Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4

Һәлак булган каһарманнарга моны белү кирәк түгел. Моны белү исәннәргә кирәк.

Ни өчен соң? Яшәр өчен. Исәннәрнең бурычы каһарманнар күрсәткән батырлыклар кабатлану ихтималын булдырмас өчен көрәшүдән гыйбарәт. Ачыклап әйткәндә, Александр Матросов белән Газинур Гафиятуллин үз күкрәкләре белән каплап сүндергән пулемёт ояларының бүтән телгә килмәве өчен көрәшү – исәннәрнең максаты һәм бурычы менә шул.

Ә төп максат – яшәү, тормышны дәвам иттерү.

Шамил Рәкыйповның совет халкының Бөек Ватан сугышында каһарманлыклар күрсәткән данлы уллары һәм кызларына багышланган китапларын, бик күп язмаларын мин шушы изге максат өчен көрәшүче тере җан ияләре итеп күз алдыма китерәм. Аларның һәммәсенең төп максаты – җирдә җыр тынмасын, сугыш булмасын дию. Аларның һәммәсенең төп максаты – һәлак булган каһарманнарга алмашка яңа көрәшчеләр тәрбияләү, һәлак булган каһарманнарны исән көрәшчеләр сафына кайтару һәм корбаннар, корбаннар, корбаннар турында искәртү… Әнә ич, Советлар Союзы Герое Гыйльфан Батыршин белән Иван Чернопятко язучының үзеннән һәм аның китабын укучылардан: «Таңнар һаман матурмы?» – дип сорыйлар. Аларның тынган йөрәкләре бүгенге матур таңнарда «Кипарислар җыры»н тыңлап сөенәдер… Күгебезгә карыйк әле, кадерле балалар. Безнең бүгенге һәм киләчәк юлларыбызны яктыртып, Мәгубә Сыртланова белән Ольга Санфирова дигән йолдызлар яктыртып тормыймыни? «Кайда син, Жан?» – дип сорыйбыз без. Ә Иван Кабушкин яки Барый Шәвәлиев безгә: «Ул хакта чәчәкләрдән сорагыз, чәчәкләр сөйли белә», – дип җавап бирәләр… – Ничәү алар – Шамил Рәкыйповның китапларында яңадан телгә килгән, яшәгән, көрәшкән геройлар? Безнең аларның берсен дә онытырга хакыбыз юк. Фашизм кешелеккә үлем карары чыгарып яткан Рейхстагның түбәсенә иң беренче Кызыл байракны менгереп элүчеләрнең берсе булган Гази Заһитов: «Безне мәңге онытмагыз», – дия сыман. Бу авазны иң беренче булып Шамил Рәкыйпов ишетә һәм, архивтагы «Мәңге сакларга» дигән папканы ачып, укучыларын «Мәңге онытмаска» өнди.

Язучыга кушылабыз. Чөнки без аның геройларын яратабыз. Ә без йөрәккә ятышлы, күңелгә якын, җаныбызны биләгән кешеләрне генә яратабыз. Язучы Шамил Рәкыйпов иҗатының Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә тәкъдим ителүен мин аның әсәрләренең китап укучылар һәм җәмәгатьчелек тарафыннан танылу дип кабул итәм. Халыкның тарихы, язмышы турындагы елъязмалар гасырлар буе сакланган. Ул халыкның каһарманнары турындагы язмалар да шулай сакланырга тиеш. Архивларда, китап киштәләрендә генә түгел, ә бәлки халык күңелендә һәм кешеләр йөрәгендә сакланырга. Чөнки ул язган тере геройлар, тере образлар шуңа лаек.

Язмышлар, сугышчан юллар… Эзтабар Шамил Рәкыйпов үзенең геройлары батальонына яңадан-яңа көрәшчеләр туплый. Халыкның бәхете өчен корбан булган каһарманнар батальоны. Ә язучы каләме аша китапларга күчкәч, ул каһарманнарның һәркайсы үзе бер батальонга торырлык әдәби геройга әверелә. Аларның һәркайсы үзе артыннан йөзләгән, меңләгән укучыны ияртеп бара. Ахыр килеп, алар – бөтен бер халыкны башка халыкларга күрсәтә торган намус, Ватанны ярату, идеалларга бирелгәнлек хисләренең лаеклы вәкилләре.

Шундый вәкилләрне күрсәтә алган язучы бәхетле. Ул укучыларын елата да, шатландыра да, дулкынландыра да. Иң мөһиме – Шамил Рәкыйповның инде чал чәчле укучысы да, тормыш хакында, үткән тарих турында яңа гына уйлана башлаган яшь укучысы да һәрчак җиңүче булып кала. Алар җиңү яулаган каһарманнар эзеннән атлыйлар. Һәлак булган егерме миллион совет кешесе эзеннән. Егерме миллион корбан, егерме миллион җиңүче. Шамил Рәкыйпов әнә шул җиңүчеләр һәм алар эзеннән алга барган яңадан-яңа буыннар исеменнән сөйли.

Һәм сез дә, балалар! Тарихны тыңлыйк та аның һәр тибешен йөрәкләребез аша үткәрик. Шамил абыегыз шуңа өнди.

14 апрель, 1980

САФ КҮҢЕЛ

(Татар язучысы Мирсәй Әмирнең тууына – 90 ел)

Фани дөньяда кешеләргә азмы-күпме файда, игелек кыла-кыла яшәп киткән күпләрдән берсе – Мирсәй ага Әмирдер. Һәрхәлдә, ак-пакь йөзле, чал чәчле әлеге абзый хакында менә бу юлысы уйлап утырган бер мәлдә ул минем күз алдымда, зиһенемдә һичкемгә зыян кылмаган, риясыз, акыл ияләренә генә хас булганча, фәкать ошбу дөньяны, кешеләрнең рухын яхшыга гына әйдәгән бер асыл зат сыйфатында сурәтләнә. Әллә нинди тыйнаклыгы, сүз боткасы ясап маташмавы, үз-үзен әллә кемгә куймавы, шул ук вакытта кайчак эндәшмәве белән үк синең, кеше, халык җанын ачып бирү галәмәте белән аның әүвәлгедер, үз замандашларыдыр, әллә кайда яшәп, ижат итеп, татарлар белмәгән дөнья язучылары беләндер бер үк дәрәҗәдә торган әдипләребездән берсе булганлыгына инде иманым камил.

Дәлил сурәтендә аның фәкать бер әсәрен атау да җитәрдер – «Җан көеге» дигән повестен. Бездәге тегесе, бусы ул әйберне нәшер итеп, халыкка юнәлтергә аптыраган, йөдәгән, хафаланган, шомланган, шик-шөбһәгә төшкән бер арада, русның зур бер язучысы Валентин Распутинның «Живи и помни» («Яшә дә хәтерлә») дигән повесте дөнья күреп, иясен күп кыйтгаларга таныттырды. Ә Мирсәй аганың алданрак язган шул ук эчтәлектәге, мәсләктәге әлеге әсәре тирәсендә ыгы-зыгы, шаукым, буза купкан иде. Янәсе, бәян ителгән хәл татар халкына, аның вәкилләренә хас фигыль түгел, аңа юл куйган шәттә милләтебез йөзенә кара ягылмагае, рөхсәт итеп, имза салган мәлдә бәгъзеләргә зыян килмәгәе.

Сүз озайтмастан борын, Мирсәй Әмирнең үзеннән соң калган, киң катлам укучыга әлегәчә билгесез торган бер шаһитнамәгә илтифат итик әле. Ифрат дәрәҗә үрнәк бер фал, җәмгыятьтәге гаять үкенечле иҗтимагый фасылларның берсе кыяфәтендә тәкъдим итәрлек сабак, гыйбрәт булсын. (Беренче тапкыр басма күрүе.)

«Казан утлары» редакциясенәМирсәй Әмирдән

Иптәш редактор! Редколлегия членнары, редакция работниклары, каләмдәш дусларым!

Барыбызга да диярлек билгеле булганча, минем 1969 елның май аенда, ягъни моннан 15 ай элек редакциягә тапшырылган «Җан көеге» исемле повестем шушы көнгә кадәр басылмый ята. Хәлбуки шул 1969 елның 3 июлендә үк булган редколлегия утырышында повесть турында җитди фикер алышу булып, протоколга мондый сүзләр язылган иде: «Редколлегия членнары М. Әмир повестен журналда бастырып чыгарырга дигән фикергә килделәр».

Редколлегия членнарыннан ул утырышта катнаша алмаган иптәшләрнең дә күбесе повестьны укып чыктылар. Күп кенә иптәшләр, әсәрнең идея эчтәлеге һәм әдәби эшләнеше ягыннан чыгып, аңа югары бәя бирделәр. Һәм, гомумән, әсәр турында идея ягыннан яраксыз дигән фикер әйтүче булмады. Булган замечаниеләр әсәрне басудан тыярлык күләмдә түгел, бәлки кулъязманы редакцияләү процессында хәл кылына торган характерда иделәр (аларның мин килешкән кадәресе күптән төзәтелде дә). Миңа ишеттерүләренә караганда, кемдер әсәрне татар халкына яла ягуда гаепләгән, имеш. Янәсе, сугыш вакытында татарлардан дезертирлар булмаган, янәсе, татар халкы намус ягыннан башка халыкларга караганда өстен тора. Мондый гаепләнүне мин, әлбәттә, кире кагам. Кайбер иптәшләр Камәретдиннең, берничә ай буена өйдә качып ятып та, хатыны белән җенси мөнәсәбәттә булмавын табигый хәл түгел дип табалар. Мин бу фикер белән дә килешә алмадым. Чөнки бу фактта Хәтирәнең рухи ныклыгы, аның гражданлык хисенең көчен күрәм мин. Әгәр Хәтирә ире белән андый мөнәсәбәткә керергә юл куйса, бу аның дезертирлыкны гафу итүе булыр иде. Алай булган сурәттә, миңа бу әсәрне язу да кирәк булмас иде.

Әсәрнең вакытында басылмавына төп мотив итеп, редактор аның темасын гаепләгән иде. Ягъни зур юбилейлар чорында дезертир турындагы әсәрне басу уңайсыз, диде. Мин артык настаивать итмәдем. Гәрчә партияле позициядән торып язылган, намуслы хезмәткә, советчыл патриотлык хисләренә мәхәббәт, гражданлык бурычын онытучылыкка, түбән җанлылык, куркаклык кебек әшәке күренешләргә аяусыз нәфрәт рухы белән сугарылган әсәрнең теләсә нинди тантана көннәрендә дә басылырга хаклы икәнлегенә иманым камил булса да, юбилейлар узганчы көтәргә каршы килмәдем. Юбилей саннарына яхшырак әсәрләр бар икән, бик әйбәт, аларга тоткарлык булмасын, дидем. Басылдылар. Күрдек. Ләкин юбилейлар да узып китте. Минем повестьны басарга җыену сизелми. Әйтерсең ул бөтенләй юк. Һәм бу редакция работникларын да, редколлегия членнарын да борчымый кебек. Бу хәл мине бик каты рәнҗетә.

Мин рәхәтләнеп яңадан-яңа әсәрләр язар вакытымда, җиде ел гомеремне Союзда җитәкчелек итү эшенә бирдем. Партия һәм каләмдәш иптәшләрем тапшырган бу авыр, җаваплы эшне намус белән, хәлемнән килгән кадәр тырышып башкардым. Өлкән һәм яшь язучыларга карата, аларның иҗатларына бәя бирүдә мөмкин кадәр гадел, объектив булырга тырыштым. Мина өч тапкыр хисап доклады белән чыгарга туры килде. Гражданлык намусым кушканча, эстетик белемем, әдәбиятны аңлау дәрәҗәм мөмкинлек биргән күләмдә яхшыны яхшы дип, начарны начар дип бәяләргә тартынмадым. Җиңел булмады. Чорыбыздагы катлаулы әдәби хәрәкәт һәм четерекле иҗат эшләребез турында хисап доклады белән чыгуның минем өчен повесть яки роман язуга караганда да авыррак булганлыгын үзем генә беләм.

Ниһаять, иҗат эшенә бушагач, сугыш чорында үзем күргән, күп еллар буе онытылмыйча һаман күңелемне биләп, җанымны тынгысызлап килгән вакыйга һәм кешеләрне нигезгә алып, шул повестьны яздым. Әсәремнең әдәбият алдына партия тарафыннан, халык тарафыннан куелган таләпләргә җавап бирүенә шикләнмим. Миннән яңа әсәр көтүче укучыларымның да аны хуп күреп кабул итәчәгенә ышанам (повестьның «Соц. Татарстан»да басылган өзекләре буенча миңа фикерләрен әйтүчеләр, аның тулы килеш басылып чыгуын көтүчеләр күп).

Кайбер иптәшләрнең повестьны сугыш чоры колхозының кара якларын нигезгә алган итеп кенә күрергә теләүләре белән һич тә килешә алмыйм. Хәтирәнең, иске йола богаулары астында газапланган хәлдә, башына килгән шәхси фаҗигагә җиңелмичә, патриотик хезмәтендә нык торучы, үзенең генә түгел, иренең дә исәнлегеннән бигрәк намусы өчен фидакяр көрәшүче татар хатыны образының язмышы әдәби әсәр өчен әһәмиятле түгелмени? Корбангали? Бернинди ялган авторитетлар, тормышка хилаф, ялгыш күрсәтмәләр белән исәпләшмичә, барыннан да элек, үзенең коммунистлык намусына таянып, колхоз белән җитәкчелек итүче председатель образы әһәмиятле түгелмени? Авыр сугыш чорында колхозларны аяктан екмыйча, фронтны һәм тылны икмәк белән тәэмин итүдә шундый коммунист председательле колхозлар хәл кылгыч роль уйнамадымыни?»

(Шушы урында билгесез сәбәпләр аркасында хат өзелә.)

Баксаң, бу – йә көләрлек, йә еларлык өлгедер. Мәшһүр «Агыйдел» повесте иясе Мирсәй Әмир бер караганда ниндидер кызганыч хәл-әхвәлдә калган бичарадыр кебек. Әмма язучыны тозакка капкан күк күгәрчен мескенлегендәгечә, читлеккә каптырылган арыслан ярсуындагыча күз алдына китерүе һич тә кыен түгелдер.

Ихтимал, шулай дип язарга дучар булган мәлендә, ул үзенең Сталин төрмәсендә нахакка ятып, теге, бу сорау алуларда газап чигүләрен йөз мәртәбә күңеленнән, җаныннан кичергәндер.

Шушы урында катгый бер искәрмә: әгәренки ак патшамы, большевиклар хакимиятеме тыймаса, татар әдәбияты, әдипләре күптән инде дөньякүләм танылу алырлар иде. Әллә алмаганнармы? Биргәненә шөкер! Дәрдемәндебез, Тукаебыз, Бабичыбыз, Фатих Әмирханыбыз, Ибраһимовыбыз, Такташыбыз, Гадел Кутуебыз, Фатих Кәримебез, Җәлилебез, Туфаныбыз, Фатих Хөсниебез, Әпсәләмовыбыз, Бәшировыбыз, Атилла Расихыбыз, Еникиебез, Гыйләҗевебез, Ахуновыбыз, Әхсән Баяныбыз, Шәүкәт Галиебез, Туфан Миңнуллиныбыз, Илдар Юзеебез, Р. Фәйзуллиныбыз, Р. Харисыбыз, Ф. Яруллиныбыз…

Менә шул рәттән берәрсе Мирсәй Әмирне атамасын әле. Аның ук «Миңлекамал», «Тормыш җыры» дигән драмалары нигезендә куелган спектакльләрне радиодан хәзер дә кем генә бер-берсеннән күз яшен күрсәтергә оялмыйча тыңламас икән?

Егерме яшенә хәтле тере язучыны күрмәгән Мирсәй Әмир 1927 елда иҗат иткән «Әби васыяте» хикәясен болай тәмам иткән: « Без кяфер дә түгел, хәзер мөселман да түгел инде! – дидем. – Ә иманым нык, әби, хафаланма!»

Шул ук елны язган «Куркыныч урыннар» дигән хикәясендә кайчандыр тамгам калган. Ни ди? «Анда өстеннән парлар чыгып торган өр-яңа бозау кыймылдый иде…»

Беләсезме, дөнья йөзендә танылу алган Гарсия Маркес атлы мәшһүр язучы уена килгән нәрсәне компьютеры аша, бүлмәсеннән торып, бөтен илләр китапханәсеннән сорашып белешә: янәсе, кабатлау түгелме? Тик аңа Мирсәй аганыкы ише «өр-яңа бозау» дигәнне табып бирмәсләр. Ул – Әмирнеке генә, димәк, татарныкы гына. «…Йөрәк ничектер шыгырдап киткән төсле булды», «чатан эт», «Балам, барысын да үзең беләсең инде. Коммунист булсаң бул, намаз укымасаң да укыма… Мин инде карт кеше, мин синең атаң-анаң урынына калган әбиең, менә сиңа минем васыятем…», «акылдан язып котырынган буран», «комсомол монах түгел», «тутырып кочаклап ала», «Җамалны клиндерләп кочты», «бармак басым гына кара мыеклы»…

1959 елның 15 сентябре. М. Әмир язган:

«Яңа эра башланган чорда яшибез бит. Планеталар арасында җанлы бәйләнеш башланган чорда яшибез. Ничек шатланмыйсың!»

Бу – аның Айга безнең иярчен очкан көнне язганы.

Нихәл итәсең, үз җаны да планеталарны иңләргә омтылган.

Аннары Гагаринның Җир тирәли очып кайтуы хакында язганын укыйм.

Горурлана белгән.

Ялгыш сүзләре дә бар.

Тик аның «Җиңелмәс көч – хаклык көче бездә!» дигәненә мин бүген бик ышанам.

Болай дип язган (1943 ел, Төньяк-Көнбатыш фронт, «Ватан өчен» хәрби газетасы):

Ганс. Фриц, кайда син?

Фриц. Мин рус разведчигын тоттым.

Ганс. Алып кил үзен бирегә!

Фриц. Җибәрми…

Шулай, ул хәтәр җор кеше иде.

Ул 1980 елның 1 июнендә вафат булды. 1907 елның 6 гыйнварында дөньяга килгән. Шул гомерендә әсәрләре 59 китап рәвешендә халкыбыз күңеленә иңгән, әллә ничә телгә тәрҗемә кылынган. Әле күпме сәхнә әсәрләре бар!

Чын мәгънәсендә энциклопедияче, акыл иясе, остаз (1934 елдан – СССР Язучылар союзы әгъзасы). Аксакал зат (РСФСР Верховный Советы Президиумы Рәисе урынбасары булып торган, депутат). Татарстанның Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе иясе, атказанган сәнгать эшлеклесе. Бүген аның хакында «Кызыллыгы» бар иде инде» диючеләр дә бар. Кем «кызыл» булмаган? Ә кешенең бөтен бәһасе, дөньяга кирәклеге – аның күңеле сафлыгында, мәсләгендә ул.

Мирсәй ага саф күңелле иде. Илне, Ватанны, кешеләрне дә шуңа өндәде. Шуның белән аны белгәннәр, беләселәр хәтерендә. Озакка гына түгел. Мәңгелеккәдер. Халкыбызның мәңгелек барышында Мирсәй Әмир кебек әйбәт юлдашлар барында һичничек адашмабыз.

6 гыйнвар, 1997

ДУШИ ВЫСОКИЕ ПОРЫВЫ

В творчестве писателя Мирсая Амира нашли своё отражение грандиозные всполохи истории, будоражившие мир. Потому искусство этого старейшины татарской литературы и стало достоянием всей многонациональной культуры нашей страны. Подтверждением этому является неоднократное издание произведений М. Амира в Москве. Так, в прошлом году издательства «Художественная литература» и «Современник» выпустили в свет его роман «Чистая душа» и повесть «Рыбацкие байки». Обе книги – в превосходном оформлении и очень квалифицированно переведены: первая – А. Зуевым, вторая – известным мастером-юмористом Л. Ленчем.

Содержание своих произведений М. Амир черпает из глубин народной жизни. И самое большое слово, сказанное писателем, – о чистоте души народа и отдельной личности, об утверждении этой чистоты.

«Жизнь – это сложная штука», как говорится в «Рыбацких байках». Надо помочь человеку в минуты печали. Шутка, улыбка, смех всегда остаются важным оружием Мирсая Амира. Улыбка у него – особая. Она пронизана тонким лиризмом. Улыбаясь, автор и размышляет, и воспитывает.

Творческая палитра писателя разноцветна, герои многолики. Отражая разные стороны нашей действительности, М. Амир ведёт и серьёзный, и «развлекательный» разговор. Но, оставаясь серьёзным в своих самых весёлых вещах, он их пронизывает, как солнечным лучом, лирическим юмором. Эта особенность его творческой манеры ярко вырисовывалась уже в повести «Агидель», увидевшей свет в 1936 году. Жизнеутверждающая сила красоты и добра характерна для всего творчества одного из аксакалов татарской советской литературы.

Роман «Чистая душа» является плодотворным завершением долгого поиска М. Амира. В нём наиболее полно и выпукло отражается творческая концепция писателя. С первой частью романа – «Люди из Ялантау» читатели познакомились в 1954 году, вторая написана в 1960 году. Впервые в переводе на русский язык роман представило издательство «Советский писатель» в 1964 году. Русский читатель и литературная общественность страны приняли его хорошо. На страницах центральной печати появился ряд обстоятельных рецензий, дающих высокую оценку идейно-художественным достоинствам романа. Тем не менее автор не переставал упорно работать над усовершенствованием произведения. В новом издании устранены некоторые отмеченные критикой недостатки, введены новые значительные эпизоды.

В фабульную основу произведения положены события Великой Отечественной войны. Годы тяжёлого испытания, выпавшие на долю советского народа, показаны с эпическим размахом. От первой до последной страницы роман посвящён героизму людей, отстоявших независимость Родины. В жизни маленького городка писатель увидел и убедительно показал стальное единение фронта и тыла. «Чистая душа» – раздумья о доле людской, о том внутренном свете, который помогал советскому человеку выстоять и победить. Автора больше занимает исследование нравственной стойкости людей, истоки и внутренние резервы их душевной несгибаемости. С присущим ему стремлением к некоторой поляризации персонажей писатель раскрывает и безнравственную сущность представителей чуждого нам лагеря.

Роман выхватывает из моря человеческих судеб яркие, своеобразные характеры. Запоминающимися индивидуальными чертами наделены Камиль Ибрагимов и его жена Сания, секретарь райкома Башкирцев, прокурор Мухсинов, Ольга Дмитриевна, Миляуша, спекулянтка Гашия, Фахруш (Памятливый), Баязитов, Шакир, Фуат и другие.

Центральный образ романа – Сания Ибрагимова. Через неё писатель изображает социальную, духовную и нравственную основу основ советского характера. В какой-то степени Сания родственна Нафисе Гумера Баширова – одному из самых привлекательных образов женщин-татарок в татарской советской литературе. Глубинность нравственных оценок, гражданская обострённость, откровенность ума и сердца – такой изображает писатель Санию.

Если роман «Чистая душа» является итоговым в плане эпического жанра, то повесть «Рыбацкие байки» – продолжение творческого поиска М. Амира, его неустанное проникновение в психологию современника, стремление рассказать о времени, о себе. Многое волнует, огорчает и радует писателя. Его волнение незаметно передается читателю. Размышления и наблюдения автора всегда близки и понятны. Порой даже поражаешься стремительным переходам от юмора к обличению, от забавных приключений к житейским проблемам, решать которые предстоит не кому-либо другому, а самому читателю. И если он так же, как и автор, трепетно, высоко чтит и любит величие матушки-Волги, то он просто не сможет равнодушно читать эти глубоко правдивые «Байки» со всевозможными преувеличениями и домысливанием. Если уж ты не можешь встревожить при чтении свой ум, лучше не берись за «Байки». Если наоборот, то прочитай – и обязательно быть тебе другом природы – такова покоряющая убедительность повести.

Являясь как бы весёлой инструкцией для рыбака-любителя, повесть одновременно рассказывает о волнующих писателя общественных проблемах и темах. «В этом, – говорит переводчик Л. Ленч, – заключается главное достоинство «Рыбацких баек».

3 марта, 1974

ЫРЫС КАЛӘМ

Берзаманны җәйге челләдә безнең Әлмәт Язучылар оешмасы биләп торган ике бүлмәбезнең мин утырганына Җәмит абый Рәхимов килеп керде. Бөтен каләм иясе җәйге ялда. Ялда дип… Әлмәттәгеләр әллә кая йөрүчән түгел инде: дачаларыннан һәм Урсай тавы итәкләрендә җир җиләге җыюдан әллә ни узмый.

Керер кибетләрендә исә – грузин чәе, «Завтрак туриста», «Морская капуста», томатлы кильки консервлары, «Молочная» дигән колбаса, «Дружба» сыры, әллә күпме туңдырылып җебетелгәннән калган шәлперәек хек балыгы, бөтен шәһәргә ике мунча (бер көнне хатын-кыз, икенчесендә ир-ат йөри), шәраб, аракы дигәндә, халык кеше башыннан йөзә, кунакханәләрдә – «Мест нет», урамнарда күзгә кырып салырлык та татар сүзе юк. Кыскасы, Әлмәт гөрли, инде 2 миллиард тонна нефть чыгарылып озатылган. Ә тирә-юнь халкы «Юкка мин үзем дә тук» дип гомер сөрә. Дача-бакчаларында газ агулаган редис, кыяр, помидор, кызыл чөгендер үстереп…

Җәмит абый Рәхимов Лениногорскиеннан әнә шундый көннәрнең берендә килеп чыккан иде. Күрешеп, хәл-әхвәл белешкәч:

– Нишләп йөрмеш, Җәмит абый? – дип соравыма ул:

– Эчем пошып… – дип җавап бирде.

Мин ул арада өстәлебезгә үзем генә белгән үлән-чәчәкләр өстәлгән һинд чәен ясап куйган идем инде. Чәйне бергә тәмләп утыргач, ул:

– Татлырагы юкмы соң? – дип сорап куйды.

– Син дигәндә – аяк идәндә, – дип, сейфымны ачарга туры килде, билгеле. Мин аннан: – Нигә эчең поша? – дип сорадым.

– Менә язам да язам, энем, ә җиренә җиткергән нәрсәм юк, – диде ул.

– Күз тимәсен, диген, Җәмит абый! – Югыйсә беләм бит инде: ул чагында әдипнең Татарстан китап нәшриятында – 6, Мәскәүдәге «Современник» нәшриятында русча китабы нәшер ителгән. Әйтик, нефть төбәгендәге хезмәт ияләре хакындагы әдәби-нәфис очерклары, «Өлешемә тигән көмешем» китабындагы күркәм повесте, хикәяләре, «Тәвәккәл таш яра» дигән китабы… Мин шунда: – «Өлешемә тигән көмешем» дигән әйтем ирләр сүзе түгел бит ул, – дип әйтеп салдым. – Ә каһарманың – ир-ат.

– Ничек алай?

– Шулай, – дип, мин «өлеш» белән «көмеш»нең ни-нәрсә икәнлеген белгәнемчә шәрехләп биргән булдым инде.

Гадәттә, Җәмит абый – елмаеп, көлеп сөйләшүчән зат. Һичкемгә үпкә-сапкасын белгертмәс, җыелышларда, күтәрелеп чыгып, бәрделе-киттеле сүз әйтмәс. Бу юлы исә ул:

– Менә шул шул, – дип, зур учы белән авызын каплады. – Җегәрем барында, гаярь чагымда бер-бер нәрсә язып калдырасым килә, малай!

– Калдырасы дип… ашыкма син, Җәмит абый. Җәлил Алиш дустына «Кайгырма син яшьли үләбез дип» дигәнме? Мә, яз, – дип, мин аңа өстәлемдәге кәгазьләрдән бер язма аралап бирдем. Ул «Казан утлары» журналында нәшер ителгән бер фәнни мәкалә иде. Хәзер хаталанмасам, Сәлам Алишевныкы иде булса кирәк. Татар халкының меңнәрчә тарихи каһарманнарыннан берсе булган Батырша батыр хакында.

– Үземнең ниятемнән аерып өзеп бирәм, – мин әйтәм.

– Алайса, нигә үзең язмыйсың?

– И-и! – дидем мин. – Моны язарга әллә күпме архив корты булырга кирәк.

– Син мине корт димәкче буласыңмыни, энем?

– Ие, Җәмит абый. Мә, моны язып, кеше итсәң, син татар әдәбияты гөбәдиясе төбендәге иң тәмле корт катламы ише булырсың. Безнең авылдагыча әйткәндә – турасы. Кызыл эремчеге.

Ул:

– Сине хикмәтле кеше дигәннәрие… белмим тагын, карап карарбыз, – дигәч, мин әлеге дә баягы сейфны бикләп куйдым да, аны автовокзалдан кайтыр юлына утыртып җибәргәч, каршыдагы фатирыбызга кереп, кирәк-яракларны җүнәттем дә бассейнга юл тоттым. Җәмит абый әйткәнчә, гаярь чагым бит. Ә мин аңа, катгый итеп:

– Язасыңмы? – дип әйткән идем инде.

Ул:

– Бәлки, – диде.

Ничек килеп чыккандыр инде: Әлмәткә барганчы да, барып төшеп, эшләвем дәверендә дә мин Җәмит Рәхимовның нефть чыгаруның төбеннән алып ары таба Шөгердә комсомол комитетын җитәкләгәнен, КПССның Лениногорск шәһәр-район комитетында эш кылганын белмәдем. Искәртүче дә булмады. Язучының үз районы газетасында эшләгәне мәгълүм, әмма анда да әдәбият-сәнгатькә караган бүлектә түгел. Казан университетында читтән торып гыйлем эстәвеннән дә хәбәрдармын, ә, шуңа өстәп, үз шәһәрендә нефть техникумын тәмамлавы турындагы белешмә миңа сәер тоелган иде. Шундый тынгысыз бер җан иясе булган инде, күрәсең. Ә ул үзе һичкайчан тәрҗемәи хәленнән аны-моны сөйләмәде, гомуми җыелышларда да тын гына утыра торган иде.

Әдип, ниһаять, «Батырша» романын язды. Шул әсәре 1992 елны Татарстан китап нәшриятында дөнья күргәннән соң, Казанда бер кыска гына, үтеп барышлый дигәндәй очрашуыбызда ул, минем исемне китәреп:

– Теге син әйткән гөбәдиягә кызыл эремчекне җәеп салдым мин тәки, –диде, – рәхмәт.

Мин, гадәтемчә:

– Яхшы, – дидем.

Әйе, яхшы. Аның көн күрмеш рәвеше, чиккән гомере, тоткан кыйбласы үзе яшәгән мохитенчә, халыкның тәкъдиренә язылганча булды. Тормыш итүнең, иҗтиһат кылуның, иҗатта әсәрләнүенең, ялкынлавының асыл мәгънәсенә ирешкәне хәлендә, ул үз әйләнә-тирәсендәге адәми затларның да мәгънәгә, иманга максуд теләгендә яшәде. Шуңа күрә дә ул – язучы Җәмит Рәхимов – татар әдәбиятыннан инде һич аерыл- гысыз сурәттә, сыйфатта мәдәни җиһаныбызда үзенә тиң урында тора.

12 март, 2010

СӘГАТЬ

(Хәсән Сарьянның тууына – 70 ел)

Ул: «Әй, болай ук кирәк түгел иде инде!» – дия торган иде.

Берәр эшем уң булса, шулай дия торган булып киттем. Чиләк тутырып җиләк җыйсам да, кәрзинем гөмбә белән тулса да, берәр хикәя-мазар язып ташласам да.

Ә бу минем сүзем түгел. Бу – Хәсән Сарьянның әйткәне. Дача йортын салып куйган да, балтасын алып, аның сабы очын, уң кулының ике бармагы белән кысып, асма иткән. Тигез. Кискән тырнак шайлы да анда-санда авышу юк. Әйе, тип-тигез. Шунда ул әйткән дә инде:

– Әй, болай ук кирәк түгел иде инде!