Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4

Драматург буларак, Сәет Шәкүровның үзенчәлеген ни билгели?

Театр белгече Һәнүз Мәхмүтов: «С. Шәкүровның драматург булып танылуы беренче чиратта героик романтик пафос белән сугарылган әсәрләр иҗат итүенә бәйле… Ул бигрәк тә илебез тарихында эз калдырган зур вакыйгаларны сурәтләгән әсәрләре белән таныла бара. Аның күпчелек драмаларына югары идеялелек, тирән фикерлелек, заман сулышын тоеп эш итү, патриотик хисләрне бирә белү хас. Зур вакыйгаларны ул аерым шәхесләр аша кызыклы һәм дулкынландыргыч итеп яктырта ала… Аның һәр әсәрендә диярлек романтик пафос, көчле лиризм, реалистик һәм романтик детальләрнең бергә үрелеп бирелүе күзгә чалына».

Театр белгече Баян Гыйззәт: «Үзе дә тәҗрибәле актёр һәм театрда күп еллар эшләгән кеше буларак, С. Шәкүров театр табигатен яхшы белә, аның әсәрләре театраль һәм сәхнәгә куяр өчен җайлы итеп язылган».

Театр – С. Шәкүровның кеше һәм иҗатчы буларак туган туфрагы. Ул гомере буе шул туфракта. Авыл кешесе булганга, җиргә якынайтып, тел аны «театр игенчесе» дияргә кытыклана. Сугышка хәтле һәм соңыннан да берара Минзәлә театрында эшли. Соңрак, сугыштан соң, Татар дәүләт республика күчмә һәм Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында. Актёр сыйфатында. Аннары – оештыручы, җитәкче. Соңгысында – баш администратор, хәзер күчмә театрның директоры. Шушы театрларда әсәрләре дә куелып, Сәет Шәкүровка 60 яшь тулды. Шуның 40 елы хезмәттә, иҗатта. Тормыш матурлыгы өчен көрәштә карт солдат һаман шул ук гвардияче-элемтәче. Сәнгать белән халык арасындагы элемтәче.

18 декабрь, 1977

ИКЕНЧЕ ТЕЛ – ИКЕНЧЕ ГОМЕР

(Тәрҗемәче Вил Ганиевнең иҗат портреты)

Каюм Насыйриның Әбүгалисина кыйссасында гыйлем мәгарәсе хакындагы хикәят бар. Әбүгалисина үз иптәше Әбелхарис белән ел дәвамында бикләнеп ятып, гадәттән тыш, кешегә гайре табигый белемгә ия затларга әйләнәләр. Бөек мәгърифәтче Насыйри мәгарәне сурәтләми, гыйлем туплауны үтә бер сер дөньясы сурәтендә сурәтли. Кыйссаны укучы шул мәгарә тылсымы белән хыялланып, аның аңын гыйлемгә омтылу теләге белән ала, белем тылсымы күңеленең иң нечкә хисләрен канатландыра башлый. Мәгърифәт нуры караңгы мәгарәдә бикләнеп ята, инде шуңа ия булмаган шәттә якты дөньяның да шактый караңгы мәгарә икәнлеген сизенү укучының күзләрен ачып җибәрә, ул Әбүгалисина янәшәсендә һәртөрле томаналыкның кешене кимсетүче бер усал көч икәнлеген аңлап, кыйссаның күзгә күренмәс әйдәү көче тәэсирендә кала. Мәгърифәтче Каюм маҗара гына сөйләмәгән ләбаса, халыкка җаныннан чыккан өндәмә белән мөрәҗәгать иткән икән, халыкка дин сөреме ягылып каралган гыйлем тәрәзәсенә үзенең җан сулышын өреп чистарткан, үз дөньясын, яшәвен белемсез күз алдына да китермәгән татар халкының күңеленә якты өндәмә идеясе белән сугаруга өлеш керткән.

Гыйлем мәгарәсе. Бар вакытның, бөтен дөньяның белеме кайчандыр мәгарәгә тупланып, кеше күзеннән, күңеленнән яшереп, байлык ияләренең сагы астында бикләнеп тотылган, бүген исә илебезнең социалистик чынбарлыгы, совет халыкларының, совет кешесенең яшәү рәвеше кешелек дөньясы ирешкән иң күркәм һәм иң зур казаныш сыйфатында прогрессив дөнья яклаган, омтылган максат булып яктырып тора. Ул казаныш – илебездәге һәр халык, һәр кеше өчен уртак, Совет дәүләте ул казаныш рухы белән барлык прогрессив кешелекне коралландыра алу бәхете белән горур.

Бу рухи казаныш – совет халыкларының уртак хәзинәсе, кайчандыр самодержавие тарафыннан мәгарәләрдә тотылган гыйлем, әдәбият һәм мәдәниятенең азатлыкка чыгып чәчәк аткан гөлебезнең чәчәкләре – коммунистик идеябез, сугаручылары – формасы белән социалистик, эчтәлеге белән милли булган күпмилләтле халыкларыбыз, ә туфрагы – уртак Ватаныбыз.

Без уртак рухи әдәби хәзинәбезне кешелеккә ирештерүче арадашчы – рус теле булу белән бәхетле. Ә аның вәкаләтле илчеләре сыйфатында әсәрләрне бер телдән икенче телгә тәрҗемә итүчеләрне атыйсы килә. Мәсәлән, татар укучыларын М. Шолоховның «Тын Дон» эпопеясы өчен Гариф Ахунов белән Яхъя Халитовка рәхмәтле, ә башка халыклар укучылары исә Г. Тукайны, Һ. Такташ, М. Җәлил, Г. Ибраһимов, Ш. Камал, Г. Бәширов, К. Нәҗми, С. Хәкимне икенче телдә сөйләштергән русчага, ә аның аша башка бик күп телләргә тәрҗемә итүчеләрне хөрмәтли. Әйтик, М. Җәлил иҗатын бөтен дөнья укырлык итеп русчага тәрҗемә итүчеләр арасында без нинди генә олы шагыйрь затларын күрмибез! Тәрҗемә – игелекле шөгыль генә түгел, ә язучының ничәмә-ничә халык, аның әдәбияты һәм культурасы, рухи дөньясы, көндәлек тормышы алдындагы җаваплы миссиясе, рәхмәт әйтергә генә түгел, ә данлауга лаек хезмәте.

Шушы эшне исә көндәлек иҗатына, гомерлек бурычына санаган тәрҗемә әһелләренә без аерата мөкиббәнбез. Шуларның берсе төсендә СССР Язучылар союзының тәрҗе-мә Советы җитәкчесе Вил Ганиевне атыйсы килә. Аның бу эшкә бирелгәнлеге турыдан-туры вазифасы белән генә аңлатылмый.

СССР Язучылар союзының Л. Толстой һәйкәле торган ишегалдыннан сары бинасына кереп, текә баскычтан икенче катка күтәрелгәч, стеналары да, идәннәре дә – бар җире китап белән тулган бер бүлмә бар. Бары тик түшәм генә буш бугай. Китаплары гадәти генә түгел һәм бөтен бүлмәне китап буларак тутырып кына тормыйча, әллә ничә телдә сөйләшәләрдер дә кебек. Китапханәдән битәр бу бүлмә мәгарәне хәтерләтә, ләкин беркайчан да монда үзеңне ялгыз, бигрәк тә чит тоймыйсың, чөнки сине, тыйнак елмаеп, бүлмәнең хуҗасы – Вил Ганиев каршы ала. Биредә җылы, ә ул җылылык син кереп утырганчы ук кайный башлаган чәйдән битәр хуҗаның күзеннән сирпелә, киштәдәге җанга якын исемнәре белән тартып торган таныш китаплардан, татар халкының, төрки телләрнең, инглиз, француз сүзлекләреннән, тугандаш әдәбиятларның вәкилләре сыйфатында урын алган төрле китаплардан бөркелә. Әнә Г. Тукай, Һ. Такташ, М. Җәлил, Мәҗит Гафури, Дәрдемәнд, Г. Ибраһимов, Г. Бәширов, Рафаил Төхфәтуллин, Әхмәт Ерикәй, Хәсән Туфан… Татар, төрекмән поэзиясе антологиясе, башкорт, казах, кыргыз әдипләренең хуҗага рәхмәт сүзләре язылган китаплары… Кыскасы, биредә илебез халыкларының рухи хәзинәсе, туктаусыз хәрәкәттәге сүз сәнгатенең нурлы мәгарәсе, яшәү мәгънәсе. Ул менә шушында эшли, оештыра, халыклар дуслыгының әдәбиятта гәүдәләнешенә үз өлешен кертә, иҗат итә.

В. Ганиев русчага тәрҗемә итү белән шөгыльләнә. Мәскәү китап нәшриятлары өчен эчке рецензияләр яза, төрле язучыларның әсәрләрен редакцияли. Бу эшчәнлеккә инде утыз ел буена тугры.

Аның бу уңышлары, танылуы иң әүвәл Муса Җәлил исеме һәм иҗаты белән бәйле. 1955 елда, әле Казан дәүләт университетының рус теле һәм әдәбияты бүлегендә укып, Хатип Госман киңәше белән фольклор экспедициясенә чыгып киткәч, татар халык авыз иҗатының гүзәл үрнәкләре белән татар теленең, халык иҗатының Муса Җәлил шигырьләрендә искиткеч югарылыкка ирешүе белән рухланган төстә Вил Ганиев җәйге челләләрдә ул шигырьләрнең үз күңелендә русча «сөйләшә» башлавын тоя.

1957 елны, Татар әдәбияты һәм сәнгатенең Мәскәүдәге декадасы уңае белән, ул беренче тапкыр нурлы башкалага килә, киң дөнья сулышын тоеп кайта. Бу вакытта инде ул «Татар поэзиясе антологиясе»ндә басылган Мозаффария, Г. Кутуй, Г. Афзал кебек шагыйрьләрнең русчага тәрҗемәсе авторы. Беренче уңышлы тәҗрибәләр биргән илһам канатлары аны Тукай шигърияте дәрьясына якынайта.

Тукай – дөнья поэзиясе җәүһәрләренә үз балкышын, татар халкы рухының кабатланмас нурын биргән шагыйрь, иҗатының камиллеге, сугышчан эстетикасының бөеклеге белән халык рухының йөзек кашы булып танылган шәхес. Аның шигырьләрен тәрҗемә итү рус һәм бөтен дөнья шигърияте асылын тирәнтен белүне дәгъва итә. Бу – олы бурыч, зур таләп. Ганиевнең моңа омтылышы теоретик әзерлектән башлана. Мәскәүдәге дөнья әдәбияты һәм сәнгате институтында татар шигъриятен русчага тәрҗемә итүгә багышланган диссертациясе аны олы максатка якынайткан төпле нигез була. Тукай – төрки әдәбиятлары рухын үз сулышы белән баеткан шагыйрь, әнә шул рух нидән гыйбарәт – моны ачыклауга ул төрек шагыйрьләре Арабавы, Назыйм Хикмәт, төрекмән поэзиясенә нигез салучылардан берсе – Һиндстанда яшәп иҗат иткән Бәйрәмхан шигырьләрен иҗат итү аша якыная.

Шушындый ук иҗат алымын В. Ганиев Дәрдемәндне русчага тәрҗемә итүдә дә куллана. Аның бер генә шигырен дә кинәт кенә тәрҗемә итү мөмкин түгел, Дәрдемәнд рухын бар асылында тоюга ул Бабич, Туфан шигырьләрен үз күңеле һәм каләме аша үткәрү белән ирешә. Шушы ук алымны М. Гафурины тәрҗемә итүгә дә нигез итеп ала. Аныңча, М. Гафуриның иҗаты ниндидер демонлык асылы, гыйсъянчылык рухы белән Һ. Такташ иҗатына тәэсире бар кебек. Бу М. Җәлилнең беренче шигырьләренә дә хас. Аларның иҗатларындагы шушы уртак сыйфатны тәрҗемә иткәндә искә алу, чагылдыру М. Гафуриның русчада биргәндә дә ярдәм иткән. Шагыйрьләребезнең кайбер русча тәрҗемәләрдә сүлпән, шәхси үзенчәлекләрдән мәхрүм кыяфәттә яңгыравы, ниһаять, тиешле тану һәм данга ирешә алмыйча, гадәтилеккә дучар булуы шагыйрьләр иҗатының бер-берсенә карата диалектик үсешен, рухи традициясен, новаторлык сыйфатларының таяну ноктасын исәпкә алмаудан килә торган чир. Бу – тәрҗемә дигән иҗат эшчәнлегенең без тиз көндә игътибар һәм дәва кылырга тиеш проблемасы. Гомумән, шагыйрьләрнең бер-берсенә байый барган мирас рәвешендә күчә килгән уртак рухи, социаль эстетик һәм тел-стильдәге сыйфатларны үзара нисбәттә карау Вил Ганиев иҗатының иң төп үзенчәлекләреннән берседер. Мәсәлән, Муса Җәлилнең «Алтынчәч» либреттосын тәрҗемә иткәндә, ул Пушкинның «Борис Годунов» трагедиясе рухын даими игътибарында тота. Чыннан да, К. Барскаяның «Муса Җәлил Пушкиннан өйрәнгән» дигән фикере бар. Мисал өчен, Хан Мәмәд монологы белән Борис Годунов монологы арасында ниндидер үзара һич кисешмәгән, әмма янәшә торган кызыл җеп берлеген сизми мөмкин түгел. Һәр ике монолог эчке сулышы, пульсы, рухы белән күңелдә бер үк тойгы уяталар, бер үк сыйфаттагы тәэсир көченә ияләр: «Достиг я высшей власти…», «Душа тревогой сумрачной объята…» Менә бу күзәтү тәрҗемәчегә әлеге монологны Пушкин интонациясендә тәрҗемә итү уе кузгата, шуңа эчке хокук бирә. Әлбәттә, алдында әсәрнең сүзгә сүз тәрҗемәсен – подстрочник тотып, нибары шуңа гына таянып эш итүче мондый гомумиләштерүдән, анализдан, тоемнан һәм эчке ышанычтан мәхрүм, ул иң әүвәл төп әсәрнең рухын саклаудан битәр, төп илтифатын һәм сәләтен иң әүвәл русча тәрҗемәнең «шомалыгына» сарыф итә. Табигый ки, сүзгә сүз тәрҗемә җирлегендә эшләгәндә төп әсәрдән тайпылу ихтималы зуррак. Оригиналсыз эчке интонацияне бирүе авыр. Ни өчен? Чөнки кемнеңдер сүзгә сүз тәрҗемәсен бердәнбер кулланма итү төп әсәр алдындагы җаваплылыкны югалттыра. М. Җәлилнең «Томаулы гыйшык» шигырендә кыз конторада эшләүче итеп бирелә. Тик бу русчада үз функциясен үтәми торган бер деталь генә булып кала. Автор ни әйтергә теләгән? Шуны ачыклап, русчада шуңа адекват яңгыраш табу Вил Ганиевнең бу шигырь тәрҗемәсен уңышлы иткән. Кайбер тәнкыйтьчеләрнең бу шигырьне тупасрак рухта тәрҗемә итү мәсьүллеге хакында сүз кузгатканы бар, янәсе, ул солдатлар өчен мәзәк сыйфатында язылган. Әмма Вил Ганиев үз тәрҗемәсенең ачкычы итеп шигырьнең тоткынлыкта, үлем көтеп ятканда язылуын ала. Димәк, анда мәзәк үзмаксат түгел. Мәзәк сөйләмәк өчен төрмәдә богаулы кулга сөрмә очы һәм кәгазь ертыгы алу хаҗәт түгел. Югыйсә фашист төрмәсе тупас мәзәк урынымы? Томаулы гыйшык салган беркатлы борчуны төрмә чынбар- лыгы белән янәшә куеп, шагыйрь искиткеч гуманистик рух алга сөрә. Вил Ганиев тәрҗемәсендә әнә шул самими сагыну һәм коточкыч чынбарлык көрәше шигырьнең төзелешендә, образлылыгында, интонациясендә махсус гадилек, сөйләм теле белән бирелә.

Менә мондый эзләнүчән иҗат рухы В. Ганиевтә П. Антокольский, А. Тарковский, Вильгельм Левик үрнәгеннән, йогынтысыннан, өйрәтүеннән. Аның иҗатының чын асылын чагылдырырдай бер үрнәк төсендә М. Гафуриның «Мин – Ватанга» шигырен тәрҗемә итүне атыйсы килә. Балачактан билгеле шигырь, классика. Элеккеге русчасында исә гадәти генә эчтәлекне, таныш идеяне шигырь калыбына салган кебек, игътибардан читтә кала. Әдәбиятыбыз классигының һәр шигыренә ачыш бирердәй таләп белән карау В. Ганиевне бу юлы да тәрҗемә эшенең һәм авырлыгын, һәм ләззәтен татытты. Башкортстаннан В. Трубицын шаһит иткәнчә, М. Гафуриның ул шигыре тәрҗемәдә беренче тапкыр яңгырагандай төсмер бирде.

Аның иҗатының төп юлы – классика. Ни өчен? Чөнки анда әдипләр иҗатындагы соң чиктәге фикер тыгызлыгы, моң, сурәтләү чараларының гадилеге, сыгылмалы ритм, идея һәм аны бәян иткән стиль ачыклыгы бар. Яшьләрдә еш кына бу юк әле. Хәер, В. Ганиевнең үз тәрҗемәләренә дә ачыклык, интонация чисталыгы хас, алар чуарлыктан, ялган пафостан, «күп беләмлек»тән азат. Хәзерге заман шагыйрьләренең әсәрләре дә, тәрҗемә объекты буларак, аны иң әүвәл шушы җәһәттән җәлеп итә. Төрекмән поэзиясе антологиясе үрнәкләре, Тукай, Гафури, Җәлил, Туфан, Ә. Ерикәй, З. Нури шигырьләре аның күңел дәрьясында икенче тел алалар, яңа гомер белән яши башлыйлар.

Февраль, 1983

ҖИЛ ГОМЕРЕ

Әнә ул, утырган урыныннан торып, «Хан кызы»н җырлап җибәрер шикелле тоелып китте әле. Танылган татар язучысы, Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге иясе, Татарстан Фәннәр академиясенең шәрәфле академигы Гариф Ахуновка быел 75 яшь тулган булыр иде. Ни аяныч, аның бу 18 сентябрьдә буласы юбилеена ул ике ай гына яшәп бетермичә, бакыйлыкка күчте.

Яхшы. Ә бит аның исән калган, киләчәктә XXI гасырда яшәргә тиешле дуслары калды. Болар инде исә, үз нәүбәтләрендә, язучы Гариф Ахуновны XX гасыр язучысы дип беркайчан атамаслар, үзләре белән, үзләренең җаннары, үзләренең рухлары белән XXI гасырга алып кереп китәр- ләр.

Бу хакта Г. Камал исемендәге театр бинасында аның истәлегенә, рухына, иҗатына багышланган зур иҗат кичәсе үзенә күрә бер дәлил булды. «Хәзинәле гомер» дип аталган бу кичәгә Татарстан Дәүләт Советы Рәисе Фәрит Мөхәммәтшин килеп, шыгрым тулы зал алдында аның хакында матурдан матур сүзләр әйтте. Ул болай диде:

– Мин аны балачактан беләм. Әлмәттә яшәгән чорында ул безнең өебезгә килеп, әти-әни белән сәгатьләр буена әллә нәрсәләр турында сөйләшәләр иде. Ә мин инде чаршау артыннан гына дигәндәй тыңлап тора идем. Менә шул вакытта ук бу абыйның көр тавышы, тормыш, яшәү хакындагы мәгънәле сүзләре, мәзәкләре ничектер минем күңелемә сеңеп калган да, менә хәзергәчә аларны һич кенә дә оныта алмыйм…

Аннан соң Татарстан Язучылар берлеге идарәсе рәисе Фоат Галимуллин үзенең остазы һәм аның хакында бихисап мәкаләләренең ни өчен язылганлыгы, Гариф Ахуновның иҗат иткән һәммә әсәрләреннән илһам алып, аларны студентларына ни сыйфатлы итеп тәкъдим итүләре хакындагы истәлекләрен сөйләде.

– Менә аның «Соңарып килгән бәхет» дигән әсәрендәге Сөбханкулов образы. Монда ул үзенең татар әдәбиятына тормышның үзеннән, халыкның үзәгеннән килгәнлеген раслап язды. 1955 елда язган беренче әсәре – «Яшьлек яме» дигән әсәре белән Гариф Ахунов үзен татар әдәбиятының яңарыш кичерергә тиешлеген әйтеп куйды кебек. Шуннан соң ул, «Совет әдәбияты» журналында беркадәр эшләп алганның соңында Әлмәткә китеп, анда 10 ел буена язучылар оешмасына җитәкчелек итеп, шул вакыт арасында «Хәзинә», «Хуҗалар» дигән романнарын иҗат итте. Әлбәттә, аның төп әсәре – «Идел кызы» трилогиясе. Кызганыч ки, ул аның ике кисәген генә тәмамларга өлгерде. Шуңа карамастан бу әсәр татар әдәбиятында яңа бер яңгыраш табып, мондагы Габбас хәзрәт образы кабатланмас, үрнәк алырдай шәхес сурәтендә тасвирланды.

Мин – Әхәт Гаффар, Вил Ганиев, Җәмил Мостафин берзаманны Мәскәүдәге әдипләр йорты ресторанында чагында әллә ничә өстәл аша утырган Рәсүл Гамзатов, безнең татарча сөйләшүебезне колагына салып, яныбызга килде дә:

– Памаему ви ахуновци, – дип мөрәҗәгать итте.

– Ну инде, ну, ахуновцы, – дидек без.

Менә шундый кеше иде татар әдәбиятын оештыручы, Азия – Африка Язучылар берләшмәсенең әгъзасы, СССР Югары Советының ике чакырылыш депутаты. Болай бит ул: кем дип сораган чагында, без «Тукай» дидек, «Җәлил» дидек, «Хәсән Туфан» дидек, – беләләр, таныйлар, кабул кылалар иде. Менә шулардан да уздырып: «Сез кемнәр?» – дигән чагында, Ахуновны беләсезме, дип җавап кайтарсаң, бөтенесе – чувашы да, Алтай язучылары да, грузиннар, әрмәннәр, каракалпаклар, молдаваннар, Балтыйк буе язучылары да «беләбез, беләбез» димешләр иде. Әлбәттә, әгәренки үз халкы даирәсендә яшәп, аның ярдәмен тоеп, аннары соң менә шул халыкка үзеннән мөмкин кадәр көч керткән, аның омтылышларын барлаган, мәсләген күңелендә тоткан кешеләребезне атыйбыз икән – бу инде Гариф Ахунов дигән сүз. Шуңа күрә тикмәгә генә татар әдәбиятында «Ахунов мәктәбе» дигән тәгъбир хасил булмагандыр. Ягъни мәсәлән, бу халык белән бергә яшәү: аның үрнәген бүгенге язучылар рухына иңдерү, шуны киләчәктә дә дәвам итү мәктәбе дигән сүз.

Әгәренки Ходай Тәгалә аңа тагын берничә ай гомер биргән булса, ул безнең арабызда утырыр иде бит. Әнә аның истәлегенә багышланган кичәдә, сәхнә пәрдәсе ачылу белән, сул якта бер урындык торды да торды, торды да торды. Әллә ничек: менә хәзер шунда көлеп, елмаеп, чыгышлый ук әллә нинди хикмәтле сүзләр әйтә-әйтә, Гариф ага Ахунов үзе кереп утырыр кебек иде.

Аллага шөкер, татар халкы үзенең бөек улларын күрә, таный, саклый белә, бергә яшәргә кирәклеген таный, шуңа баш ия.

Кичәне алып баручы Зөһрә Шакирҗанова, аның Арчадан килгән якташлары Ринат Фазлыйәхмәтов, Казанбаш авылы җирле үзидарә рәисе Гомәр Мөхәммәдиев, Арча җырчысы Рөстәм Закиров, Гариф Ахуновның «Тимерханның яшьлеге» дигән повестеның каһарманы Тимерхан Борһанов, аның улы – Казандагы Вахитов районы хакимияте башлыгы Рафис Борһанов, шулай ук якташы – баянчы Фәрит Хатипов, Искәндәр Биктаһиров, аның сөекле җырчысы Вафирә Гыйззәтуллина, Г. Камал театры артистлары Зөлфирә Зарипова, Фуат Әбүбәкеров, Равил Шәрәфи, Хәлим Җәләй һәм башкалар аның иҗатына үзенә күрә тагын бер тапкыр баш иделәр. Гариф абыйның «Чикләвек төше», «Утлар яна учакта», Ш. Камалның «Акчарлаклар» дигән әсәре нигезендә ул иҗат иткән инсценировка, шуннан соң «Идел кызы» дигән әсәрләреннән өзекләр күрсәтелде, тамашачы боларның һәркайсын әйбәт кабул кылды.

Әнә сәхнәгә композитор Мәсгут Имашев чыгып рояльдә Гариф Ахунов сүзләренә язылган җырын җырлап бирде. Менә шунда халык таң калды да инде. Җитмәсә, Мәсгут Имашевның хатыны Фатыйманың «Казанбаш» җырын җырлап бирүе халыкның күңелен җилкендерде дә җибәрде.

Кыскасы, Марсель Галиев Гариф Ахунов хакындагы мәзәк хәлләрне сөйләсенме, Илдар Юзеев белән Шәүкәт Галиев аның хакында чыгып шигырь әйтсенме, Зилә Сөнгатуллина, Фирая Әкбәрова, Һаҗәр Шәкүрова, Наил Шәйхетдин, баянчы Әхмәт Кәримов уйнасынмы, җырласынмы – боларның һәркайсы атаклы язучыбыз Гариф Ахунов истәлегенә үзенә күрә бер рухи һәйкәл куйган кебек булды.

Җил гомере – бер мизгел ул. Ә ир гомере – сизгер ил.

Хан кызы…

Әй лә, әй…

3 ноябрь, 2000

ӘХЛАК САКЧЫСЫ – ХАКЫЙКАТЬ АЧКЫЧЫ

(Танылган язучыбыз Мәгъсүм Насыйбуллинга – 70 яшь)

Ул әдәбиятыбызга озаклабрак, шул ук вакытта аның офыгын тагын да киңәйтебрәк, нурлырак итеп ачып керде. Беренче әсәрләреннән үк ул үзен әхлак сакчысы, димәк, гаделлек, хакыйкать ачкычы буларак танытты. Бу хакта танылган тәнкыйтьчебез Фоат Галимуллин болай ди: «Язучы, кеше һәм гражданин буларак, Мәгъсүм Насыйбуллинның хыялланганы, омтылганы бер – ул да булса кешеләрне игелекле, инсафлы, итагатьле һәм бәхетле итеп күрү».

Менә шушы нәрсә аның төп мәсләге, кыйбласы, иманы инде. Моңа ирешкән язучы, гомумән, танылу гына алып калмыйча, халыкның рух терәге дигән мактауга ирешә. Ул мөхтәрәм була, меңләгән укучысының юлдашына, остазына әйләнә.

Әгәр да каршыгызга мәгънәле карашлы, ачык йөзле, куе кашлы, мәһабәт буй-сынлы, әллә каян ерактан ук: «Исәнме! Хәлләр ничек?» – дип исәнләшкән берәү очраса, мәгълүмдер: бу Мәгъсүм ага Насыйбуллин булыр.

Ул – Кукмара төбәгендәге Байлангар дигән шанлы бер авыл егете. 1925 елның 15 октябрендә якты дөньяга килгән. Аның менә шушы туган көненең үзгә бер мәгънәсен тоеп, күреп алган Фоат Галимуллин сүзләренә илтифат итик әле: «…15 октябрь… Иске стиль белән 2 октябрь… Чү, бу татар халкы тормышында бик хәсрәтле көн түгелме соң? Әйе, нәкъ шушы көнне 442 ел элек (хәзер 443 ел инде. – Ә. Г.) Явыз Иван татар халкын канга батырган. Шуннан соң, Г. Тукай сүзләре белән әйтсәк, «күпме михнәт күргән безнең халык, күпме күз яшьләре түгелгән». Мәгъсүм абый да, әби-бабайлардан ишетеп, безнең мескен хәлебез өчен кечкенәдән үк әрнеп үсә. Туган көненең таңы аттымы, аның йөрәге сыкрый, сагыш баса. Ата-бабалар рухындагы газаплар, ничә гасырлар аша үтеп, аның күңелен сызлата, әйтерсең лә, без кичергән фаҗигаләрне онытма, югалткан ирегебезне кире кайтару өчен көрәштән дә изгерәк нәрсәбез юк, дип искә төшереп торалар. Дөресрәге, тарихи чынлыкны, үз халкының хәлен, аның затлы асылын белгән Мәгъсүм Нәҗип улы үзе шулай уйлый, шулай хис итә».

Ачы хакыйкать. Шул ук вакытта бу – адәми затның үз кешелеге, яшәү максаты эчтәлеген котылгысыз, тайпылышсыз төстә аңлавы, кабул кылуы, шуңа гомер буена тугры калуы. Бүтәнчә булмый да торгандыр. Ата-анасының, әби-бабасы, дүрт энесенең җиде кат тир түгеп эшләүләренә карамастан, ачлык-ялангачлык кичерүен үз күзе белән күреп үскән малай гарьлекләрен гомер бакый онытмый. Җитмәсә, кеше арасына керердәй егет булып җитешкән, унҗиде яшеннән балалар укытырга керешкән Мәгъсүм үзе дә тәмуг газаплары кичерүгә дучар ителә: 1943 елның сентябрендә ул армиягә алына да туп-туры сугыш эченә кереп китә, түше белән карлы-бозлы җирдән шуышып, ут-су кичеп, ярты Европаны фашистлар афәтеннән азат итүдә катнаша. Әнә шунда күргәннәре, кичергәннәре аның җанына да төзәлмәс яра җөйләре иңдереп кала. Әйтергә генә ансат: 3 нче Белоруссия фронты бит. Ә аның командующие, хәлиткеч юнәлешләрдә һөҗүмгә күчкәндә, солдатларның, командирларның баш санын әллә ни санап, тиңсез югалтулардан тайчынып тормаган. Әнә шулай итеп, кече командир Мәгъ- сүм Насыйбуллин Литваны азат итү, Көнчыгыш Пруссиядә Кёнигсбергны алу сугышларында катнаша. Кёнигсберг кирмәне-крепосте исә тиңсез, чагыштыргысыз ныгытылган булып, анда күпме асыл егет, гаярь ирләр газиз башларын сала. Мәгъсүм абый, – әнә шундый дәһшәтне кичеп, исән-имин калу бәхетенә ия булган кешебез ул. Бу җәһәттән ул байтак әдипләребез язмышын, каһарманлыгын кабатлап, фәкать 1947 елның июлендә генә әйләнеп кайта ала. Әгәр дә без, кешеләр, аларның яшәү хакына тиңдәшсез батырлыкларын, шуннан соңгы гомер итү рәвешләрен бер генә мизгелгә онытып торабыз икән, без үзебезне гаять кимсетер, түбәнчелеккә төшерер идек.

Сугыштан соң Мәгъсүм Насыйбуллин, зур гыйлемгә ирешеп, юрист сыйфатында илнең яртысын гизеп эшли, үзен гадел, таләпчән прокурор итеп таныта. Свердловск, Казахстан, Башкортстан, Татарстан прокуратураларында хакыйкать тантанасы хакына фидакярлек үрнәге күрсәтә. Ә 50 нче еллар башыннан ук ул инде журналистика белән шөгыльләнә башлый. Төп темасы хокук оешмаларының эшен тасвирлаудан, җинаятьчелекнең кансыз, әшәке нигезен уяу фаш итүдән гыйбарәт. Бу хакта Хәсән Сарьян үз заманында болай дип язган булган: «Менә әдәби очерк дигәнебез тематик яктан тагы да киңәя төште – аңа Мәгъсүм Насыйбуллинның тикшерү һәм суд органнарында эшләүче кешеләребезне тасвир иткән китабы килеп кушылды… Ул тормыш фактын, хакыйкатьне аңга төртеп укымый, ә бәлки һәммәсен йөрәк аша үткәреп, күңелләрне тибрәтеп уздырырга тырыша». Хак сүзләр. Бу хаклыкны әдипне шуннан соңгы дистәләгән китаплары, алардагы мавыктыргыч хикәяләре, повестьлары раслады. Шундыйлардан «Без капчыкта ятмый», «Телсез шаһитлар», «Төнге ату», «Алтын алка», «Яшерен касса», «Йөрәк таш түгел», өстәп, русча дөнья күргән маҗаралы, детектив әсәрләре ничә буынның иң яратып укыла торган, киштәләрне бизәрлек, күңелләрне сафландырырдай, исәпләүләр дәлилләгәнчә, иң күп укыла торган китаплардан иде. Алар турында дистәләрчә рецензия чыккан, ничә каләмдәше Мәгъсүм Насыйбуллин иҗатына матур-матур бәяләмәләр биргән. Тәрбияви йогынты ясау, тәэсирләндерү, уйландыру җәһәтеннән аның иҗаты, чыннан да, кабатланмас үзенчәлеккә ия.

И гомер агышлары! Җиде дистә ел ул Җирнең Кояш тирәли җитмеш тапкыр әйләнеп чыгуы гына түгел шул. Ул – әдипнең бәгыре януы, йөрәгеннән, зиһененнән чыккан сүзләрен тезсәң, Җирдән Айга җитәрдәй булуы, иманының, ниятенең изгелеге дә ич әле. Шушы юлдагы йокысыз төннәре, фикер эзләүдәге фидакярлеге дә. Ошбу нисбәттән Мәгъсүм Насыйбуллин зур үрнәк күрсәткән шәхесләребездән. Аның татар халкы киләчәге турындагы игелекле чыгышлары, җөмһүриятебез бәйсезлеге хакына янып йөрүләре, – дөрестән дә, аксакаллар хикмәте ул. Дөньяны шулар тота да инде.

Афәрин, Мәгъсүм ага! Җирнең бер адәми затларыннан булып, син үзеңә төшкән кешелек бурычыңны әйбәт үтисең.

Бәхет шул ич инде. Тагын ни кирәк?

Кыскасы, синдәйләр барында яшибез әле, Алла теләсә. Халык сине үз догасыннан калдырмасын иде. Калдырмас та. Моңа синең исән-имин яшәвең, ялкынлы, аталарча рухлы ихтыярың шаһит!

Хакыйкать ачкычы барында, әхлак йозагы бикле тормас.

13 октябрь, 1995

МОНЫ БЕЛҮ ИСӘННӘРГӘ КИРӘК

Батырлар үлмиләр. Алар хакындагы язмалар, документлар архивларда саклана. Кайсылары «Мәңге сакларга» дигән мөһер сугылган килеш тора.

Каһарманнар үлмиләр, алар яшәүләрен мәңге дәвам итәләр. Архивларда, истәлекләрдә…

Иң зур архив – халык йөрәге.

Бөек каһарманлыкның, батырлыкның асылы нидән гыйбарәт соң? Ни өчен гомерләренең билгеле бер өлешендә батырлар яшәү белән үлем арасыннан үлемне сайлап ала? Башкаларның яшәве хакына үзеңне корбан итү ни соң ул?