Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1

Бәхтизар карт улы белән оныгының сөйләшүен тын гына тыңлап утырды.

– Ник? – дип сорады малай атасыннан.

– Минем әтинең бабасы салган тегермәнне синең улыңның улы да күрсен дип.

– Шәп хәтер бу, әйеме, бабай! – Каюм үз башы турысында атасы белән бабасының куллары очрашуын сизеп алды: аларның икесе дә аның чәчен сыйпарга дип үрелгән иде.

– Күселәрне нишләтәбез? – дип сорады малай, җиңел машинада әүвәл тауга түбән төшеп, аннары җил тегермәне үренә күтәрелгән чакта.

– Капкыннар куярбыз, – диде бабасы.

– Бәлки, «җен үләне» таратып чыгарсыз? – диде атасы. – Шундый хикмәтле үлән бар бит: исеннән күседер, тычкандыр уттан качкан шикелле кача.

– Кирәкмәс. Хикмәт аларны куып таратудамыни? Хикмәт – аларны бөтенләй юк итүдә, – диде бабасы.

– Мин көчлерәк ирләргә кушармын, – диде атасы. Аннары: – Син авырыйсың, әти, – дип өстәде. – Мәшәкатьләнеп йөрмә, өшәнерсең.

– Җиңеп үлсәм, миңа шул җитә, – диде Каюмның бабасы.

Каюм аның соңгы сүзләрен аңлап өлгермәде – тегермәнгә килеп җиттеләр. Аннары сорар да аңлар әле.

Җил тегермәненең череп тузган такталарын кубаралар, машинадан ялтырап торган ак калай бушатып яталар. Тавыш – гүя тегермән бөтен тәне белән көлеп тора иде.

– Бөтен җилләргә каршы берүзе калды, – диде Каюмның бабасы һәм тегермәннең канатын борып җибәрде. Яралы кошны юатуы, терелтергә тырышуымыни!

– Берүзе. – Каюм машина көзгесендә атасының үзенә елмаеп карап торган шат чагылышына күз кысып куйды.

1979

ӘҖӘТ

Кичтән чәйне куерак итеп эчте микән соң – Мәрьям әби тынычлап йоклый алмады. Әле яңгыр тавышына, әле мич астында ара-тирә сайраган ялгыз чикерткәгә, әле йөрәк кагуына колак сала-сала байтак әйләнгәләп ятты да төнге берләрдән соң гына изрәп китте. Ләкин барыбер саташып чыкты. Төшенә әллә ниткән кеше чырайлы бер козгын кереп йөдәтте. Каурыйлары тузгып беткән ул кара кош, зурайганнан-зурая барып, баганадан баганага, тупылдан тупылга күчә-күчә, ниһаять, аның корымлы кирпеч морҗасына килеп кунды. Ә ул үзе яшел чирәмле ишегалдында тавык-чебеш ашатып йөри, имеш. Козгын болай да, тегеләй дә кууга карамастан, ач кара күзләре белән тын гына ялварып, азык сорады. Суга чылаткан ипи кыерчыгы ыргыткач алмады, канлы ит кисәгенә генә риза булды. Аннары, каурыйлары тузгыган киң канатларын җәеп, тавыш-тынсыз гына кузгалды да, торган саен кечерәя барып, күздән югалды, төпсез караңгылык белән кушылып бетте. Иләмсез зур һәм шөкатьсез кыяфәтле козгынның ерактан гыжлап көлүе генә ишетелеп калгандай булды.

Мәрьям әби тыны кысылып уянганда, өй эче таң яктысы белән тулган иде инде. Авыл өстеннән самолёт очып үткәне ишетелә икән. Козгын тавышы булып, шул төшенә кермәде микән? Аның гөрелтесе тәмам басылгач, сарайдан өзек-өзек итеп, кәҗәсе тонык кына аваз салды. Мич авызы алдында бер-берсенә сыртларын терәшеп яткан кәҗә бәтиләре уянышты. Карават очындагы мәче дә корсагын җәймәгә ышкый-ышкый киерелеп торды. Кәҗә бәтиләре койрыкларын селкеткәләп сузылдылар да әниләренә җавап бирделәр. Чак кына авыш идән буенча алар турысыннан ике юеш эз сузылып китте.

Карчык, кымшанмыйча, беравык шушы авазларны тыңлап, кәҗә бәтиләрен, мәчене карап ятты. Күргән төшенең өн түгеллегенә сөенеп куйды. Йөрәге киңәеп, тәне җиңеләеп китте.

Ул торды да ашыкмый гына күлмәген киде, идәндәге юешне чүпрәк белән сөртеп алгач, почмактагы кулъюгычны ишетелер-ишетелмәс кенә шылтыратып, зәңгәрсу төстәге исле сабын белән кулын, битен юды. Кәҗә бәтиләренә «хәзер, хәзер, балакайларым!» дип дәшә-дәшә, шакмаклы ак сөлгегә сөртенде. Аннары тирән эчле калай тәлинкәгә су салды да вак кына итеп ипи турады, аны өйалдында йомырка басып утырган ана казы алдына чыгарып куйды.

Ул, казның озын, салкын муенын сыйпап:

– Туңмадыңмы суң? – диде.

Ана каз каңгылдап җибәрде дә томшык кырыйларыннан су чәчрәтә-чәчрәтә, башын югары чөя-чөя ашарга кереште. Ишегалдында ата каз да аваз салды.

Өйгә кергәч, ул, сырмасын киеп, яулык өстеннән башына мамык шәлен япкач, сырпаланып аягы астында буталышкан кәҗә бәтиләрен култык астына кыстырып күтәрде һәм әнкәләренә алып чыгып кушты. Сарайда җылы тирес белән сөт исе килә иде. Тезмәдән бер култык тукранбаш печәне алып төшеп, кәҗәнең утлыгына салды. Керешли кочагына усак утыны төяп, галошын болдыр ишеге төбендәге инде сабы гына диярлек калган себеркегә ышкыгач, өенә узды һәм, чишенеп тормастан, морҗа калагын ачып, учак көйләп җибәрде, күмер салып, самавырын көйрәтте. Өй җылына башлагач, чишенеп, тагын кулын юып алды.

Боларның һәммәсен ул ашыкмыйча, бит-кулын юган кебек рәхәтләнеп, ансат эшләде.

Кичтән калган биш коймакны мичнең плитәсендә җылытып, радиодан татарча җыр тыңлый-тыңлый чәй эчкәндә, кызыл чәчәкле чокыр төбендәге ике кара җимешкә карашы төште дә козгынның күзләрен, ачык томшыгыннан чыгып торган кызыл телен яңадан аермачык күргәндәй булды.

Ялгыз яшәп, ялгызы гына уйланып, ялгызы гына сөйләшкәләп йөрергә күнеккән Мәрьям әбинең тормыштагы барлык күренешләрнең хикмәтен, кеше сүзенең мәгънәсен, шулай ук үз төшләренең серен беләсе килә торган иде. Яшәүнең тәме, мөмкин булганнарны күреп бетереп, аңлардай нәрсәләрне аңларга тырышып үлүдә дип белә иде ул. Бүген дә менә учактагы күмерне буташтырды да, исле зәңгәр ялкыннарының сүрелгәнлегенә ышангач, морҗа калагын япты һәм, кәҗәсенә бәрәңге кабыгы салынган суны чыгарып, тавыкларына азык бутап биргәч, ахирәте Галимә янына барып кайтырга булды. Төшен дә юратасы, сөйләшеп тә утырасы килә иде.

Ул капканың тимер келәсен чыңлатып ачты да, яргаланып беткән имән баганага сөялеп, әйләнә-тирәсенә күз салды.

Быелгы язның беренче төнге яңгыры авыл йортларын, үз өенең сул ягындагы карт өч тупыл белән уң яктагы ялгыз ак каенны каралтып, юешләтеп калдырган. Яшел күзләрен ачкан яфрак очларына чиста тамчылар кунган. Каен ягындагы рәшәткә буенда яткан усак бүрәнә астыннан кычытканнарның кызгылт-яшел яфраклары борнап чыккан икән. Һавада каен суы исе сизелә.

Менә җил исеп куйды. Агачтагы яңгыр тамчылары җиргә коелышты. Карчыкның җыерчыклы ябык битен җил белән бергә җир исе сыйпап үтте. Аны салкынча һава агымы калтыратып җибәрде. Ул гына да түгел бугай. Күргән төше һаман күңел төбендә. Якадан кереп, арка буенча төшеп киткән боз кисәге кебек.

Күршеләрнең ишегалдыннан, җыр дисәң җыр булмаган сәер, ят тавышлар яңгырый. Гөләндәмнең студент оныгы ялга кайткандыр. Шул егеткә көчек шикелле ияреп йөри торган бәрдемле-суктымлы җыр бу. Ара-тирә Мәрьям әби кәҗәсенең ачыкканда яисә сусаганда кычкырган тавышын да хәтерләтеп куйгалый ул.

Ак яр астында каралып күренгән тар инеш бернигә исе китмәстән ага да ага. Карчык аны иртәнге томанда шуышып барган кара еланга охшатты. Уена килгән әлеге чагыштыру күңелен чиркандырып, йөрәген тагын сулкылдатып җибәрде.

Таза, нык йортларны, челтәрле-чачаклы тәрәзә йөзлекләрен карый-карый һәм юлында очраган кешеләр белән хәл белешә-белешә, ул урам буенча китте.

Козгын хакындагы төшне Галимә ахирәте килененең баласын затлы арбада тирбәтә-тирбәтә, җитез теле белән иренен ялый-ялый тыңлады.

– Менә шул иде, – диде Мәрьям әби, сүзен йомгаклап һәм тәрәзә төбендәге тамчы гөленең саргайган бер яфрагын өзеп алып, бармак битләре белән угалап куйды. Галимә янына үзен кызгандыру исәбе белән килмәде ул, үзе генә күтәрә алмастай төшен уртаклашкач, аның серенә төшенгәч онытуы, арынуы җиңелрәк булмасмы дип килүе ич.

Галимә карчык, бераз уйланып утыргач:

– Берәрсенә әҗәтең юктыр ич? – диде.

– Кит әле, булмаганны… Күпме гомерем калгандыр димсең? Шушыныңчы кешегә әҗәтле тораммы суң? – диде Мәрьям әби.

Алай да уйга калды. Ниткән әҗәт? Бу араларда һичкемгә йомышы төшмәгән иде бугай. Киресенчә, мәтрүшкә, миләш, балан, кипкән каен җиләге, юкә чәчәге ише вак-төяк йомыш белән күрше-күлән аның үзенә кергәли. Шушы бар күк табигать хәзинәсе белән кешеләргә кирәге тиеп торганга да шөкер, шуңа бик канәгать, риза. Әйе, якын-тирә арада аның кешеләргә бурычка кергәне юк.

Ә шулай да Галимәнең юравы аның җанына борчу салды бит, бакчи. Гүя ул бик кирәкле бер эшен оныткан да шуның өчен үкенечкә төшкән. Ә хәзер генә исә алтмыш ике еллык гомеренең кемгәдер әҗәтле калган көнен, сәгатен һичничек исенә төшерә алмады. Хәер, әҗәттән үлмиләр, әҗәлдән үләләр. Ә ул, ни алса да, кире кайтарды. Шөкер, аның намусы керсез, тәрәзә төбендәге шушы тамчы гөленең алсу чәчәге белән бер. Моңа ул тәгаен кемнедер ышандырырга җыенмаса да, үзе шуңа эчтән икеләнмәс, шәт.

– Рәхмәт, Галимә, – диде ул, пәрәвездәй нечкә һәм йомшак чәчен ак яулыгы астына җыйнап.

Өенә кайткач, самавырын яңартты. Өфләп кенә, бу юлы ике өрек җимеше салып чәй эчте. Эчеп туйгач, ана казын ишегалдына канат язарга чыгарып җибәрде, ата казы буяган такта баскычны чистартып себерде.

Сулап туймастай булып, яз исе килә. Көн, болытлы булса да, саф, пакь. Анда-санда яңгыраган авазлар аһәңле. Теге иләмсез җыр тынган: Гөләндәм, колагы тонып, саруы кайнап, студент егетнең җырын туктаткан, күрәсең. Бар дөнья тын. Бишектә йоклап яткан сабый бала кебек. Мәрьям әбинең кайчандыр коңгырт-кара булган, хәзер инде уңып, тоныкланып калган күзеннән ике бөртек яшь тамчысы бәреп чыкты. Инде ул яшьләр аның битен чылатмый, ә вак җыерчыклар челтәрләгән күз төбен генә кытыклап тора. Бармак бите белән сөртеп аласы да килми. Әллә ничек, шулай җиңелрәк шикелле. Коры хистән яшьле хис кадерлерәк.

Ул калай ләгәндәге яңгыр суы белән чистарынган һәм инде болдыр ишеге төбендә сабырсызланып таптанган ана казын өйалдына – оясына кертте, җайлап кына күтәреп, йомыркаларына утыртты. Ә ата казын инешкә куалап төшерде. Өенә кайтырга юнәлгәндә, тыкрык борылышыннан, тар чалбарына көчкә сыеп, зифа билле, яңаклары янып торган бер кыз килеп чыкты. Ул җырлый иде, аны күргәч тынды тагын. Оялып китте, ахрысы. Оялып җырлау – чын җыр инде ул, Мәрьям карчык моны яхшы белә.

«Кем кызы суң әле бу? – дип уйлады ул, хәтерен җыйнарга тырышып. – Чат Кәшифәнең яшь чагы. Карасана, танымый да торам, тишек хәтер – Зөбәрҗәт ләбаса! Күз тимәсен!»

Кыз, аның янына килеп җитмәс борын:

– Исәнме, Мәрьям әби! – дип эндәште.

– Шөкер генә, кызым! Үзең ни хәлләрдә суң?

– И-и, әби! Клубка оркестр апкайттык! Кич белән биергә кил!

«Ә Кәшифәнең әнкәсе Сөембикә иде», – дип уйлады карчык.

– Биибез әле, биибез. Ахирәткә кергәнче, чат биеп калыр чагыбыз, – диде ул.

– Сине авылда «Җырчы Мәрьям» дә диләр бит әле.

– Безне, кызым, хәсрәт җырлатты шул…

– Ә шатлык?

– Шатлыгы сезгә насыйп булсын инде. Сез җырласагыз, без җыламабыз. Бакчи, кыяфәтең үк җыр белән бер.

– Киемемә карап әйтәсеңме? – диде кыз. Зәңгәрле-кызыллы курткасының ялтыравыклы төймәсен әле ычкындырды, әле чыртлатып төймәләде.

– Киемеңә карап әйтүем түгел. Эш дип янып йөрүеңә карап.

Алай да карчык кызның кызыл тырнаклы, затлы йөзекле бармакларына карап алды да карашын үзенең йөрәк тибешенә ияреп селкенгән ябык бармакларына күчерде. Заманында ул үзе дә, Зөбәрҗәт кебек, сыер савучы иде. Тик аның кулына вазелиннан битәр бүтән май заты кунмады, бармакларына көмеш балдактан гайре зиннәтле әйбер тимәде. Аның бар байлыгы кер кунмастай, гөнаһ ябышмастай җаны иде бит. Шуңа куанып, шуңа юанып яшәде.

– Эшең уңмы суң? – дип сорады ул.

– Тау күчерәбез, Мәрьям әби!

Кыз тип-тигез ак тешләрен күрсәтеп елмайды да ефәк яулыгы астыннан биленә салынып төшкән юан чәч толымын уйната-уйната китеп барды.

«Тау күчерәбез… Тау күчерәбез…» дигән сүзләр Мәрьям әбигә ерак-еракларга очып китеп баручы кыр казлары тавышы кебек кенә ишетелеп калды.

Ул, күзен кыса төшеп, күрә алганчы кызның артыннан карап калды. Аның да күпләрне кызыктырып, күпләрне иләсләндереп, күпләрне көнләштереп йөргән яшь чаклары бар иде лә! «Җырчы Мәрьям» дип кенә түгел, «Чибәр Мәрьям» дип тә атыйлар иде лә аны… Шул чаклар сагындыра, әй сагындыра икән дә суң!.. Хәзер әллә кайчангы теге каз өмәләренә, шанлы Сабан туйларына, дәртләнеп печәнгә төшүләргә, кеше күзенә чалынмаска тырышып, Садретдины белән болынның аулаграк төшләрендә алсу таң каршылауларга кире кайтып булса икән!.. Юк шул, юк. Салкын чишмәләр тау ташлары арасына кире керми, җылы инеш гел түбән ага, карт атларга яңа теш чыкмый… Тормыш камыр түгел: нәфескә ничек кирәксә, шулай әвәлим димә… Садретдиннар бу тормышны кирәгенчә җайлап куйдылар да бит, тик әнә үзләре салкын җир кочагында шул инде: их, күмәкләшү чорында яманнар башларына җитте. Хәтта ки төшләргә дә кермиләр инде, уяу истә генә яшиләр.

Мәрьям әби бүген күргән төшен һәм Галимә ахирәтенең шуны үзенчә юравын яңадан исенә төшерде. Карт хәтер бозга язган булган да, аның уйлары, кисәк җил ачып җибәргән тәрәзә өлгесе кебек сискәндереп, сугышта хәбәрсез югалган улы Нәкыйпкә барып тоташты.

Сугышның беренче язында яралангач һәм госпитальдә дәваланып чыккач, Нәкыйп авылга кайтып торган иде. Беркавым җылы сөт, үлән сулары эчеп сихәтләнгәч, өй түбәсенең черегән такталарын алыштырып бетергәнен дә көтмәстән:

– Үпкәләмә инде, әнкәй, ярыймы? Китим әле мин… Өйдә ятсак, фашист козгынны кем куар? – дигән иде.

Ана нишләсен инде? Бердәнбер улының күзенә карады, һәм барысын да аңлады. Сүзсез генә рөхсәтен бирде. Ул рөхсәтнең иң соңгы рөхсәте икәнен белгән булса да, каршы килә алыр идемени? Шуннан соң:

Күз керфекләрем талганчыКарыйсым калган икән, –

дип, меңнәрчә мәртәбә җырлап кына юанды.

Мәрьям ул чакны җилпучында өч-дүрт кенә уч он калган йортта ары сугылып, бире кагылып аһ орса да, сугышчы улына тамагы туярдай күчтәнәч хәстәрли алмады. Күрше Гөләндәмнән әҗәткә бер бөтен арыш ипие алып чыкты. Аның ире тракторчы иде, сугышка җибәрми тордылар. Әзме-күпме хәлләре бар, Гөләндәмнең күңел тәрәзәсе ачык иде.

Нәкыйп ул ипине, киң күкрәгенә терәп, урталай кисте дә яртысын солдат биштәренә төреп салды, калган яртысын өстәлгә куйды.

– Гөләндәм апага әйт, әнкәй, үз бурычымны кайткач үзем түләрмен, дип әйтте диген… Ә иртәгә колхоз председателе янына бар. Сөйләштем: өч пот арыш язып бирергә вәгъдә итте, – диде.

Нәкыйп шул китүдән кайтмады… Кем белә, исән-имин әйләнеп кайткан шәттә, баягы Зөбәрҗәт, ихтимал, Мәрьямгә онык тиешле кыз булыр иде әле, әй? Кәшифә, Нәкыйп… Кеше-карага белгертмичә, Мәрьямнең үзеннән дә яшереп, йөрешеп кенә калдылар шул. Тик андый эшне ана, үз күзе белән күрмәсә дә, күңеле белән сизми каламы соң?.. Өзелгән җыр, өзелгән җеп; өзелгән гомер, өзелгән нәсел…

Ә ипи әҗәте шул көенчә үтәлми калган икән ләбаса! Ул аны элегрәк елларда изге ният белән кайтармаган, кертмәгән иде. «Ашар ризыгы бетмәгән булса, Нәкыйбем кайтыр да үзе түләр», – дигән өмет шулай итте. Күрәсең, тора-бара баштан чыккан… Галимә ахирәте әйткән әҗәт шул инде, алайса. Теге козгын да шуны искәрмәде микән? Кеше икмәге белән озак яшәмәссең бит инде.

Мәрьям әби: «Туктале, куәсемә баш ясап, ипи салыйм да Гөләндәмгә шул бурычны үз кулларым белән кертеп бирим әле. Ипи салып карамаганга ни гомер инде. Һаман кибетнеке. Гөләндәм үзе күптән оныткандыр, шәт. Ни әйтсәң дә, биргән онытыла, алган онытылмый… Кайтыр тәкъдирдә Нәкыйбемә бер эш кими торыр, ичмасам», – дип уйлады.

Шундый ният белән кече капканы ачып эчкә атлады. Бирәчәгең бирми, гүргә кереп булмый ич.

Ялтырап кояш чыкканын ул абайламыйча да калды.

Ә кояшның якты, җылы нурлары яфракларда елтырашкан яңгыр тамчыларын ни арада кипшетеп бетерде. Агач кәүсәләре югандай чистарып калды. Тәрәзә каршындагы миләш агачы ботагына алгы канатларына киң кызыл тасма төшкән чуар күбәләк килеп кунды. Әйтерсең лә кемнеңдер тылсымлы кулы, табигать белән шаярып, вакытыннан бик күпкә алдан миләш тәлгәшен кызартып чыгарды.

Икенче көнне таң белән урам буенча фермага таба ашыгучы кыз-кыркыннар, хатыннарның сөйләшеп узганы ишетелде. Алар арасындагы Зөбәрҗәт усак бүрәнәдә башын иеп утырган Мәрьям әбине шәйләп алды.

– Нихәлең бар, Мәрьям әби? – диде ул, кичәгечә бөтен йөзе белән елмаеп.

Тиз генә узып китмәкче иде дә, җавап алмаганына сәерсенеп, капылт әйләнеп карады. Аннары, янына килеп, аның иңбашына шуып төшкән мамык шәленә орынды:

– Исәнме, әби!.. Галәмәт, йокыга киткән ич ул, кызлар!

– Таң күзеннән кая кузгалган икән?

– Яз дигәнең карт сөякне дә эретә шул.

Карчык, чая кызның тагын бер кагылуыннан уянып киткәндәй, авыртмыйм дигән төсле, чак кына янтайды да аркан авып төште, рәшәткәгә терәлеп калды.

– Үлгән ич ул, кызлар!

– Әни-и-и!..

– Үлгән? Кит әле, булмаганны…

– Бүрәнәгә утырып үләләр димени?!

– И әби, әби…

Ни ара халык җыелды.

Мәрьям әби, яшь бала кочкан кебек, күкрәгенә кызарып пешкән бер бөтен ипи кыскан иде.

1972–1980

ИР

Кояш нурына коенып яткан умарталыкка каеннар арасыннан ак кәрзинле бер хатын килеп чыкты. Җете яшел ашъяулыкка ак гөмбә бастырып куйдылармыни! Ак күлмәк-чалбардан һәм киң кырыйлы көрән эшләпәдән булганга, ул бөтен- ләе белән гөмбәне хәтерләтә иде. Тикмәгә түгел, күрәсең. Чыннан да, гөмбә вакыты. Чыннан да, аның гөмбәгә килгәнлеге шиксез.

Киенүенә караганда, бу хатын тормыштан зур тәм табып яши белә булса кирәк. Нечкә зәвыклы икәнлеге сизелеп тора. Гөмбә җыю аңа театрга яки мәҗлескә баргандагы шикелле бер тамаша, күңел ачу гына, ахрысы. Әйтерсең ул беләгенә кәрзин асмаган, бәлки иннек-кершән, бер саплам җепле энә, акча янчыгы, кулъяулыклы бәләкәй сумка гына элгән. Каен яфраклары лепердәшкәндә уйнаклап алган кояш нурлары аның муенындагы алтын кулон чылбырында җемелдәп куйды. Әле, озын керфекле күзен кыса төшеп, каенлыкны, әле эшләпәсен тотып, агач ябалдашларының чайкалуын күзәткәли иде.

Умартачы хатын аңа кызыгып, көнләшеп, сокланып карап торды. Ул да ак халаттан, кортлардан саклагыч иләк кигән. Яланаяк. Кулында – борыныннан зәңгәрсу төтен чыгып торган төсләвеч. Гүя ул киенмәгән, бәлки баштанаяк төтен һәм бал исенә төренгән. Үзен читтән карагандай барлап чыккач, ул янга борылды да кимсенеп аскы иренен тешләде. Ак киемле хатын белән аны ничек янәшә куймак кирәк инде? Ул, кырын баскан килеш, саклагыч иләген, салып, умарталык өенең стенасындагы чөйгә элеп куйды, астан гына ят хатынны күзәтеп торды.

Әнә ничек килә! Ул йөреше!.. Атлаган көйгә биле бөгелә дә сыгыла. Вәкарьле, горур кеше икәнлеге әллә кайдан кычкырып тора шикелле. Эшләпәсенең бөгелеп килгән киң кырые ябыграк йөзен күләгәләп, күзен тылсымлы бер нур, мөлдерәмә сер, моң белән тутырып куйган.

Ә ул нинди? Каршысына күңеле белән бер көзге бастырып, ул үзенең шундагы чагылышына күтәрелеп карады… Икегә тарап, ике толымлап үргән, чигәсе тирәсендә көдрәләнеп торган коңгырт чәч, читенә кара миң кунган чак кына җәенкерәк борын… Әй, нигә кимсенеп тора соң әле? Хәзер аның нинди булуының ни мәгънәсе бар? Инде дә килеп, хикмәт йөз белән кыяфәттәмени?.. Аның «Йөрәкле Сөембикә» дигән аты бар лабаса… Халык теләсә кемгә йөрәкле димәс. Киресенчә, йөрәксез дип чыгарсалар, нихәл итәрсең?

Ят хатынның якынаюын күргәч, Сөембикә итәген сыпыргалап алды, төсләгечен баскычка куеп, кулын халатына сөрткәләде дә, бөтен йөзе белән елмаеп:

– Исәнмесез! – дип эндәште.

– Матур икән монда, – дип җавап бирде ак киемле хатын. Тавышы таң җиле сыман ягымлы икән. Ул тавышны тагын ишетәсе килеп тора кебек.

– Каенлык булгангадыр, – диде Сөембикә. – Ә бу якта юкәлек, аннан ары карабодай басуы.

– Монда бер ир кеше буталмадымы?

– Иртә белән завхоз килеп киткән иде.

– Юк, күн курткалы, күлмәге шакмаклы. Күн итек кигән.

– Бөркү ләбаса, ник алай киенгән?

– Күренмәдеме, дим?..

– Юк.

– Ә машина? Зәңгәр.

– Моннан үтмәде.

– Хөрәсән! Кая олакты соң бу?

– Кем?

– Ирем лә, чәнчелеп киткере! Машинаны юып киләм дип китте дә, суга чумдымыни! Мокыт! Гөмбә оясы күрсәтәм, дип, әллә ниткән җәһәннәм ераклыгына алып килде дә… Дөньяга бу кадәрле дә бәхетсез җан булып килермен икән, билләһи!.. Матур сездә, әй, матур да икән соң!..

Кисәк җил исеп куйды. Аның көрән эшләпәсе умартачы өе почмагындагы сулы кисмәккә очып төшә язды. Сөембикә тотып калмаган булса, аның эссе кояш астында сасып беткән суга барып төшәчәге шиксез иде.

– Рәхмәт, – диде ак киемле хатын. Таралып төшкән чем-кара чәчен арттан җыйнады да эшләпәсен тагын да батырыбрак киеп куйды. – Авыл еракмы?

– Кайсысы? Моннан кай якка китсәң дә авыл.

Ак киемле хатын югалып калгандай булды, читкә, каядыр каен ябалдашларына карап сөйләшкән җиреннән кырт борылып, Сөембикәне баштанаяк сөзеп чыкты.

– Иң якыны, – диде ул.

– Иң якыны – безнең авыл. Тик анда җәяү ераграк – өч чакрым.

– Шунда аракыга киткән инде, алайса, имансыз.

– Эчәмени? Машинада булгач ярамыйдыр ич?

– Эчүен эчми. Тик ихтимал. Ирләргә ышансаң…

– Шулайрак шул… – дип уфтанды Сөембикә.

– Синеке эчә мәллә?

– Элек салгалый иде… Зуррак берәр эш эшләп ташлаган саен.

– Нинди эш инде ул «зуррак»?

– Утын алып кайтса… Шәһәргә ит, бәрәңге сатарга барса… Авыл җирендә эш бетеп тормый инде.

– Ә хәзер саламы?

– Белмим… Карагыз әле, мин баягынак чәй эчкән идем, самавырым суынмагандыр әле… Бал белән, ә?

Сөембикә ире турында сөйләүдән җиңел котыла алуына сөенеп куйды. Очраган бер кешегә зарлану эшмени ул? Ул ир яманлауны өнәми. Сәлимҗаны ташлап чыгып киткәч тә, аны хурлардай бер генә авыз сүз дә ычкындырмады. Әйе, аның ире салгалады. Яшерүдән ни мәгънә? Ул иренең бу хилафлыгын вакытлы чир дип кабул иткән, аның белән килешкән, үзе белеп туктар дип көтә иде. Көче җитмәде. Ташлап чыгып китте. Шәһәргә. «Сине кызганам. Күрәләтә бәхетсез итә алмыйм», – диде. Сөембикә ялынмады. Ул да ирен кызгана иде. Шуңа өстәп – ярата. Өзелеп. Һәм сагына… Тик аны бернинди көч тә ирен эзләп шәһәргә барырга мәҗбүр итә алмас. Хатын-кыз бөтен нәрсәсен югалта ала. Әмма горурлыгын… Анысы кагылгысыз. Ул – изге. Ул – үлгәнче кирәк. Мәңгегә. Хатын-кызның горурлыгы – үз-үзен ихтирам итүе ул. Шул ихтирамын югалткан хатын-кыз – беркем дә түгел. Үз-үзенә ихтира- мын югалткан хатын-кыз иң кирәкле нәрсәсеннән мәхрүм кала – ярату хисеннән. Сөембикә моны бик яхшы сиземли. Искиткеч яхшы. Ярата иде ул Сәлимҗанын! Матур итеп. Бар дөньясы белән. Ләкин ялынып түгел. Һичкайчан. Ялынып яратканчы, яшәмәвең артык. Ирне үзең белән калдырырга ниятләп ялынуны ул яратуга иң зур хыянәт кылу дип белә иде. Болай уйлау, бәлки, ялгыштадыр. Әмма дөньяда кайбер һич кире каккысыз дөреслекләрдән дә кешелеклерәк ялгышулар булу ихтималын ул күңеле белән сизенә, шуңа инана, хәтта табына.

Үзен умарталыкка килеп чыккан ак киемле хатыннан ямьсез санаган Сөембикә менә нинди иде.

Ак киемле хатын, гәрәбә кебек алтынсу балны кызыл тел очы белән генә каба-каба, бер чеметем мәтрүшкә чәчәге салынган чәй эчте. Тәмләп. Ашыкмыйча. Мактый-мактый. Чынаякның эчке йөзендәге алтын кайма белән аның бармагындагы тар гына алтын балдак бер-берсен тулыландырып тора. Сул кулындагы зур кызыл кашлы йөзек нуры әле аның битендә, әле самавыр корсагында уйнаклап ала. Кызыл җирлеккә ялтыравыклы вак яшел төрткеләр төшерелгән тырнаклар… «Әкрен, чү, ашыкма, кабаланма» дигән төсле читкә тайпылып тырпайган чәнти бармагы… Сөембикә аның чәй эчү рәвешен ошатты, каршысына утырып һәм тулып торган яңакларына таянган килеш карап торды. Телевизор карагандагыча.

Умарталык өенең тәрәзәсе икәү генә, алары да кечкенә итеп уелган. Салкынча һәм күз бераз торгач кына ияләшерлек караңгылык. Әмма өй эчен самавырга сузылып төшкән пычак калынлыгы гына кояш нуры җылытып һәм ике хатынның ак киемнәре яктыртып тора сыман. Стенадагы агач чөйләргә кәрәзле һәм буш рамнар элеп куелган. Шүрлектә, тәрәзә төпләрендә кипкән агач гөмбәләре. Сәкедә печән, тун, зәңгәр тышлы бер мендәр, юрган. Почмакта тирләп торган су савыты һәм балта. Тәрәзә пыяласында ялгыз бал корты бәргәләнә иде, канатларыннан сак кына тотып, Сөембикә аны ачык ишектән тышка чыгарып җибәрде.

– Уф-ф! – диде ак киемле кала хатыны һәм әллә каян гына яшел каймалы ак кулъяулыгы чыгарып, сак кына баскалый-баскалый, маңгаен, колак артын, муенын сөрткәләде. – Рәхәттә яшәүчеләр бар да соң! Сахра!.. Табигать нигъмәтләре… Бакчы нинди чәй, ә? Рәхмәт, кадерлем! Без дә торган булабыз инде. Шәһәрне әйтәм… Ә! Сөйләп бетермәдең ич әле! Ирең, ирең…

– Белмим дидем ич. Элек эчкәли иде, хәзер белмим.

Ак киемле хатын эшләпәсен өстәлгә салып куйган иде. Ул ат ялыдай бер якка асылынып төшкән чәч көлтәсен артка селтәп җибәрде дә авызын бармак очлары белән генә каплап көлеп алды:

– Ничек белмисең?

Сөембикә сүзнең тагын былтыр яз чыгып киткән иренә әйләнеп кайтуын теләми иде, шуңа күрә торды да ачык ишек бусагасына барып басты, кулларын баш артына кушырып, ишек яңагына сөялде һәм, ишетелер-ишетелмәс кенә итеп:

– Китте ул, – диде.

– Ташлапмы?

– Ташлап.

– Балаларыгыз бар идеме соң?

– Икәү. Кызык, сагынмыйлар…

Тыштагы яктылык Сөембикәнең ак халатын үтә күренмәләндереп тора иде. Ак киемле хатын аның халат астыннан берни дә кимәгәнлеген күреп алды. Ул аның яктылык алтынлатып калдырган балтыр төкләренә, нәзек биленә, мул күкрәгенә кырын караш ташлады да: «Сәламәт тә соң, чукынчык!» – дип уйлады.

Кара ишек яңаклары кинәт кенә рамга әйләнде. Ә рам эчендә яланаяклы шушы сәламәт хатын, яшел үлән, өч умарта, арканлап куелган аклы-каралы бозау, саргайган печән чүмәләсенең ярты ягы. Чиста, тын. Кан басымы күтәрелгәндә колак шаулаган шикелле, тигез генә итеп бал кортлары гөжли. Печән, бал, төтен исе…