Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1

– Болай җыйнаулашып, су буенда авыл көтүе генә ята ич бездә! – димичә түзә алмады. – Анда да төшлектә өч сәгатькә генә!

– Бу сиңа Ярми чыгышы түгел – диңгез! Чишен, ят, – диде Асия.

– Әллә син дәме?

– Мин аннары. – Асия, як-ягына карангалап алгач, күлмәге изүен биш тиен бакыр хәтле генә ачты да аңа эчтәге челтәр-мелтәрләрен чеметеп күрсәтте. – Монда бүтән кирәк. Мин кибеткә йөгердем. Син чишен. Синең плавкиең әйбәт. Миңа да урын ал. – Һәм ул, изү сәдәбен сәдәпләп, яр буена әле дә төркем-төркем булып агылган халык арасына кереп югалды.

Баскан урынында гына чишенгәч, Харис сузылып ятардай урын күзли башлады. «Ташкын кагып чыгарган бүрәнәләрмени, баш-аяклы буталышып яталар!» – дип уйлады ул, аяк очларына гына басып диярлек атлый-атлый. – Кешеләр, чын- лабрак карасаң, дөрестән дә агачларга тартым икән: кайсысының тәне каен тузыдай ак, кайсысыныкы нарат кайрысыдай көрән. «Каян җыелган берьюлы моның хәтле эшсез? Бу бит инде колхозың белән кырга чыгып яту белән бер!»

Үзен ул эшсезләр хисабына кертмәде. Беренчедән, путёвканы үзе сорап алмады, ирексезләп диярлек бирделәр, икенчедән, әллә аңа диңгез күрми үләргә дигәнме? Тик печән вакытында диңгез кайгысымы? Кышын сыер белән сарыкларга нәрсә ашатырсың? Председатель «юкка кайгырма» дигәч кенә барырга күнде. Әле ярый шундый председательләр бар дөньяда. Югыйсә колхозчы диңгез буена чыгып китә аламы? Май аенда кузгалыр иде – бәрәңгесен кем утырта? Июнь, июльдә кем аның төбенә өя, кем сиңа печән җыя, утын әзерли? Аннары – урып-җыю, тагын бәрәңге алу, мал-туар, кош-корт сую… Ә кышын рәхим ит, җаның теләгәнчә кызын. Юк, рәхмәт инде, кышкы диңгезгә караганда мич башы җылырак икәнлеген генә Харис белә…

Бу юлы кызык итте әле – төкерде дөньясына! Балтасы ял итсен әле бераз, Асияне дә сыерлары сагынсын. Үч итеп, дөньясының зәңгәр түшәменә төкерә-төкерә, комда кызынып ятсын әле Харис Шәрәпов! Путёвка бәясенә комда кызынуны да керткәннәрдер аны.

Әмма пляжда аны көтеп тормаганнар икән – буш җир юк, берәү дә урын бирергә җыенмады. Инде бүлмәсенә кереп китәргә дигән уй килгәндә генә, ул берәүнең сәгатенә караганын, аннары, сикереп торып, каядыр йөгергәнен күреп алды һәм аның урынына килеп ятты. Бернәрсәне генә искәрмәде Харис: хатынының үзен ничек табачагын. Шул уй башына килеп, тиз генә киенде дә Асиясе белән аерылган урынга барып басты. Ә ул тирләп, бите янып һәм кечкенә төргәк тотып кире килеп җиткәндә, яр буе аяк баскысыз тулы иде инде.

Асиягә ул кырын караш кына ташлады:

– Басып кына торыйк. Мин ләүкәдә кызынырга гына күнеккән.

– Безнең эш белән тетелгән тәннәрне мунча ташларына гына күрсәтсәң инде, – диде Асия.

Ә Харис, тирән үпкәсен яшерергә теләүдән, ышкылып тоныкланган пыялалы кара күзлеген киде. Ул үзен, бигрәк тә Асиясен кызганып куйды. Асия, таңнан торып, чуар сыерны сауганда һәм малларны көтүгә куганда, ә ул ишегалды себереп, абзар чистартып йөргәндә яки сукага җигелгән ат каулап күрше Гайса белән бәрәңге бакчасын сызганда, кемнәрдер кайнар комлы ярларга йөзтүбән яисә чалкан яткан көйгә аркаларын каралта йә корсакларын кыздыра икән ләбаса! Ә бу хакта һич кенә дә башына китермичә, Асия җәйләвенә йөгергән, ул, һич кенә дә уйламыйча, төзелешенә ашыккан. Шулай итеп, көн артыннан – көн, ел артыннан ел үткән, гомер тәгәрмәче тир белән майланган күчәрдә әйләнгән дә әйләнгән. Ә күз диңгез суы күрергә, тән ком җылысы тоярга, җан тынычлыкка, гамьсезлеккә сусаган икән. Моңа төшенгәч, Харисның күңеле иркенәеп китте. Игеннәргә бик кирәкле яңгыр яуган чакта сөенгәндәге шикелле.

– Төшендеңме инде? – диде ул хатынына.

– Нәрсәсенә төшенәсең моның? Кеше иртүк чыккан да яткан. Иртәгә без дә шулай итәрбез – урынны алдан ук алып куярбыз.

– Иртәгә генә түгел.

– Әйе, көн саен. Иртүк уянырга безгә күнегәсе юк.

– Бар, Асия. Иртәгә генә түгел, ел саен бер шушындый төшләрдә ял итәргә күнегәсе бар.

– Ел саен? Акча каян төткәрермен дисең?

– Анысы табылыр аның. Ә менә гомер дигәнең бердән гайре бүтән табылмас. Җәренгә тагын киләбез.

– Нәфесең… Әле бусын башламаган – җәренгә. Ә путёвка? Колхозда әллә син генәме?

– Минем ишеткән бар – ансыз да мөмкин. «Кыргый» булып.

– Җитмәгән тагын. Без болай да кыргый. Бакчы, торабыз басып, ә кеше ята… Ә мин шундый купальник алдым, – дип сузды Асия, аңа кояшка караган күк карап. – Кисәм танымыйсың инде.

– Синеме? – Харис кеткелдәп куйды. – Сине мин алтынга төренсәң дә таныйм!

– Сыер савучы авыл хатыны икәнлегең әллә кайдан кычкырып тора дисеңме? – Асиянең тавышы калтырап, пышылдап чыкты, әле генә төргәген күкрәгенә кысып торган кулы, хәлсез канаттай, аска шуып төште. Шул кулны карашы белән озатканда, Харис Асиянең калку, тик җәенкерәк күкрәген, үлчәве мулрак күлмәге эчендә дә сизелеп торган матур нечкә билен, киңрәк, мәгәр тигез дугаланып торган ботларын һәм кояшта янган көчле аягын карап чыгарга өлгерде. Тик ул хәтта аркаларындагы элмәкләренә хәтле ычкындырып кызынган хатын-кызлар белән тулы ком ястыгында Асияне күлмәксез хәлдә күзаллап, шикләнеп куйды. Мәк бөртегеннән алып бодай зурлыгынача сипкелләр белән тулган, тәне тазалыгына карамастан, ач яңаклы битен кая яшерер Асия, сүтеп җибәрсә, тез чокырына җитәрлек авыр, йошмак толымын нишләтер, тавык йомыркасыдай ак тәнендәге пионер галстугына охшап каралган изү эзен ни белән каплар? Юк инде: алтын кием кисә дә, аның Асиясе авыл хатыны, һәм аны Харис җәһәннәм караңгылыгыннан да танып алыр күк.

Оятына каршымы, бәхетенә яки кызганычка каршымы, – танымады. Танымады дигәч тә, алай ук түгел, таныды. Тик… Йа Хода! Каршысында күктән төшкән фәрештәдәй пәйда булган ул зат аның Асиясе идемени соң?!

Бу инде икенче – Харис пляжның урта бер җирендә урын алып калырга һәм иртәнге аштан соң ук ике кеше ятарлык йомшак җәймә җәеп куярга өлгергән көн иде.

Ул үзе баскан урында гына чишенеп ятты. Ә Асия кабинага кереп китте, хәзер аның башы белән аягы гына күренеп тора.

Харис чалкан әйләнеп ятты. Күк йөзендә – сирәк болытлар. Ул аларны көзге инештә аккан каз каурыйларына охшатты. Бик биектән тавышы да ишетелмәс самолёт очып бара. Картаны күз алдына китереп, Харис ул якта Һиндстан икәнлеген чамалап алды. Самолёт, тылсымлы бер ышкы сыман, күкнең зәңгәр түшәмен ышкылап бара һәм аның артыннан бөтерелмәле ак йомычка тасмасы кала шикелле. Тик ул йомычкадан тыннарны кысардай чәер исе аңкымыйча, юеш ташлар һөм су исе килеп тора кебек.

Ул йөзтүбән әйләнеп ятканда, Асия күлмәкләрен салып бетергән, кулларын инде өстә йөртмичә, аклы-зәңгәрле нәрсәләре белән аягы тирәсендә йөртә башлады. Шул ук кабина эчендә йонлач нечкә аяклар һәм кара бөдрә чәчле баш та шәйләп, Харис сикереп тора язды: аның Асиясе янында кемдер бар лабаса! «Күрәләтә харап итәләр ич хатынны!» Әмма шул кабинадан баярак бер пар аяк чыгып киткәнлеген хәтерләп, әлегә түзәргә, катнашмаска булды. Кабина ике бүлмәледер, күрәсең.

Менә шунда Асия аягын да каплап, йонлач аякны да оныттырып, аның борын төбендә генә яңа аяк пәйда булды. Озак эленеп торган балавыз төсендә. Тырнаклары чия кызыллыгы белән янып, ялтырап тора. Ул гынамы, әнә шул «чия»гә, клиндергә сибелгән мәк бөртекләредәй, ямь-яшел төрткеләр төшерелгән. Харис карашын кояш нурлары алтынлаган сирәк төкләр, зәңгәрсу кан тамырлары, кызарып пешкән кечкенә кабартмадай түгәрәк тез капкачы, «фабричный» ат дугасыдай матур, тигез генә ике якка киңәеп киткән ботлар, зәңгәр төстәге су коену киеме аша югарыга таба шудырды. Киноларда гына күренә торган йөз, иннекле ирен, сөрмәле күз, әллә кайларга дәшеп торган тылсымлы караш очратыр күк иде – күршеләрендәге Рөстәм хатыны кибетче Сәгъдәнурга охшаганрак гап-гади хатын булып чыкты. Тик ул тән, тән… ком белән ялтыратылган җиз самовармыни! Әйтерсең лә ул хатын кояшта кызыныр өчен түгел, ә һаваны үз тәне белән яктыртыр, җылытыр өчен чыгып баскан. Хәтта Хариска аннан таралган җылылык дулкыны килеп орынгандай булды – аркасы кымырҗып куйды. Ул, үзе дә сизмәстән читкәрәк шуышып, янәшәсендә бер кеше сыярлык урын бушатты.

– Рәхмәт! – диде хатын, тыйнак кына елмаеп. – Күпме эзлим, урын юк…

– Сатып алынмаган, – диде Харис, аның урнашуын дикъкать белән карый-карый.

Хәзер, кабинада чишенеп чыккач, аның бер ягында Асия, икенче ягында шушы хатын ятачак. Икесе дә орынып диярлек. Кырык ике яшькә җитеп, Харисның яртылаш шәрә ике хатын арасында ятканы юк иде әле.

– Ялгызлык читен, – диде хатын гаепле тавыш белән. – Сезнең шикелле урын алып калучың булса иде.

«Нәрсәгә ишарәли бу?» – дип уйлап куйды Харис. – Ваннасына да, массажга да йөргәч, өлгерлек җитми. Сез яңа килгәнсез күренә, тәнегез ак, мәгез, «Гелиос» сиптерегез, – дип, чебен агуы савытына охшаш савыт сузды. – Тәнегезгә сиптерегез. Тиз каралта һәм тирене куптармый.

Харисның савытны нишләтергә белми торганын күргәч, үзе үк ярдәмгә килде: савытның капкачын ачып, аның аркасына салкынча сыекча сиптереп җибәрде. Харис чирканып китте, беләгенә каз тәне чыкты.

– Хәзер ал белән борылыгыз, – диде хатын.

Тыгыз һава агымы Харисның күкрәген ялый башлады. «Менә ничек каптыралар икән чит ирләрне!» – дип гаҗәпләнде ул.

– Җитте, – диде ул ашыгып, – рәхмәт. Ә эченнән: «Үзенә сиптерергә кушмасын тагын, Асия күрсә харап», – дип уйлап куйды.

– Аягыгызга үзегез сиптерегез, – диде хатын һәм йөзе белән кулына капланып ятты. Хариска ул керфек арасыннан гына үзен күзәтеп торадыр кебек тоелды. Әллә нинди маҗараларга тарудан шикләнеп, кубып китәргә чамалаган иде, Асиясе исенә төште. Кайда соң әле ул?.. Ул чишенгән кабинада Асия аягы да, теге йөнтәс аяк та юк иде инде. Әллә аның хатынына да берәр җирдә «Гелиос» сиптереп яталармы?

Шулчак аның каршысына тагын берәү килеп туктады. Асиягә дигән урынны алырга ниятләптер, мөгаен. Бусы да хатын-кыз. Аяклары юнып ясалгандай тигез, шома. Кан юллары гына бүртенкерәк. Бусын Харис алдында торган хатынның берничә бала анасы икәнлегенә юрады. Тора бит каһәр аяк, китми. Кымшанмый да. Бары тик балтырына кунган чебенне куар өчен генә таптанып алды.

– Монда буш түгел, – диде ул, башын күтәреп.

Хатын дәшмәде. Әллә Хариска, әллә кая карый – билгесез. Кара күзлек, өч тиен акча зурлыгындагы зәңгәр борчаклы, киң кырлы ак эшләпә кигән, бөтен йөзе белән елмайган, чак ачылган ирене арасыннан ак тешләре җемелдәп күренә. Анысы да монысы – эре сөякле гәүдәсенә карата шактый нечкә биленә таянган да аягын биеткәләп тора, мәхәббәтсез. Ә үзенең тәне күзне чагылдырырдай ак, шул аклыкта чыпчык күзедәй ике бөртек көрән миң.

Харисны (бүген инде икенче тапкыр) таныш түгел хатын-кыз тәненнән чак сизелерлек ток булып таралган дулкын капшап узды. Ул, оялып һәм уңайсызланып, карашын яшерде, җәймәнең уртасынарак шуышты. Янәсе, җайлабрак ята. Каршындагы аяк узып китте. Харис аны яшертен карашы белән озатып калды. Киеме янәшәдәге хатынныкы төсле: зәңгәр, җиз каптырмалы. Кырык ике яшьлек ирне күзләп йөрмәсә соң! Әнә бит ничек әйләнеп карый, мөртәт. Ул елмаюы, елмаюы!.. Ирек куйсаң, сагыз булып сыланыр иде бугай!

Чукынды! Аның белән янәшә сузылып ятты лабаса! Сыланып, тәне кайнарлыгы белән өтеп! Ул, котылу эзләп, күршедәге хатынга елышты, тик анысы, кара күзлек астыннан хәтәр мут елмаеп, тагын да ипләбрәк, җәелебрәк ятты, терсәген аның кабыргасына төртеп куйды.

– Бу урын буш түгел бит, – диде Харис. Тамак төбе кипкән, теле аңкауга ябышкандай әйләнми, гадәттәге гөлдерек, бәрхет тавышы коры, кыштырдап ук чыкты бугай. Һәрхәлдә, аңа шулай тоелды. Хатын игътибар итмәгәч: – Чукрак мәллә сез? Буш түгел, – дип кабатлады.

Колагына да элми, ичмаса! Алай да Харис тыелгысыз канәгать бер хис кичерә иде. Ул да төшеп калганнардан түгел икән ләбаса. Ике яклап ике чит хатын кысрыклап алсын әле! Сөйләсәң, Төлке Хәе ышанырлыкмы соң. Бигрәк тә Госман. Ә факт – менә күз алдында. Ул, корсагына яткан җиреннән артка таба каерылып, үз гәүдәсенә күз атты. Буй-сын шәп, сөбханалла. Чандыррак, тик симезлек белән елкылдап торырга ул сугым үгезе түгел лә! Дөрес, тәнендә майка эзе агарып тора, майкасын салмаган да диярсең. Андый гына гаеп зыянсыз. Әнә ич, гаеп итмәгәннәр, яталар. Бигрәк тә әле генә ятканы, ак тәнлесе. Ашапмы ашый күзе белән, кымшанырга да җай юк. Ичмаса, бу Асия кая олакты икән көпә-көндез? Әллә теге йөнтәс аякка ияргәнме, ачык авыз? Беркатлы авыл хатынына күпме кирәк соң? Сатлык очсыз товар бар дигән хәйлә белән берәр муты алып китте булыр да әзләп кара аннары. Табылыр анысы, үз аягы белән кайтып керер…

Калганын күз алдына китереп бетерергә түземлеге җитмичә сикереп тормакчы иде дә… Туктап калды. Эшләпәлесе Харисның муенын кочып алды.

– Ничек оялмыйсыз?!

– Әйтәм ич танымыйсың.

Юк, Харисны шөпшә чакмады, ә йөрәгенә Асия тавышы килеп чәнчелгәндәй булды. Тирә-юньдә хатын-кыз көлми түгел, ләкин иркен җәйләүләрдә тыелгысыз көләргә күнеккән Асиянең тирән күкрәк тавышы һәммәсенекен күмеп китте:

– Алтынга төренсәң дә таныйм, имеш! Әй син, хәсрәт!

Карасана! Яныңа килеп яткан хатыныңны таныма, имеш. Егерме ел бергә торган хатыныңны. Менә нишләтә икән бит кешене диңгез!

– Алтынга төрәм диючеләрне кыз чакта күпме ишетмәгән димсең? «Кешечә торсак, канәгать» диюеңне ошатып чыктым ич мин сиңа, и Харис! Алтын катнашкан вәгъдә өч көннән соң тәүбәгә әйләнә бит ул.

Харисны кочаклап, аның оялчан Асиясе моңарчы әйтергә кыймаган сүзләре белән баштанаяк коендырды да ташлады. Ә ул, хәтәр дәрәҗәдә сусаган чакта су эчкәндәй, аны рәхәтләнеп тыңлады.

– Мин бит, җаным, әбиләрнең кышка киптереп куйган җиләге түгел әле, – диде Асия.

– Димим ич.

– Мин әле сабакта, сабакта.

– Өзелгән дигәнем бармыни?

– Димисең дә, сизмисең дә инде анысы.

– Каян алдың соң син бу эшләпәне? – диде Харис, аның бу сүзенә ни дип тә җавап бирә алмагач.

– Бер яхшы хатын булышты… Дүрт балам бар дигәч шаккатты. «Укытучымы?» –ди. «Юк, – мәйтәм, – сыер савучы».

– Бусына ни ди?

– Авылны әрләп алды. Нинди матурлыклар эзсез югалгалый шунда дип. Бәлки, язмышка әз генә катнашу кирәк булгандыр, кем белә, бәлки, әллә кемнәр булып бетәр идең, дип тә өстәде. Хәзер сине ирең танымый, дип, ул әйтте дә инде миңа.

Харис кисәк торып утырды да каядыр читкә, диңгез ягына бармак янап куйды.

– Һы, язмышка катнашасы килгән, ә? Ни булган безнең язмышка? Катнаштың ди әз генә. Шуннан нәрсә? Ни файда миңа, әгәр син… әйтик, артистка булдың ди? Беләбез без кайбер артистларның ирләренә нинди «язмыш» күрсәткәннәрен! Нәрсә, аныңча, без эзсез югалганмыни? Иртә әле безгә югалырга. Бер… утыз елдан соң башка сүз. Анда да югалмабыз әле без. Ник дисәң, дүрт балабыз кала… – диде Харис, кызганнан-кыза барып. Кызган тимерне суга салгандай: – Бәлки, дүрт белән дә туктамабыз әле, – дип пышылдады. – «Эзсез югалгалый!» Балалар гомеренә булса да калкып торачак кабер кала әле бездән!..

– Тукта, карыйлар ич. – Асия, муеныннан этеп, аны җәймәгә таба иде. – Ник елыйсың? – диде ул, Харис басыла төшкәч.

– Кем?

– Син.

Баш бармагы буынын тырпайтып, Харис күзен сөртеп алды.

– Елау түгел бу.

– Ни соң?

– Гарьлектән ул.

– Мине танымагангамы?

– Соң…

– Ә бәлки, гомергә бер танымау да кирәктер?

– Бәлки.

– Ник дип уйлыйсың?

– Үлгәч тә таныр өчен.

– Кем, мин үлгәчме?

– Беркем дә түгел. Мин гомумән әйтәм.

Асиянең эссе тыны Харисның колагын кытыклап алды.

…Бу сөйләшү ир белән хатынның яшьлекләрен сагынуы иде. Бер-береңә кабат гашыйк булу шушы микәнни? Һәрхәлдә, әллә ничә тапкыр күргән чыпчык күзе кадәрле ике миңе чәчрәп торуга карамастан да танымаслык чибәр хатыны булу белән Харис горур иде.

– Теге хатынга дүрт бала гына димәскә иде. Тагын икене генә булса да өстисең калган…

Алар сүзсез тынычлыкта яттылар да яттылар. Харис тәнендәге ак эз кып-кызылга әйләнгәнче. Әйтерсең лә кояш аның тәнендәге майкасын кызылга манчыды. Әллә мунчадан соң үзе яңаны алыштырып кигән кебек иттеме?

Нәрсә, дөрестән дә алмашты шул. Үз хатынын да танымаслык хәлдә йокыга талган хисләрен соклануга алмашты. Ә хатының белән соклануны ярату түгел дип кем әйтер икән?

1979

ТЕГЕРМӘН

Авыллары яңа урынга күченгәч, Бәхтизар карт оныгы Каюмны үргә алып менде.

– Күреп кал, – диде ул.

– Ник? – диде Каюм.

– Онытмаска.

Аларның авылы элек шушы үр итәгендә утыра иде. Ә хәзер ул анда түгел инде. Әйтерсең лә аны, ничә гасырлык нигезеннән тоташлый кубарып, «шайтан туе» бөтереп алып киткән. Бөтен җирне, киноларда күргән снаряд чокырларына охшап, идән асларының һәм җимерек базларның кара күзләре шадралап тора. Корым һәм сөремгә буялган берничә җимерек мич агарып күренә – алары көтүдән аерылып, ялан басуда төн кунарга калган хәлсез кыр казларын хәтерләтә төсле. Күзне иркәләрдәй бер генә агач әсәре дә юк: утынга ярардайларының барчасын да кисеп аударып, кешеләр үзләре белән алып киткәннәр, ә һәммә куакларны бульдозерлар белән өйдереп якканнар.

Инешнең аръягындагы җил тегермәне белән янәшәдә, кызгылт авызын тешсез әбиләр сыман ачып, зәңгәр күк чоңгылы астында курган ята. Ул урта бер җирдән актарылып беткән. Үзен өйгән борынгы кешеләрнең «Нигә безне болай сансызладылар икән?» дигән зарларын галәмгә кычкырып торалармыни! Бульдозерлар белән ямь-яшел битен ертып, археологлар аның эчендә ике мең елдан артык сакланган җиз хәзинәләрен музейга алып киттеләр. Инешнең яшел ярлары, текә борылышларындагы сары һәм соры комлыклары кара-кучкыл тамгалар белән чуарланган: таллыклар белән әрәмәлекләрне дә кырдырып яктылар. Чөнки бу инеш, бу кырлар һәм бу үзәннәр су астында калачак: азат Каманы кешеләр тагын бер җирдән буып куйды, һәм тиздән яңа электр станциясенең суы Каюм белән аның бабасы басып торган үр итәгенә кадәр күтәреләчәк тә, кәз астыннан чыгачак ташларга ышкылып, чал сыртларын үткерли башлаячак.

– Ул агачларны ник өеп яктылар? – дип сорады Каюм.

– Станцага барып тыгылмасын өчен, – диде бабасы. – Кешеләр шулай ут ягарга ярата инде ул.

– Инеш бетәмени инде?

– Бетми. Агуыннан гына туктый.

Хәзер авыл – үрнең көнчыгыш ягында, һәммә өй өр-яңа. Байтагы таш. Ике катлылары да бар. Ә күбесе әүвәлгечә үк агачтан салынган. Нарат бүрәнәләренең ботак эзләреннән әчкелтем исле чәер тамып-тамып тора. Каюмга алар әнкәсенең алка гәрәбәләре булып та тоелгалый.

– Инде иртәрәк ятарбыз, – диде бабасы.

– Ник?

– Кояш алданрак батар – хәзер без көн чыгышы ягында ич.

– Аның каруы иртәрәк уянырбыз, – диде Каюм.

– Син зиһенле бала. – Бабасы дәү, кытыршы учы белән аның чәчен сыйпап алды. – Иртә уянган халык озаграк яши.

– Кешеләр – халык дигән сүзме?

– Кешеләр йокласа да ярый. Ә халык… халык ул көне-тө- не уяу торырга тиеш. Бер йокыга китсә, бүтән күзен ачмый ул.

– Чү! Төн җиткәч, бөтен кеше йокларга ята ич! Бөтен кеше йоклагач, халык та йоклый булмыймыни?

– Үзебез йокласак та, безнең зиһен белән хәтер йокламый, улым, – диде Каюмның бабасы.

– Хәтер ул – төшмени? – диде малай, әзрәк уйланып утыргач.

– Ник? – дип сорады бу юлы бабасы.

– Үзем йокласам да, минем төшем йокламый. Кино шикелле, ут кабынгач, кояш чыккач кына сүнә.

Бабасы кеткелдәп көлеп җибәрде. Аннары зур учы белән битендәге елмаюны сыпырып алды да моңсу күзе белән генә түбәндәге авылларына, дөресрәге, инде авыл булудан туктаган җиргә ишарәләп күрсәтте:

– Хәтер әнә шул инде ул.

– Буш җирме?

– Бу җирләрнең борын-борыннан буш торганы юк.

– Чү! – диде оныгы, гаҗәпсенеп. Исе киткәнне ул, бабасыннан отып, «чү!» дип белдерә.

– Уйла әле, уйла.

Каюм бермәл уйланып утырды. Берүзе утырып калган җил тегермәненең мүкләнеп яшелләнгән такта түбәсенә ике кеше менеп басканы күренде. Малай аларны әрекмән яфрагында үрмәләп йөрүче кырмыскаларга охшатып куйды. Алардан өркеп, тегермәннең текә стенасындагы, кәрниз астындагы бихисап тишек һәм ярыклардан әллә нихәтле күгәрчен, чәүкә тузгып чыкты. Ә тегермән үзе, салам кибәненә кунаклаган җиреннән очып китәргә җыенган карт тилгәнне төсмерләтеп, инеш аръягындагы түбәнкерәк үр башында утыра иде. Кайсыбер такталары какшаган, асылынып-асылынып тора – шул тилгәннең җил тузгыткан йоннары төсле. Дүрт канатының икесе генә калган инде; тегермән, яралы кош сыман, талгын җилдә канатлары белән кисәк-кисәк талпынгалап куя һәм аның бөтен тәне шыңгырдау белән тула.

Түбәдәге кешеләр купкан берничә тактаны аска төртеп төшерделәр.

– Сүтәргә тотындылар, – диде Каюм.

– Тотындылар, – дип килеште бабасы. – Карт-карчыкларга утын итеп өләшергәдер.

– Матур тегермән.

– Матур. Аны минем бабайлар бурап салган иде.

– У-у! – Малай дәшми торды. – Тик анда күселәр күп, – диде ул беравыктан.

– Күп.

– Утрауда калгач, ул явызлар ачлыктан кырылачак!

– Күселәр һичкайчан ачтан үлми, улым. Алар кайда да җайлаша! Үтә сизгер җанвар ул күсе: хәвеф килсә, – син күр дә мин күр.

– Сүтеләсен сизенеп, тегермәннән дә качканнардыр ин- де.

– Юк әле, шунда әле алар. Менә сүтсеннәр дә кирәкләрен бирербез. Югыйсә өерләре белән яңа авылга таралышырлар. – Бабасы изүенең иң өске ялтыравык сәдәбен ычкындырып җибәрде. – Аларда минем үз үчем бар, – диде ул.

– Нинди үч?

– Сугыштан кайтып, тегермәнче булып торганда күрсәтте алар миңа күрмешне. Күпме ашлык, күпме он исраф иттеләр. Һич җиңәрлек булмады.

– Сүтсеннәр әле, сабакларыгызны укытырбыз! – Каюм тегермән тарафына бәләкәй йодрыгын күрсәтеп куйды. Йодрыклары бәләкәй булсалар да – каты, сөякчел; бер генә малайга да аларны каерып ачарга ирек биргәне юк иде әле аның. – Ә су тегермәнгә шайлы җитми ди, – диде ул. – Геодезист абыйлар әйтте.

– Ул биек урында – бөтен җилләргә каршы.

– Утрауда калса, шу-ундый матур торыр иде, әйеме, бабай?

– Торыр иде.

– Алайса, ник бетерәләр?

– Бетми ул.

– Сүткәч тәме?

– Үлгәч, кеше кала ич әле.

– Кала?

– Әйе. Әнә шул тегермәнне салган бабай минем хәтердә тере күк тора әле.

Малай көлеп җибәрде.

– Нидән көләсең?

– Уйлап таптым бит, бабай! Бу җирләрнең нигә буш түгеллеген.

– Соң?

– Кырлар белән, күл, инеш, урманнар белән тулы бит бу җирләр, бабай! Инде менә зур су белән тула.

– Әйе, – диде Каюмның бабасы. – Тагын беләсеңме ни белән? – Үзе үк җавап та бирде: – Тарих белән, улым. Безнең ата-бабалар тарихы белән.

«Бу тирәнең тарихы унөченче гасырдан башлана. Моңа шул заманнардан калган кабер ташлары, тау башындагы шәһәрчек эзләре шаһит. Ихтимал, алданрактыр да: кемнәрдер курган өйгән ич. Анысы инде борынгыдан да борынгы… Ә безнең кан бабаларыбыз – болгарлар монда монголлардан качып чыгып утырган. Инешнең Кама белән кушылган култыгына. Бер яктан Чулманга таянганнар, арт яктан шушы тауларга, үзәннәргә ышыкланганнар да иген иккәннәр, балык тотканнар. Җайлы, уңдырышлы җирләреннән аларны уналтынчы гасырда куып җибәргәннәр. Аларга инеш үзәне буенча югартын күчеп утырудан гайре әмәл калмаган. Инде менә яңа күчеш. «Хәерлегә булсын. Урыны гына оттырышлырак – күз алдында су тормавы күңел нурын сүрәнәйтә. Хәер, Кама күтәрелгәч, бар тарафтан урап күренәчәк, имеш», – дип, Каюмның бабасы хәтер төенчеген тагын бер кат барлап куйды. Уйлаганын оныгына да сөйләп бирде.

– Хәтер менә шушы була инде ул, олан, – диде.

Икесе дә тын калып, үзләре яныннан төшеп киткән һәм, инде инешне кичеп, тегермәнгә таба күтәрелә башлаган йөк машинасын карап калдылар.

– Синең бабайларыңнан әнә ниләр калган! – диде малай. – Ә менә сездән монда берни калмый – су баса… Җил тегермәнен дә сүтәләр.

– Сүтәләр, – дип килеште бабасы һәм тирән итеп уфтанып куйды. Оныгыннан яшереп кенә бармак бите белән күз төпләренә кагылып алды, тик малай анда ялтырашкан ике бөртек күз яшен барыбер күреп калырга өлгерде. Картайды инде Каюмның бабасы: бөтен җире агарды; бер кулы юк, бер аягы йөрми; тәнендә кылыч эзеннән калган җөй ярылып ята, ярчык эзләре дә тамаша күп.

Үр сыртына бөркәүле машина сикереп менде.

– Әти машинасы, – диде Каюм, танып. Тик нигәдер гадәттәгечә аның каршысына йөгереп китәсе килмәде. – Әти булсам, мин ул тегермәнне сүттермәс идем, – диде.

– Рәхмәт, улым, – диде бабасы. – Мин дә.

Берарадан алар янына бөркәүле җиңел машина килеп туктады.

– Нишләп утырасыз монда? – дип сорады Каюмның атасы.

– Тегермәнне сүтүләрен көтәбез, – диде Каюм, аңа карамыйча гына.

Атасы, машинадан төшеп, аның чәчен сыйпап куйды:

– Кызык булыр дисеңмени?

– Без андагы күселәр чыкканын көтеп торабыз, – диде Каюм. – Алар хәтле әшәке-е!.. Үтерергә кирәк аларны.

– Ничек итеп? – Каюмның атасы үз атасына карап алды. Бу аның «Нигә минем улымның башын юк-бар белән катырасың?» диюе иде. Каюм шулай аңлады.

Күселәрне ни рәвешле тотарга икәнен Каюм белми иде әле. Җавапны бабасының күзеннән эзләп бакты, ә таба алмагач:

– Аларны яңа авылга кертмәскә кирәк, – диде.

– Зиһенле малай син, – диде атасы.

– Ә син хәтерсез, – диде аңа малае. Ул, булдыра алганча, кашын җыерырга тырышты. – Бабайның бабасы салган ич аны. Ә син сүттерәсең.

– Сүттермим, – диде атасы, елмаеп. Аннары, җитди итеп: – Сүтмибез, – дип өстәде.

– Түбәдәге кешеләрне күрмисең мәллә? Агачларын төяргә машина да китте.

– Сүтмибез, – диде атасы тагын бер тапкыр. – Түбәсен яңадан ябабыз без аның, калай белән. Такталарын да яңартабыз.