олылар идем. Бу исәп аның эшчәнлеге, язганнары белән дә, шуларга өстәп ничек язуы белән дә акланыр, дәлилләнер иде. Сурәтләү чаралары бай. Гомумиләштерү, тикшерү көче тыгыз, сыгылмалы.

Кыскасы, теле гаять җанлы, тәэсирле, гаҗәеп гадилеге белән үтемле. «Гөлбану кебек поэтик табигатьле, яхшы күңелле кызны якларлык кем бар? Гөлбануның сөйгән егете Лотфимы?! Ләкин… Лотфи үзен тудырган патриархаль кыргыйлыктан югары күтәрелә алмый… Гөлбануны коллыктан коткара алырлык көч түгел! Юк, бары Гөлбануның фаҗигасен тирәнәйтергә генә сәләтле. Шулай булгач, юл бер генә кала – шул черегән тормышны төбе-тамыры белән үзгәртү! Бу фикерне Г. Ибраһимов үзе әйтми, укучыдан әйттерә, спектакль исә тамашачыны шундый нәтиҗә ясарга куша! Шул рәвешчә, персонажның язмышы социаль вакыйга булып әверелә», – дип яза ул «Татар хатыны ниләр күрми» спектакле хакында.

Шушы юлларны укыганда, мин А. Островскийның «Гроза»сындагы Катерина белән Г. Ибраһимовның Гөлбануы, Г. Каш- шаф белән Н. Добролюбов арасына тигезлек билгесе куям. Чөнки бу ике әдәбиятның дүрт кешесе иҗатларыннан бер нәтиҗә килеп чыга! Инде килеп, үзе әйтмәсә дә, Г. Кашшаф укучысына, Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры Г. Ибраһимовның «Татар хатыны ниләр күрми» повестен куеп, сәхнә сәнгатебезне бай традицияле рус театры белән якынлаштырган, янәшә куйган икән дигән нәтиҗә чыгарырга куша. Шул рәвешчә, бу спектакльнең куелуы тарихи бер вакыйга итеп бәяләнә.