Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1

– Котылгансың, – диде шәһәр хатыны, тавышына юату билгесе чыгарырга кирәклеген вакытында искәреп. Ә ул моны булдыра ала иде.

– Юатмагыз… Кызганыч, – диде Сөембикә.

– Безнең язмыш кызганырлык та шул.

– Мин аны әйтәм… Ялгыз башы нишли торгандыр. Монда, ичмаса, вакытында җылы ашы, юган киеме әзер иде.

– Төкерсәнә! Дөньяда ирләр беткән димени?

«Анысы шулай, – дип уйлады Сөембикә. – Әнә аңа да сүз катучылар юк түгел дә бит кана…»

– Үземнекен мин үзем куып чыгардым, – дип дәвам итте ак киемле хатын. – Кибеттә эшлим, үз көнемне үзем күрәм… Аерылышуга, машина алып куйдым. Атка ияр генә табыла инде ул. Кем кызыкмас, мәйтәм. Мин сине, син мине белешмибез дигәндәй, яшереп тормыйм: миңа гыйшык тоткан атлы кыланып, машинага кызыгучылар… Ярар инде, сөйләп тормыйм. Булды, булды… Бер көтү, ачуым килмәгәе. Тик бозау көтүе… Ошаганнары булды, ошамаганнары… Әй сеңлем!.. Әйе, әйе, гаҗәпләнәсе юк, сеңлем… Син минем йөземә карама, хатын-кыз үз-үзен саклый белсә, гүргә дә кыз булып керә ала ул… Әйе-е-е, булмады түгел… Аннары минем кибетемә – мин кибет мөдире – бер йөкче килеп урнашты. Кем икәнен күз асла- ры бер чакрымнан кычкырып тора… Ичмасам, тегеләре шикелле тел сындырып, үзләренең чәүкә генә икәнлекләрен былбыл дип тәкъдим итеп азапланмады. «Ниса Хаковна, – ди бу, беркөнне чираттагы премиясен чөмереп кергәч, – машинаңны күгәртеп яткырма, рульне генә түгел, үзеңне дә ничек тотасын белермен, мине әрәм итеп сасы тулай торакта яткырма инде син». Туры сүзе майлар булып күңелемә ягылды да ятты бит, әй!.. Үземнең дә иләсләнебрәк йөргән чак иде, шушы премияңне эчүне соңгысы дип ант итсәң, риза, дидем. Икмәк тотып ант итте. Ант иткән ирне ничек тотасын беләм мин, сеңлем.

Керттем… Язылышырга ашыкмыйм әле, аның белән бүлешәсе килеп торган мөлкәтем юк, дөнья хәлен кем белә. Кем белә әле аның нинди булып чыгасын. Дөрес, гөнаһысына кермим, машинаны күз карасы кебек кенә тота. Ир буларак та… Хи-хи-хи… Тик менә бозау да бозау, ул да бозау инде!.. Бер яктан, кулайлыкка бик кулай инде бу – кай якка өрсәм, койрыгын чәнчеп, шунда чаба. Әле менә быел курортка бардым, үземне генә җибәрде, карышмады. Ә менә кайтып төшсәм – гаражның йозагы күгәреп беткән. Машинага утырып та карамаган, юньсез. Бер ай буена бит ул. Кеше ял иткәндә, миңа язык мәллә дип маташа. «Кеше» дигәне мин булам инде, янәмәсе. Ах, мәйтәм, иманыңны фәлән-төгән!..

– Нигә, яхшы ич инде: машинаны, үзенчә, саклавы булгандыр.

– «Саклавы»! Машинаның бер кич гараждан чыкмавы күпмегә төшкәнен беләсеңме соң син?!

– Кеше гаражында тотасызмыни? Түләпме?

Ак киемле хатын, шуны да белмисеңмени дигәндәй, читкәрәк борылып, башын артка ташлап куйды.

– Бәй! Шәһәр кешесен трамвай белән такси гына ташып бетерерлекмени?

– Ә-ә-ә…

– Шул шул менә!

– Ниса… апа… Минем бераз гына әчеткән балым бар иде… бәлки, ни… әз генә, ә? Кала кешесендә… бигрәк тә сез кибетчеләрдә затлырагы да бардыр. Шулай да, тансыкка, дим.

Сөембикә шикләнеп кенә ак киемле хатынга карап алды. «Ярык тәлинкә шикелле әйләнүеннән туйганымны сизмәгәнме?»

Ак киемле хатын, изүен чеметеп кенә һәм чәнти бармагын тырпайтып, күкрәгенә һава җилпегәндәй итте:

– Тышта бөркү ләбаса.

– Әз генә. Тәмен генә белергә. Председатель кайбер чакны колхоз кунакларын алып килгәли, шулар өчен генә куйган нәмәрсә.

– Оетмасмы соң?

– Чиста балдан гына. Колмаклап. Дәва ише генә.

– Рәхмәт, алайса. Бу бозауны да «берәр шешә кыстырмагансың» дип сүккән идем. Искә төште, шуны эзләп киткән инде ул, алайса… Шәһәргә килеп чыксаң, минем кибеткә сугыл. Дөньяда юк нәрсәне дә табып бирермен, сеңлем. Ачык чырай, такта чәй белән генә калмабыз. Арча кырында, зиратка каршы. Беләсеңме?

Кала хатынының ягымлы тавышын тыңлый-тыңлый, Сөембикә алтын каймалы чынаякны чайкап түкте дә урыны-урыны белән акшары кубып төшкән мич авызына иелде. Ак киемле хатын, бөтен тәне белән борылып, аны арттан карап торды. «Сәламәт тә соң, чукынчык!» – дип уйлады ул тагын бер мәртәбә. Шушындый хатынны ташлаган ир аның кулына эләксәме? Ул аны нишләтәсен уйлап бетермәде. Иренде. Һәрхәлдә, нишләтәсен белер иде. «Әх, бу тәкъдирен әйтер идем!.. Үзен ташлап китәрлек бер ир һәм шул ирнең аякларын кочаклап елый-елый, кал инде, кал, дип ялварырлык язмыш белән очраштыра алмады, хәерсез!»

Сөембикә өстендә колмак чүбе йөзеп йөргән бал китереп сузды. Кала хатынының борынына әчкелтем ис килеп бәрелде. Ул тирән итеп тын алды да, иренен чынаяк читенә тидерер-тидермәс кенә якынайтып, бер йотым эчеп куйды. Зәңгәргә буялган күз кабакларын йомар-йоммас кына бал тәменә ләззәтләнеп торды. Әйе, ул тормышның һәр тәмен тоярга ярата иде. Аннары, ак һәм шома чәнти бармагын чәй эчкәндәгечә үк тырпайтып, йотымлап кына эчә башлады. Эчеп бетергәч, ирененә кулъяулыгын тидереп алды. «Мескен ир», – дип уйлады Сөембикә, кала хатыны сөйләгән ирне күз алдына китерергә тырышып. Нигә мескен? Дөнья хикмәтләрен хәзер генә ачыклап бетерерлекме соң?

Койрыгын бөгеп, өйгә сары мәче килеп керде. Сөембикә аны биредә кунган чакта иптәш булсын дип үзе белән йөртә иде. Ят хатынга исе дә китмичә, ул сырты белән Сөембикәнең яланаягына килеп ышкынды. Сөембикә теге йөкчене күз алдында күргәндәй булды. Ул кала хатынының ак чалбар балагына ышкынган сары мәче кыяфәтендә иде. Юк, юк, аның дөньядагы бер генә ир затын да ул кыяфәттә күрәсе килми. Ул шул ук мич авызыннан бидон алды да, консерв савытына сөт салып, мәчесе алдына куйды. Ул ире Сәлимҗанның да кайнаган сөт яратканын исенә төшерде.

Урманның тигез шавына ерактан гүләп килгән машина тавышы кушылды. Аннары ул туктады бугай. Моторы сүнде. Үзенә бертөрле көй чыгарып, сигнал бирделәр. Юк, председатель машинасы түгел икән. Сөембикәнең мондыйны ишеткәне юк. Кара, «Ниса, Ниса» дигән шикелле кычкырта түгелме соң?

– У-у, бозау, килеп җитте!

Кала хатыны һичнинди ашыгу хәрәкәте ясамыйча торды да Сөембикәгә матур кулын сузды:

– Сау бул, сеңлем! Онытма, кер! Рәхмәт, яме!

– Мәгез, кечкенә генә күчтәнәч, – дип, Сөембикә аңа кәгазь каплап бәйләнгән ярты литрлы банка сузды. Аңа алтынсу бал салынган иде.

– И-и, бигрәк тә зур рәхмәт инде, сеңлем. Кер, һичшиксез, керә күр, яме… Сау булып тор. – Ул эшләпәсен кигән иде инде, аның алгы кырыен кайтара төшеп, Сөембикәнең маңгаен үбеп алды. – Сау бул, кадерлем! Рәхмәт!

– Хушыгыз!

Тыштан «Ниса!» дип кычкырган ир-ат тавышы яңгырады. Каенлык ягында да, юкәлек ягында да «са! са!» дигән кайтаваз уйнаклап йөрде. Сөембикә ул кайтавазны кунар урын тапмыйча бәрелеп-сугылып йөргән урман күгәрчене итеп күз алдына китерде.

Ак киемле хатын, мич уентыгына беркетелгән ватык көзгегә карап, иңбашларын, чалбар каешларын сыйпаштыргалады да баллы банканы төбендә өч гөмбә моңаеп торган кәрзиненә салып чыгып китте. Өйдә мич, бал, самавыр, кояш җылыткан тун исе генә калды. Сөембикә яшел үләннән зәңгәр җиңел машинага таба йөзеп баргандай җиңел генә атлаган кала хатыныннан тагын көнләшеп куйды. «Бәхетле», – дип уйлады ул. Бәлки, яманларлык ирең булу да бәхеттер ул?

– Кая олактың син, бозау? Машинаны ник юмадың?

– Бу тирәдә су юк икән.

– Ник өстерәлдең шулхәтле?

– Кибет ачылмый торды. Танышлар да очрады.

– Нинди танышлар?

– Шушы авылныкы мин.

Сөембикә сискәнеп китте. Тәрәзәдән карап тора иде, ишек янына ашыкты. «Кем булыр икән?»

– Тапкансың вакыт!

– Нитмәле, Ниса Хаковна… Нитмәле син, әйе! Кызма…

Сөембикә бусагага менеп басты, бөтен гәүдәсе белән алга омтылып куйган иде дә тыелып калды. Әйтерсең лә бүрәнәгә менеп баскан җиреннән егылып төшә язды. Машина янына барып җиткән ак киемле хатынның кулын үбәргә дип иелгән күн курткалы һәм күн итекле кеше аның ире Сәлимҗан иде. Тураеп баскан чагында ул караңгы ишек төбендәге яланаяк- лы Сөембикәне танып алды. Авылда ул балаларын очратмаган, ә кешеләр Сөембикәнең умарталыкта эшләгәнен әйтмәгәннәр иде.

Ул төнне Сөембикәнең зәңгәр тышлы мендәре ике яктан да күз яшенә чыланып бетте. Бу Сөембикәнең ире ташлап киткәннән соң әле беренче тапкыр гына елавы иде.

1980

ЯЗМЫШ

Җиз белән тышланган кургашын герле, җиз телле борынгы зур сәгать кичке алтыга сукты. Аның картларныкы төсле калтыравык тавышы әкрен генә сүрелеп, тынып калгач, өй эчендәге караңгылык куера төшкәндәй булды. Дәү бер күбәләк сыман, түшәм белән стеналарда учактан төшкән ялкын шәүләсе талпынып тора иде.

Тышта җил, җәяүле буран. Йортка тоташкан электр чыбыклары өй бүрәнәләрен зыңлата. Кайвакыт аның карт сөякләре шушыңа охшашлы эчке бер зың белән сызлангалый иде. Ул, яран гөленең сирәк яфраклы ботакларын аера төшеп, тәрәзәдән урамга карамакчы булды, әмма пыяла бозланган, көмешләнеп каткан иде. Кызы – мәктәптән, кияве колхоз идарәсеннән кайтмаган әле. Төпчек оныгы күршеләргә кереп озаклады. Шуңа күрә ул ялгызы утыра иде. Караңгы булуга, күзе начар күрүгә карамастан, ул бәйләү бәйли, тик гомер буе эшләгән бу эшенә аның дөм караңгыда яисә дөм сукыр килеш тә кулы барыр иде.

Көндезен кәстрүлгә әзерләгән, күперсен өчен җылы мич башына төреп куйган әче камырын ул учак янындагы өстәлгә китереп утыртты. Күмер чәчрәп, берничә урыннан тишелгән алъяпкычын кирәкмәсә дә биленә кыстырды һәм, беләкләрен алмаш-тилмәш югары күтәрә-күтәрә, җиңнәрен сызганды. Кисәү белән учактагы утыннарны болгаткалап алгач, мичкә тагын дүрт имән утыны ыргытты.

Кызган табаларын каз каурыйлары белән майлап алды да коймак пешерә башлады. Ялкын телләре мичнең саргылт кирпечләрен ялый, шәүләсе түшәмдә, учакка каршы стенада уйный. Ул утның үз йөзендәге җылы чагылышын сизә, арттагы күләгәсенең җилдә торган карачкы шикелле калтырануын тоя.

Моңсу һәм җылы тынлыкта күмер чатнаган, май чыжлаган, табага табагач бәрелгән тавышлар, аның тирән-тирән итеп тын алганы ишетелә, мичтән чәчрәп чыккан очкыннарның кызыл яисә сары эзләре күренгәләп кала. Ул инде шундый картайган, хәтта кайнар учак алдында да тирләми. Тәмам кипшенгән, күрәсең.

Ул табаны мич авызына тыккан чакта, кулбашына янтаеп, уңайсызлап торган чулпысын терсәге белән артка айкап ташлый. Учак тавышына талир тәңкәләрнең көмеш чыңы килеп кушыла.

Көмеш чың… Җилеп үткән гомер аргамакларының дугасындагы шөлдерләр һәм кыңгыраулар чыңы түгел, сүрелеп, суынып беткән учак көле төсендәге чәч чулпысының чыңы.

Аның күзе ялтырап китте. Яшьләнде, күрәсең.

Учактан ялкын яллы кызыл аргамак килеп чыкты. Арбасына шыплап егетләр утырган. Гармуннарын калдырып, ике егет арбадан сикереп төштеләр дә аның каршысына килеп бастылар. Егетләр үзләре бик ерак, танылмыйлар. Тавышлары гына янәшәдә яңгырый. Ул аларны тавышларыннан танып алды – уллары икән. Бераз сүзсез торгач, аларның йөрәк турысындагы кесәләренә үрелүләрен ул зур сабырлык белән көтеп торды.

– Әни, мә… – диде олысы һәм, мыек астыннан гына елмаеп, аның кытыршы учына көмеш тәңкә чыгарып салды. Йөзлегендәге сурәт, язулары шомарып беткән.

Аннары кечесе телгә килде. Анысы такыр башын кашып торды да елап җибәрде һәм, йөзен читкә борып, абыйсының көмешенә үзенекен – ялтырап торган, сурәтлене, язулыны каплап куйды. Шуннан соң арбаларына менеп утырдылар да яңадан учакка кереп киттеләр. Атларының утлы яллары гына уйнаклап калды.

…Йә кайтырбыз, йә кайтмабыз –Сау булыгыз, туганна-а-ар…

Кайтмадылар. Хәтердә аларның сүнмәс учаклары гына дөрли. Әнә шул хәсрәт төтене күзне әчеттерә, гомерләренең сүрелгән күмерләре җанны көйдерә…

Ул чулпысын күкрәгенә кайтарып карады. Әүвәлгечә икесе урынында юк иде.

Дошманның ике солдаты тынып калган сугыш кырында мәетләрнең кесәләрен актарып йөри. Кесә актарыр өчен мәетләр кулай: кулыңнан тотмыйлар. Аларга сәгать тә, сигарет та, көмеш портсигарлар да кирәкмәс инде. Ә тереләргә бу нәрсәләрнең бүген дә, иртәгә дә кирәге бар. Алар айга бер тапкыр бушлай посылка озата алалар. Мондый мөмкинлекне нигә файдаланмаска?

Әһә, бу калын кара кашлы, ярты саны белән снаряд чокырының суына баткан старшинаның түш кесәсендә нидер бар бугай. Ул чалкан яткан старшинаның гимнастёрка кесәсе сәдәбен ычкындырды, өч бармагы белән генә аннан таныш булмаган хәрефләр белән чуарланып беткән кәгазьләр суырып чыгарды – хатлар бугай. Ул аларны җепшек кар катыш пычракка ташлады да күн итеге белән таптады. Әһә, тагын ниндидер түгәрәк ак металл, акча, ахрысы. Әйе, акча. Тик сәер – нигә тишек? Ул акчаның ике башлы бөркет астындагы саннарына игътибар итте – «50 копеекъ 1896 г.» Мәеткә иелгән килеш кенә акчаның икенче ягын әйләндереп карарга уйлаган иде – кемдер аның беләгеннән каптырып алды. Башта ул кәсептәше Мюльке шаярта дип көлеп җибәрә язды. Ә сынын турайтып басам дисә, турая алмады – аны кемдер җиргә таба тарта иде. Шунда гына ул калын кара кашлы совет солдатының коңгырт күзенә төшкән кар бөртегенең әкрен генә эреп беткәнен күреп алды. Ул ниндидер бер хәвефле тирәнлектән үзенә төбәлгән шул күздән куркып китте. Старшина салкын учы белән аның бармак очларындагы тишек тәңкәне каерып алды да алга, үзен билдән күмгән суга ыргытып бәрде. Аның күзенә төшкән яңа кар бөртеге бу юлы эремәде…

Тәңкәләрнең икенчесеннән Бухенвальд концлагереның мәетләр командасындагы румын Константин үзенә мөштүк ясады. Ул крематорий мичен чистартканда көлдә ялтыраган металл тамчысының көмеш икәнлеген шундук танып алган иде…

1980

КҮПЕР

Бу күпер озын юлның кыска бер өлеше иде. Ул су өстеннән бөкрәеп калкып тора һәм инде бер адым да атлый алмас хәлгә җиткән карт ташбаканы хәтерләтә. Аңа җәелгән ташларны машина тәгәрмәчләре, аяк киемнәренең табан аслары, мал-туар тояклары, җил-яңгырлар, карлар тәмам шомарткан. Ул сугышка чыгып киткән кырыс холыклы яисә шук күңелле күпме ир-атны озатып калган һәм – кая инде ул бөтенесен?! – бик азын, яңгырга манчылып яки тузанга батып, гарипләнеп яки гайрәтләнеп кайтканнарын каршы алган. Аның өстендә күпме аналар, моңаеп, улларын, кызларын, күпме хатыннар, сагынып, ирләрен, күпме кызлар, өметләнеп, сөйгәннәрен, күпме балалар, түземсезләнеп, аталарын көтте. Күпердә хәрәкәт туктамады: берәүләр, яңа дөньяга килгән нарасыйларын күтәреп, шифаханәләрдән кайтты, икенчеләре үлгәннәрне үз иңнәрендә аргы яктагы зиратка илтте. Күпер яшәү белән үлем, җир белән күк арасында, үткәннәр белән киләчәк уртасында ята иде. Аның замандашлары әллә кайчан тузып, җимерелеп, ташлары язгы суларда агып, ком булып уалып беткән инде. Ә ул көндәлек тормышка тыныч яисә давыллы күк гөмбәзенә караган килеш тора да тора бирә. Һәммәсен хәтерли. Ә үзе беренче адымнары, үткән гомерләре аңа бәйле булган күпме кешенең исендә икән әле?

Соры киез эшләпә кигән бер карт (ул Мортаза атлы) шушы күпердән кармакка балык каптыра иде. Ул да, күпер кебек үк, озын гомер кичергән, тормыш аның кояшта янып каралган маңгаена тирән буразналар уйган. Җәйге җылы көн тын булса да, аның колагы шаулый. Чаң кагуыннан калган аваз шикелле туктаусыз бер зың шунда. Хәер, карт моңа күнеккән инде. Әйтерсең лә ул зың, сулыш алуы сыман ук, табигый бер нәрсә – тоелмый да.

Карт борынгы шушы күпернең керләнеп, яргаланып беткән култыксасына таянган. Антеннага охшап, күкрәге турысыннан ике кармак таягы тырпаеп тора. Аның күз карашы дүрт метрлы биеклектән түбәнгә төбәлгән иде. Төбендә яшел суүсемнәре чайкалган, ташлар чагылган тын суда балыклар уйный. Вак- лары сикерешә, эрерәкләре, күләгәләренә ышкылып, аста йөзә. Кайчагында аларның көмеш тәннәрендә кояш нурлары чагылып киткәли. Монысы картның күңелендә ни өчендер кызларның ерактан тоныкланып ишетелгән көлешү авазын хәтерләтеп җанлана. Кайчандыр шушы күпердәге онытылып бетә язган көлүләр шикелле. Карт уеннан: «Теге чакны, шушы ук күпердәге кебек…» – дип аныклый. Каурый калкавычлар да, агымсуда калтыранып, аның тирән хәтерендә уянган көлүләргә кушылалардыр сыман. Вак балыклар, калкавычларга авызлары белән орынып, ерактагы авазларны тагын да көчәйтергә телиләр шикелле. Кайчандыр ул да шушы күпердә бердәнберенең тыенкы көлүен җанынача үткәрергә теләп, иреннәреннән суырып үпкән иде бит. Менә хәзер дә ул шушында гына кебек, карт борылса, каршында басып торыр кебек.

Ул күпернең ак ташларына карады, ә ташлар аның күз карашын үзләренә ияртеп, асфальт юл буенча йөгертеп алып китте. Әнә ул – аның бердәнбере. Яшьлекнең ак күләгәсе булып, аңа таба килә, якынайганнан-якыная.

Күпергә үрдән түбән агып төшкән юл буенча ак күлмәк кигән һәм яшел яулыгын почмаклап япкан бер карчык килә иде. Ерактан караганда көзге агымсудагы каз мамыгы сыман булып күренә. Юлның як-ягындагы каен агачлары арасында аермачык төсмерләнә. Карт аның иңенә кызыл кесәя яулыкка төйнәлгән төрле дару үләннәре күтәргәнен белә. Төенчеген таяк башына элгән, ә таяк очына кулын салган. Шул рәвешчә үткән һәм барасы юлын тигезләгән шикелле. Җиңел килә. Төенчеге дә авыр түгел кебек. Ул дару үләннәре аларга бик кирәкле. Кирәкле һәм кадерле әйбер.

Карчык кеше көннең эсселеге күзгә дә бәрелеп торган юл буенча кайтып килә иде. Әйләнеп караса, ул арттагы урманның җил белән тибрәлүен күрер иде. Хәер, каршыдагы авыл өйләренең арыш кыры дулкыннарында бата-чума үзенә каршы йөгергәндәй итеп тоелдырган рәшә дә бар ич әле. Көне килгәндә, һәркайда рәшә калтырана. Әллә рәшә, әллә билгесез киләчәк, әллә болганчык үткәннәр шунда.

Торналарга охшап, нефть скважиналары чайкала, ара-тирә бытбылдык кычкырып куйгалый, телеграм баганасы башына ялгыз козгын кунган. Карчык сирәк автомашиналардан читкә елышып кала. Юл читенә поскан бәләкәй чардуган эчендәге шофёр руле беркетелгән калай һәйкәлчек турысыннан ул адымнарын сагайтып узды. Нинди уйлар уйлады икән? Кемнеңдер баласы бу урында җан бирер алдыннан соңгы сүзләрен пышылдагандыр. Андый вакытта уй килмиме соң?

Картка үзе басып торган таш күпер, карчыгы атлаган уңайга янтая-янтая, тын гына алга йөзеп баргандай тоелды. Су күтәрелгәч, соңгы ялгыз бозлар шулай агучан була. Икенче карасаң, алпан-тилпән килгәләп якынайган карчык талгын җилдә чайкалган шау чәчәктәге шомырт куагына да тартым сыман. Ул картның үзен күреп торганын тоядыр инде, аның хакында уйлыйдыр. Теге дәверне, үзләренең парлашып шушы күпердә басып торуларын исенә төшергәндер. Юлда барганда каршыга үткәннәр килүчән.

Карчык аның янына җиткәч, авыр сулап:

– Бөркү, – диде.

– Су буенда алай ук түгел, – дип җавап бирде карт. Юк, карышып әйтмәде. Алар бергә-бергә озак яшиләр, бер-берсе белән карышмыйча, гап-гади генә итеп – ашарга яки сулыш алырга кирәк булган кебек кенә сөйләшәләр иде ин- де. Әйткәннәре һәркайсының уйларына ярашып, туры килеп тора.

– Балык капмый, – диде карт.

– Бу вакытта алар тук инде, – дип килеште карчык.

– Уйнаудан да тукталдылар, бакчы. Хәзерге балалар диярсең.

– Хәзерге балалар иренчәк шул. Уенда кайгылары җук.

– Бөтенесе телевизор бәласе. Ул булмаган заманнарда яшьләр дә яшьләй өйләнешә торганые. Ә хәзер? Загсларына арыгач кына барып язылышалар.

– Аның каравы тиз аерылышалар… Синең белән без түгел инде.

– Алай димәктән, безгә, бәлкем, аерылышсак та таман булгандыр. Билләһи газим! – диде карт, аңа карамыйча гына.

– Авызыңнан җил алсын! – дигәч, карчык та читкә борылды. – Ни сөйләнәсең әле?

Кармак сапларын терсәге белән бастырып тоткан килеш, карт, эшләпәсен күтәрә төшеп:

– Оныттың мәллә? – диде.

– Онытмадым… Тик хәтерләмим дә.

Тындылар. Көрән күзен кысып, карт ерактагы урманга карап тора башлады. Ә карчык, зәңгәрсу күзләрен зур ачып, карашын агымсуның төбенәчә үткәзергә тырышкандай, түбән текәлде.

Инде бик күптәннән бирле телләренә алмасалар да, бу мизгелдә аларның һәркайсы үзләрен гомер буена эзәрлекләп килгән бер күләгәле вакыйганы онытмыйча яшәгәннәрен искәрделәр. Ул күләгә аларның икесе өчен дә уртак бернәрсә, ул үткән көннәренә ияреп кенә бармыйча, аларның хәтерен эзәрлекли, кайвакытны ниндидер шом сыйфатында күңелләрендә аваз салгалый. Әлеге шомлы күләгәне алар үз җаннарының төбенә елдан-ел тирәнрәк куарга тырыштылар. Ләкин ул кысылып чыга да, ташка әйләнеп, аларның баш турысында эленеп калгалый. Дөнья мәшәкате, ягъни йорт-җирләрен бөтен, андагы мичне җылы, урын-җирне чиста, җайлы тоту, табынны буш итмәү уе, уллары һәм ике кызлары турында кайгырту аларны ул шомнан аралады, шул ук вакытта бер-берсеннән аермады да.

Баш очындагы ул ташны элеп тоткан бау аларның уртак ялганнарыннан гыйбарәт иде. Моны бүтәннәргә сөйләү түгел, хәтта телгә дә алырга хаклары юк икәнен алар уяу искәреп яшәделәр. Ул ялганда, чикләвек эчендәге тук корт рәвешендә, аларның ачы тормыш хакыйкате бөгәрләнеп ята иде.

Карчык кеше – карт кешенең бердәнбер хатыны. Озын-озак еллар буена карт үз йөрәгендә татлы бер авырлык – аңа гына тугры булу авырлыгын саклады. Бу яшертен, әмма аны горур төстә канәгатьләндереп килгән тугрылыкны ул читләргә кызыгу белән алыштырмады. Синең бакчаңдагыга караганда да татлырак алма бирә торган алмагачлар да булгандыр инде ул. Койма аша үрелеп алуларның үз кызыгы, үз тәме булмый калмагандыр. Ләкин язмышка туры килгәне никтер кадерлерәк иде шул. Менә ич алар янәшә, теге чактагыча, нәкъ шушы күпердә басып торалар.

Карчык күз карашын агымсудан аермаган иде әле. Елга төбендәге яшел үләннәр агым уңаена ятып чайкалышалар, су үрмәкүчләре кечкенә һава куыклары өреп чыгара, балыклар ялтыраша, болыт мендәрләре чагыла… Ә теге чакны, бу болытларның судагы чагылышын хәтерләтеп, ярсу суда ак бозлар аккан иде. Бу бозлар, ул чагында яшь кызның сөеп йөргән беренче егете белән хушлашкан йөрәге кебек, кайнар иде бугай.

Сөеп йөргән… Әйе, сөеп йөргән. Моны карчык яхшы хәтерли әле. Бүгенге карчык кеше кыз чагында бүтәнне үз иткән, шуңа кияүгә чыгарга хыялланган иде. Вәгъдәләр куешып, өйләнешергә дә уйлаганнар иде.

Бер генә егетнең күзе төшәрдәй зат идеме соң ул? Күпләрнең җанын биләрдәй кыз иде. Вәгъдәләшкән егетеннән кала, аның өчен тәгаен берәү өзгәләнде әле. Үз егете батыр, гайрәтле булса, бусы матур, көчсез иде. Һәм, һәр матурга хас кыяфәттә, куркак дәрәҗәсендә тыйнак. Кызлар кулын тотып карауның нәрсә икәнен белмәгәне күренеп торды. Ике ел читкә китеп, әллә кайларда алтын чыгаруда эшләп кайтты, тик холкы үзгәрмәде. Кайтып төшкән көнне генә егеткә әллә ни булды.

Кышкы кич иде. Аулак өйгә җыелышып, бермәлне йөзек салыш уйнарга керештеләр. Уенда кайсыныңдыр көмеш йөзеге әйләнеп йөри инде. Берзаманны йөзек салыш чираты яңа кайтып төшкән матур егеткә килеп җитте. Егет йөзекне кызга салып китте дә ни өчендер ары узды. Ул арада уртага бүтән кыз чәчрәп чыкты. Ә матур кыз үз учын ачып караса, аһ итте: куш учында сары йөзек ялтырап ята. Шундук таныды инде: андый-мондый гына түгел, чын алтыннан. Кыз ул балдакны читләр, бигрәк тә үз егете күз алдында кайтарып бирергә оялды, иясенең өйләренә кертеп, йә аулакта саклап торып сузарга әллә ничек кыймады. Матур егет белән байтак вакыт күз карашлары белән генә ярым-йорты аңлашып йөрделәр. Егетнең күзе балдакны кире алырга риза түгеллеген белдереп бага иде. Кызык та, серле дә, шикле дә булды бу уен.

Араларындагы бу серле бәйләнешкә тора-бара сизмәстән икесе дә күнегеп бетте. Башта аулак өйләрдә, аннары печән һәм урак өсте вакытларында егетнең карашындагы үз итү чаткысы сүрелгәннән-сүрелә барды. Балдакны үзенең чибәрлегенә яшертен бүләк төсендә кабул кылган кыз аны ара-тирә сул кулының исемсез бармагына киеп йөрергә дә җөрьәт итә башлады. Моны егет тә төшенгән һәм матурлыкка матурлык насыйп булмаслыгы белән эченнән тәмам килешкән шикелле иде инде. Кызның күңелендә исә матурлыкка батырлык тиң дигән уй үзгәрмәде.

Алдагы язгы ташуның бер көнендә өч язмышның тәкъдир җепләре бер төенгә чуалды да шундук чишелеп тә ташланды.

Халык кичкырын Әби патша заманыннан калган таш күпергә елгада боз китүен карарга җыелды. Яшьләрнең мондый көнне шул тирәдә беренче йолдызларга кадәр йөри торган гадәтләре бар иде. Үз егете кызны шуннан кайтышлый өйләренә озата барырга һәм ахырда «урлап» китәргә килешкән иде. Кыз батыр егет җилкәсе аша матур егетне күзәтте, күңеленнән аның белән, кыз чагының аңа бәйләнешле әлеге дә баягы сере белән хушлашып торды. Аның балдактан котыласы, шул ук вакытта егет белән ул сизәрлек горур рәвештә мәңгегә искә алмастай итеп аерыласы килә иде. Җаен сагалап торды-торды да, күпернең агач култыксасыннан аска иелгән көйгә: «Балдагым!» – дип кычкырып җибәрде, аска кереп киткән бер бозга төртеп күрсәтте.

Һәммә халык күпернең икенче ягына ташланды. Батыр егет күпердә басып калды, ә матуры ярга йөгереп төште дә, боздан бозга сикерә-сикерә, ташкын уртасына кереп китте. Кыз күрсәткән боз аерымрак ага иде, егет шул бозга сикереп керде. Әмма анда кызыл күзле җансыз чабак балыгыннан башка берни тапмады.

Астагырак текә борылыш турысында айкалган, актарылган бозлардан ничек чыккандыр – егет боларын белми да калды. Ә үзенә таба йөгерешеп килгән халык арасында кызның мәрмәрдәй агарынган йөзен күргәч чыдамады: теге балдакның үз бармагында йөрткән парын салып, килеп җитүенә аңа сузды – алып чыккан, янәсе! Ә кыз алды… Һәм, учактан идәнгә чәчрәгән кайнар күмерне яңадан утка алып аткандагыча ашыгып, калтыранган бармаклары очыннан бишмәтенең ян кесәсенә шудырып төшерде.

Кыз үзенең нигә шулай иткәнен төшенмичә дә калды. «Аннары әйтермен, аннары…» – дип уйлады. Шаярту килеп чыктымы соң, кыланчыклыкмы, әллә хәерсез бер гамәлме? Шул ук вакытта ул күңеле белән егеткә аңламастай төстә тартылуын, алда үзен көтелмәгән нәрсә көтеп торганын да куркынып сизенде.