Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1

…Һәм менә суд. Көн яңгырлы иде, эштән туктап тордылар – шуңа күрә генә җыела алдылар. Авыл Советы бинасына шул тирәдә эшсез тулганган байтак ир-ат кереп тулды.

– Аның хәтле генә сыер туктап койрыгын күтәрсә дә саргая инде ул. Ә монда – илле тәңкә! – дип тел шартлатты Әкрам карт. Ул гомерен янгын каланчасында үткәргән, һәм шунда теле дә шактый үткерләнгән иде. Шуңа күрә кушаматы да – Әтәч. Керешсә, шул теле белән үтмәс пычактай актарып кисә. – Сыерың койрык күтәргән саен илле тәңкә түли башласаң… артыннан чиләк тотып йөрергә риза булырсың.

Чыраен да сытмады. Халыкка беркавым тын алырга ирек бирде дә:

– Ә мескен Зиннәтулла нишләр? – дип салды. Тимерче Зиннәтулланың артыграк төшереп йоклаганда ике яшьлек бала хәлендә калгалый торган «һөнәре» барлыгын беләләр иде. Үзе дә шушында утырганга, Әкрамның шаяртуы бигрәк тә әче килеп чыкты.

Зиннәтулла:

– Минем матрас – көрәш мәйданы түгел, штраф түлисе юк! – дип сикереп торган иде, Әкрам аны тиз утыртты.

– Синең түшәгеңнең нинди көрәш мәйданы икәнен карап торган юк анысы. Монысын инде бер син дә хатының гына беләдер…

– Әтәч тек әтәч!

Зиннәтулла шөпшә чаккандай үрсәләнеп чыгып китте. Бөтен кеше тын ала алмый көлеп калды.

Иптәшләр суды рәисе Вәлиша Хуҗин нишләргә белми торды. Башкаларга җитди сабак булырга тиешле судның мондый юнәлеш алуы Исрафилны да борчуга салды. Хәлне тагын шул ук Әкрам карт үзгәртеп җибәрде. Халыкның тына төшүен көтеп торды да бүтәннәргә ияреп көлгән Заурга текәлде:

– Ә синең авыз ник ерык?

– Кызык ич, – диде Заур.

– Кызыгы алда әле, энем… Беләсеңме күпме ыштраф түләтергә кирәк синнән?

– Илледән дә ким түгел, – диде Исрафил, беренче гаризасында язганны исенә төшереп.

– Миңа димәгәе, – диде Заур тыныч кына. – Өч көндә эшләп алам мин аны.

Әкрам картның күзләре түгәрәкләнеп килде:

– Ник ул хәтле күп? Мин, каланчада көн дими, төн ди- ми авылны ут-күздән саклап, бер айга шуның хәтле генә алам.

– Ә син аммиак ташып кара, Әкрам бабай. Саксызрак йөрсәң, борчак бете шикелле, өч минутта кәкрәеп катасың син анда.

– Ә миңа димәгәе, беләсеңме күпме чәпәргә кирәк сиңа ыштраф? – Әкрам карт, бик мәгънәле сүз әйтергә җыенганын белдереп уйлап торды да, бүлмәдәгеләрне сынагандай күз йөртеп чыккач: – Йөз тәңкә! – диде. – Ул агулы үләнне ашап, минем кара сарык үләргә мөмкин идеме? Юк, йөздән ким ярамый.

– Иптәшләр суды ун сумнан да артыкны бирә алмый, – дип төзәтте рәис Вәлиша. Исрафил моны онытуына оялып куйды. Кызган баштандыр инде.

– Чарасына керешсәңме? – Әкрам үзе генә белгән ниятеннән ләззәтләнеп, чыелдап куйды да өстәл янына ук узды. – Түккән ыммыегы йөз тәңкәлек кенә булгандыр ич?

– Нинди мыегы?

– Шул инде, сыегы. Менә шуны түләсен. Социалистик милекне әрәм-шәрәм иткән ул. – Дөрес сөйлимме дигәндәй, ул куе каш астыннан халыкны күздән кичереп алды. – Шуңа өс- тәп синең ун тәңкәне дә, – диде ул, Вәлиша алдындагы дәфтәргә буынтыклы бармагын кадап. – Яз. Әкрам Шәйморзинның тәкъдиме шундый.

Шаулашып алдылар. Кайберәүләрнең бу тәкъдимгә күркәдәй ачулары кабарды. Фикерләре икегә бүленде. Кайсы ун тәңкә ди, кайсы – йөз. Исрафил кешеләрдән яшереп кенә улына карап алды. Ул исә көлә-көлә маңгаена төшкән бөдрә чәчен тарый иде.

– Алайса, җинаять урынын барып карарга кирәк, – диде дулкынланудан тирләп чыккан Әкрам. Мондый тамашаларга аның бөтен җаны-тәне белән кушылып китә торган гадәте бар иде.

– Бу эш җинаять дип бәяләнми, – дип бүлдерде аны Вәлиша. – Безнең алда – ваемсызлык, гамьсезлек үрнәге.

– Ә мин әйтәм – җинаять. Бер генә сүз – көрәш мәйданы! Халыкны сансызлаган бит ул, игелексез… Үзе дә көрәшеп маташа бит әле. Әйтәм аны, былтыр Мөбарәкша Хатибы белән көрәшкәндә аяк чалган шикелле тоелган иде… Ышанмаган булдыгыз.

– Чалмады, дөрес салды аны Заур.

Әкрам бик тирәнгә кереп бара иде, Вәлиша махсус алып килгән кыңгыравын чылтыратып алды.

– Тәкъдимең ни, Әкрам?

– Заурны быел көрәшкә кертмәскә. Ел саен сарык тәкәсе алырга димәгән. Бүтәннәрнең ашыйсы килми мәллә?.. Менә шул… Ә ыштраф – үзеннән-үзе аңлашыла – йөз дә ун тәңкә! Шуннан кимгә мин риза-бәхил түгел, теләсә нишләтегез… Әкрам кодаңны үпкәләтмим дисәң, карар чыгар, Вәлиша кода.

– Ике йөз тәңкә түлим, Әкрам бабай, тик көрәштән генә тыя күрмәгез мине. Бәхилләтсәң, бер ярты сиңа.

– Ә-ә! Ришвәт биреп котылмакчымы? Ишеттеңме, кода? Көпә-көндез хурлый ап-ак сакалымны, кайсыгыз шаһит, судка бирәм!

Әле генә елмаеп торган улының кинәт кызганыч кыяфәт алган йөзен күреп, Исрафилның йөрәге сулкылдап куйды. Кырысрак хөкемгә тартты мәллә? Әле бит, өйгә кайткач, хатыны елавына да түзәсе бар. Өч көн буена, шуннан киметмәс, шәт.

Тагын шаулашырга керештеләр. Бер як Әкрамга каршы кычкыра иде инде.

– Бакчаңны беренче булып сукаламаганга үч итәсең син аңа. Оныттылар дип беләсеңме әллә бакча сукалаганда «асылынам» дип йөргәнеңне?

Бусы дөрес иде. Тик Әкрамның сер бирәсе килмәде.

– Ә-ә, асылынуым кирәкмени? Без дә ахирәти җәннәткә күчсәк, Сабан туенда кем судья тора? Болай да тоташ аяк чалуга китте. Билләһи газим, былтыр аяк чалды Заур. Быел да чала. Иманым камил – чала. Ыммиак түккәнне, аяк кына чалмыймы соң!

– Суд беткәч бәхәсләшерсез, иптәшләр. Кода, бар әле, чыгып суынып кер әле бераз… Тагын нинди тәкъдимнәр бар, иптәшләр? Минемчә, беренче очракка ун сум штраф белән чикләнсәк, гадел булыр.

– Риза түгел! – дип кычкырды Әкрам. Эшләпәсен салып, аяк астына бәрде. – Рикугнисируфка ясарга кирәк.

– Бусы ни тагын?

– Җинаять урынын карап, үлчәп, урында хәл итәргә, дим. Шуннан үзегез дә күрерсез… моның ише аяк чалучыларга кай яктан атака ясарга икәнлеген.

Җыенысы бергә болынга чыгып киттеләр. Юлда аларга бала-чага, дүрт-биш авыл карты, эштән кайтып барган ферма эшчеләре дә иярде. Болынга төштеләр. Тик цистерналы арба юк иде. Көрәш мәйданы җыела торган урын түгәрәк эчендә калды. Читтәнрәк караганда, чыннан да, мәйдан бер. Кичкә авышкан чиста һавага, дулкын-дулкын булып, шау-шу таралды. Ул төш кайнап тора иде. Зур таш ыргыткач кузгалган сумыни!

– Кая, кая аммиак?

– Менә бу ни? – Әкрам, оясында озак утырган каз сымак, мәйдан уртасында таптана иде. – Ямь-яшел. Шушында түккән.

– Бу бит яшел, ә саргайган, көйгән булырга тиеш иде.

– Ул бит генерал ашлама! Ник саргайтсын! Саргайткач, ник сибәсез соң аны игенгә?

– Син үзең генерал – каланча генералы! Минераль диген, ичмасам!

– Түккәне факт, ярылып ята. Ник бүтән җирнең үләне мондый яшел түгел?

Бөтен кеше Әкрамнан көлә иде. Ә ул, котырткан саен кызган әтәчтәй, кабара гына барды. Вәлиша белән Исрафил, нишләргә дә белмичә аптырап, читтәрәк басып тора. Бигрәк тә Исрафил шаккатты. Заурның йөзенә, су өстендәге май кебек, тагын елмаю җәелде.

– Туктале, җәмәгать. Монда кәз җәелгән түгелме соң? – Әкрам карт, үләненнән куптарып, аяк астыннан дүртпочмаклы кәз кубарып алды. – Төлке! Саргайткан кәзен кубарып, бүтәнне җәйгән, тоттыкмы койрыгыңнан каптырып?

– Сиңа, Әкрам абзый, койрык түгел, койрыкның асты гына калган монда! Ә? – диде кайсыдыр.

Шуның белән суд тәмам булды.

Таралыштылар. Мәйдан уртасында Исрафил белән Заур гына калды.

– Ике төн шуңа өйдә кунмадыңмыни?

– Шуңа.

– Курыктыңмыни?

– Булды инде.

– Нәрсәдән?

– Көрәштермәсләр дип.

– Штраф барыбер түләтәбез синнән. Бүтәннәргә сабакка. Ун тәңкә.

– Бер ай одеколон сөртмәү безгә ни торган!

– Шулай. Яратса, солярка исең белән бергә яратсын ул… Бу кәзне каян алып җәйдең соң?

– Су буеннан.

– Ә саргайганын кая куйдың?

– Кырга илтеп түктем. Ашлама.

– Берүзеңме?

– Хатип белән. Былтыр җиңелгәне белән килешәсе килми аның. Ә мин аяк чалмадым аңа, әти.

– Чалмагансың. Инде ышандым…

Күзгә күренеп, караңгылык иңә башлады. Юеш, ләкин җылы иде. Тын. Авыл ягыннан йомшак төтен исе килеп җитте. Хатын-кыз сыер савып, яшелчәләргә су сибеп кергәндер дә аш-су әзерлидер. Аннары йокларга ятачаклар. Кайсыдыр бер тыкрык башында (ә аның кайсы тыкрык икәнен Исрафил сизми түгел) аның Зауры белән тиздән аңа «әти» дип дәшәчәк кыз затының пышылдавы гына озак ишетелеп торыр әле.

Ә беркөнне кичкә кырын авылның ике очыннан бер-берсенә кара-каршы ике төркем якынлаша башлар. Алларында, яшь киленнәрнең аллы-гөлле сөлгеләре эленгән колга тотып, берәр бабай барыр. Аларның берсе тәгаен Әкрам карт булыр. Ул тыкрыкка җитәрәк, егетләр Заурның янтыгына төртеп-төртеп куярлар. Теге кыз заты юри генә, гореф-гадәт кушканча гына, чолангамы – кая качкан булыр. Заур барыбер табачак аны. Табачак та егетләр каршына баянының каптырмасын яшел каймалы ефәк кулъяулык белән бизәп чыгар. Ул өйгә соңыннан Хатип та керердер. Ләкин теге кыз Сабан туена бер генә кулъяулык чиккән булыр шул. Кызларның Сабан туена берәр генә кулъяулык чиккәнлеген Исрафил Бакиров онытмаган әле.

Тиздән, бу болынны тутырып, көрәш мәйданы җыйналыр. Бәхет менә шул инде ул – үз көрәш мәйданың булу, шуннан торып, дөньяга үзеңнең кемлегең хакында аваз салу, җиңү даулау.

1976–1978

УЕН

I

Берәү булса, Кәүсәриянеке ише тормышта куанып кына яшәр иде. Ләкин ул эштән соң буш квартирга кайтып керүне өнәми башлады. Тол хатынмы әллә ул? Чынлап уйласаң, аның Гыйззәте кунарга гына кайта. Ашый, йоклый, китә. Ашый, йоклый… Ул хәтта ял көннәрендә дә юк шикелле – һаман язу белән мәшгуль. Ашавы – аяк өсли, йокларга ятса – күзе ачык. Төн уртасына хәтле утыруы җитмәгән, урын-җирдән сикереп тора да, ут кабызып тормастан, өстәле янында кәгазь кыштырдатырга керешә.

Кәүсәрия, тыштан йозакны ачканчы, кыңгырау төймәсенә басып ала. Янәсе, ул шылтырата, аны көткәннәр, аңа ишек ачалар… Юк, ишекне ул үзе ача. Эчкә уза, ә анда телефон шылтырый икән. Туфлиен салып түргә узганчы, телефон тына да. Аннары ул чишенми генә кухняга үтә, анда сөтле сеткасын калдырып чыккач, портфелен идәнгә куеп, караңгыда гына плащын сала, күлмәген халатка алыштырып кия. Шуннан соң гына ут кабыза. Ә бәлки, аның күлмәген яктыда алыштырып, иренең үзенә карап торуыннан ояласы киләдер? Ул чагында каршыдагы йорт тәрәзәсеннән берәүнең бинокль белән күзәтүенә төкереп тә бирмәс иде! Өстен алыштырганда, ул менә ни өчен ут кабызмый. Ләкин иренә: «Син минем чишенгән чагымны карап тор, минем ояласым килә», – дия алмый лабаса инде ул!

Кәүсәрия алып кайткан сөтен кәстрүлгә салып кайнатырга куя. Табада май эретеп, йомырка тәбәсе куыра, дүрт алма, яшел суган, күрәгә юа. Шуннан соң бүлмәгә чыгып, телефоннан шылтырата, тик озын зыңнар гына ишетә. Аннары ул озаклап табын әзерли, күкеле сәгатькә күз төшереп ала да, уфтанып, кухня утын сүндерә, бүлмәгә чыккач утны кабызып, телевизорны тоташтыра, кәнәфидә алма ашый-ашый, бермәл карап утыра. Моңа да озак түзми, кичә юган керләрен үтүкләргә керешә. Кичә кер юу, бүген үтүкләү, иртәгә бәйләү (иренә шарф), берсекөнгә…

Бары тик шул вакытта гына, сискәндереп, ишек кыңгыравының чыңлаганы ишетелә. Гыйззәт, аны куркытмаска тырышып, төймәгә кыска гына итеп басып ала, ләкин Кәүсәриянең бер дә сискәнми калганы юк әле.

Ул ишекне барып ача, кухня утын кабыза да йомырка тәбәсен җылытырга, чәйнекне тагын бер кат кайнатырга куя. Исенә төшеп, чәйнектәге суны түгә дә краннан яңа су агызып утырта – иренең үт куыгы авырта, врачлар аңа бер кайнаган суны яңадан кайнатып эчмәскә кушканнар. Күкеле сәгать сигезне суга. Ире чишенеп керә дә алма ашый башлый, ә Кәүсәрия сүзсез генә аңа карап тора.

– Ник дәшмисең? – ди Гыйззәт.

– Ә син?

– Карыным ачты.

– Минем дә.

– Аша, кем куша ашамаска?

– Сине көтәм.

– Рәхмәт.

Кәүсәрия өстәлгә чыжлап торган йомырка тәбәсе куя, аны тәлинкәләргә бүлә.

– Шушы гынамы? – дип йөзен чыта Гыйззәт.

– Бисмиллаңны әйт – туярсың. Күбрәк ипи аша.

– Ипи нәрсә! – ди ире, нидер исенә төшереп. Чыгып китә дә ялтыравык тышлы китап тотып керә. – Айзек Азимов! Менә ул эшли, ичмаса! Ике йөзенче китабын язып ята. Берүзе. Секретарьсыз, стенографист, машинистка һәм референтсыз! Өлгерә дә соң кеше!.. Мин дә әзрәк аңа охшаган, әйеме?

– Кай төшең белән?

– Иң кимендә, секретарь, стенографист, машинистка, референтсыз эшләвем белән.

– Ә мине кая куясың? Аларның бөтенесен мин сиңа берүзем алыштырам түгелме соң?.. Өстәвенә поварың да… хәтта… сөяркәң дә шикелле – куна гына кайтасың ич инде… – Кәүсәрия үз сүзләреннән үзе оялып китә. Ул ялтыравык тышлы китапны ала да, аны актаргалап: – Ипи алып кайттыңмы соң? – дип сорый.

– Шылтыратып әйтмәдең ич.

– Бүген онытканмын, – дигән була Кәүсәрия. Әмма онытмаган, ә көн саен әйтеп торудан туйган инде. Ипине кем алып кайтырга тиешлеген алар өйләнешкәннең икенче көнендә үк бүлешеп куйганнар иде. Кәүсәриягә ул чагында моны әнкәсе өйрәтте. «Өйгә кайтмый торган сарыкны авылда ипигә күнектерәләр», – диде ул, башы күккә тиеп йөргән Кәүсәрияне бер аулакта туры китереп. «Ул сарык түгел ич – Гыйззәт!» – «Кайгырма, сарык чагы да булыр». – «Аннары соң бу авыл да түгел, ә шәһәр». – «Сарыкларны вакытында кайтартмый торган тозлар шәһәрдә инде ул, кызым!» Юк, Кәүсәрия иренең соңга калулары сәбәбен чит ипиләргә кызыгуда түгеллеген бик яхшы белә. Тик әнкәсе әйткән сүзләр ул чакны аның күңеленә ярыйсы ук нык оя корып куйган иде. Шуннан бирле ипи алып кайту Гыйззәтнең көндәлек вазифасы булып китте. Ипи гаилә табынына көн дә кирәк. Кәүсәрияне ач калдырасың килмәсә, ипи алып кайт, Гыйззәт. Әмма онытма – кичке табын сәгать җидедә!.. Инде менә сигезләргә кадәр кайтмый башлады. Моннан соңарганрак көннәре дә байтак.

– Сөткә кергәнсең. Шуннан бер адымдагы кибеткә дә керә кайтсаң, аягыңа сөял чыгар идемени? – ди Гыйззәт канәгатьсез генә.

– Букчага сыймый.

– Буш кулыңны селтәп кайттыңмы?

– Ә портфель?

– Култык астыңа кыстыр идең.

– Портфельнеме?

– Ипине! – Гыйззәтнең тавышы шактый күтәренке чыга. – Гомумән, ипи мәсьәләсендә безгә карашны үзгәртергә вакыт. Тормыш үз төзәтмәләрен кертә. Монда альтернатива булырга тиеш тә түгел, мөгаен. Ни гомер һаман бер проблема! – Кызса, Гыйззәтнең шулай гаилә бәхәсен фәнни нигездә хәл итәргә омтыла торган гадәте бар. Сүзне ул тарих белән бәйләп тәмамлый: – Хан кызы булып беттегез…

– Көн дә вакытында кайтсаң, ярты бөтен ипи ала кайтырга елап торыр идемме соң мин, йа Хода! – Әйткәненә фаҗигалерәк төс бирер өчен, Кәүсәрия кулларын ялварган кыяфәт белән югарыга җәеп җибәрә. – Шәп принцип, көнләшеп үләрлек! Подъезд төбендәге ипи кибетенә төшеп менәр өчен, ярты сәгать тарткалаша. Фельетон язарга менә дигән чимал, игътибар ит, иптәш корреспондент.

– Хәзер фельетоннарны шул хакта язсаң гына инде, – дип килешә газета корреспонденты Гыйззәт һәм плащын да киеп тормастан чыгып китә. Ул тиз арада әйләнеп керә дә өстәлгә ярты бөтен ипи китереп куя. – Ә нигә ул ипине ике көнгә бер бөтен итеп алмаска? Врач миңа искергәнрәк ипи ашарга куша.

Бер-берсенә карашмый гына ашый башлыйлар.

– Андамыни эш?!

– Күптән шулай диләр аны. Белмиләр ди хәйләңне.

– Хәйлә?

– Хәзерге заман ирләрен ипи белән кендегеннән бәйләп куя алам дисеңмени? Синең баш булып синең баш шуңа җитмәгәч.

– Бәлки, мин… синең тавышыңны ишетәсем килептер… – ди Кәүсәрия, өчәр күрәгә салып, чәй ясый. – Кирәкми миңа синең ипи алып кайтуың. Миңа синең вакытында өйгә кайтуың кирәк.

Ире, ни әйтергә белмичә, тамагын кырып ала.

– Кухняга яңа урындыклар аласы бар икән, – ди ул, бик зур ачыш ясагандай. – Аяклары какшаган, селкенәләр. Алганыбызга дүрт ел ич инде.

– Боларына бер ел. Тегеләрен әниләргә бирдем.

Үзенең кем икәнлеген белгертергә сәбәп чыгуына эчтән куанып, инде ире һөҗүмгә күчә:

– Һаман әнкәләреңә! Нинди эш ул? Сатып алырга өлгермисең, икенче көнне үк аларга күчә.

– Алар модадан чыккан иске әйберләр ярата… Улыбыз Шамил туганга бер ел үттеме-юкмы – анысын да аларга биреп җибәрдек ич. Инде алты ел тора! Моңа каршы килмәдең шикелле?

Гыйззәткә дә чигенергә туры килә. Алай да нинди җиңелүдә дә ир ир булып кала белергә тиеш:

– Барыбер аяклары какшаган, – ди ул, карышып.

– Юк. Шөрепләре какшаган. Софа аяклары – алар менә какшаган, шыгырдый. Күршеләрдән оят…

– Әйтәм җирле тәбә генә пешергәнсең, Кәүсәрия, – туймасаң, минем колак итен ашар өчен икән. Ә мин ни ашыйм?

– Көндәге рационыңны: тугызга кадәр газета я журнал, аннары – «Вакыт» программасы, бер чынаяк кофе һәм – пьеса. Ә иң соңыннан, үт куыгың юлы ачылсын өчен, ярты стакан бөтнек төнәтмәсе.

Алар өстәл яныннан купканда, сәгать тугыз тулып килә иде инде. Хатын кухняда савыт-саба юа кала, ир, бүлмәгә чыгып, кәнәфигә утыра да бер өем газета актара башлый. Күкеле сәгать тугызны суккач, телевизор кабыза. Бераздан телевизордан һава торышын әйтерләр. Ир телевизорны өзеп, өстәл лампасын кабызыр да бүлмә утын сүндерер һәм машинкада яза башлар. Ә ваннада юына башлаган хатыны нәкъ шул вакытны:

– Әй, арканы уып чык әле! – дип аваз салыр.

Ир берара югалып торыр һәм, яңадан машинкасы янына утыргач, ашыга-ашыга сигарет кабызыр…

…Халатының путасын бәйли-бәйли, Кәүсәрия ваннадан чыга. Бүтән көннәрне, өйдә тәмәке тарткан өчен, иренә тел тидерми ул. Ә бүген монысына да сәбәп бар: ваннада ник, ичмаса, колакны кытыкларлык бер сүз әйтергә омтылып карасын Гыйззәт!

– Өйдә тартма, – ди Кәүсәрия. – Бүлмәгә исе сеңә. Гомумән, йә ташларга вакыт, йә әнә – тыш.

Гыйззәт урамга чыгып китә, ә Кәүсәрия чәченә бигудилар чорнап кала. Гыйззәт өйләреннән ерак түгел генә торган кызыл эчле телефон будкасы тирәли йөренә, ә Кәүсәриянең монда һич кенә дә эше юк, чорный да чорный чәчен бигудига. Ул университетта психология укыта.

«Ярый, софа шыгырдый, анысы минем гаеп. Тик бит ялкаулыктан түгел, кул җитмәүдән! Каян җитсен эштән соң язып? Үзем өчен генә мәллә?.. Ипи алып кайтмый, имеш! Тун алып кайтам дигәч җибәрмәде, үзе китте. Һәм алып кайтты… дүрт йөз тәңкәлеген аласы урынга сигез йөзлекне!.. Театрларда биш пьесам уйналып ятамыни? Ипи!.. Күрсәтәм мин хәзер сиңа ипи!» – дип уйлана Гыйззәт. Кесәсеннән вак акча алып, телефон будкасына кереп китә дә номер җыя. Ул тәмәке дә тарттырмыйча квартирыннан урамга куып чыгарган хатынына шылтырата. Башка көннәрне тартканны, бүген ник ярамаган?.. Тик мөнәсәбәтләрне чуалтып җибәрү өчен артык кечкенә сәбәп түгелме соң әле бу? Гыйззәт трубканы элеп куярга уйлаганда гына, Кәүсәриянең чит кешеләр белән сөйләшкәндә генә куллана торган мөлаем тавышын ишетеп туктап кала. Әнә ич:

– Тыңлыйм сезне, – ди хатыны, бактың исә елмаядыр да әле. Шушы тавышы һәм шул елмаюы белән ирен каршыласын ул!

– Гафу итегез, ханым… – дип, Гыйззәт сүзне ничек башлап китәргә белмичә тотлыгып кала. Тәмәке тарттырмыйча өйдән куып чыгарганы өчен генә, йокы алдыннан шундый матур, йомшак тавыш иясенең кәефен кырырга ул бит әле катып беткән хиссез ир түгел! Ул, шаяртырга, өйгә кергәч, рәхәтләнеп бер күңел бушатырга исәпләп: – Ханым… бу… Айзек Азимовлар фатирымы? – дип сораганын сизми дә кала.

– Юк, номерны ялгыш җыйгансыз, – ди Кәүсәрия коры гына.

– Җиде – кырык – кырык тугызмы?

– Җиде – кырык – кырык тугыз. Тик Айзек Азимовлар монда тормый.

– Гафу итегез, ханым… Ә кайда тора?

– Мин аның секретаре түгел. Әлегә сөяркәсе дә түгел! Белмим.

Гыйззәтнең рәхәтләнеп көләсе, үзен танытасы килә, ләкин ул, үзен тыеп:

– Аның телефон номерын әйтә алмыйсызмы? – дип кенә кала.

Ә Кәүсәрия:

– Америка илчелегенә шылтыратып белешкәч хәбәр итәрмен, – ди дә трубканы куя. «Тинтәк!.. Эше юктыр бичараның, телефон белән уйнамаса… Биноклен ташлап, телефонга керешкән икән, бичара. Тапкан юмор!..»

Хатынының шушындый уйлар белән софага барып ятканын Гыйззәт белми. «Ник танымаган булып кыланды әле соң бу? Җиде ел бергә торган иренең тавышын танымау ни дигән сүз ул? Ул ничек танытырга белер!.. Тукта, кызык түгелме соң бу? Шаярсын әле Гыйззәт!» Ул тагын номер җыя.

Кәүсәрия алмаска уйлый, әмма авызын каплыйм әле шуның дип, юрганын селтәп ата да йөгереп килеп трубкага үрелә. Тик, иренең, йә үзенең берәр таныш-белеше була калмасын дип, беренче сүзен тагын:

– Тыңлыйм сезне, – дип башлый.

– Гафу итегез, ханым, сез мине берәр исерек дип уйлагансыздыр инде, әйеме? – ди Гыйззәт.

– Юк, – ди Кәүсәрия, ярсуын бары тик кан басымы күтәрелмәсен өчен генә тыеп.

– Рәхмәт.

– Исерек дип түгел, тинтәк дип уйладым.

«Таныган бу, – дигән шик төшә Гыйззәтнең күңеленә. – Менә көләдер!»

– Рәхмәт… Мин моның киресен исбатлармын, ханым.

– Псих! – ди Кәүсәрия, трубканы ташлагач.

Аны ишеткәндәй, Гыйззәт тә кабатлый:

– Псих…

– Телефонны коридорга күчер дип күпме әйттем! Ниндидер тип шылтырата, – дип каршылый аны Кәүсәрия.

Гыйззәт аның күзенә карарга тели, ләкин кыймый. Кәүсәрия ачулы, иренә күтәрелеп тә карамый… «Таныган, тик яшерәме? Иң кирәк чагында гына козырь итеп салмакчыдыр, козырь итеп… Саграк, Гыйззәт!»

– Котлыйм! Ниһаять, сиңа да күз төшергәннәр икән. – «Ул ир-атның үз ирең икәнен беләсеңме икән син?»

Кәүсәрия бинокльле ир яшәгән квартир тәрәзәсенә күз төшереп ала. Утлары юк.

– Ярый, мин ятам инде, – ди Кәүсәрия, иренә елышып. Ә иренең күңелен: «Ә нәрсә сөйләшкәнебезне әйтмәде, яшерә», – дигән шик тырный башлый. – Әгәр берәрсе чынлап торып шылтыратса, бу нишләр иде икән? Ихтимал, миңа нәкъ шушылай ук елышыр иде. Артыграк та кыланыр әле, мут».

– Режиссёр финалны башкачарак күрергә тели. Языйм әле мин, – ди Гыйззәт, Кәүсәрияне үзеннән сак кына читкәрәк этәреп.

Ә Кәүсәрия кисәк кенә аңа аркан борыла да, юри кырыс итеп:

– Алайса, сәгать герләрен күтәреп куй! – дип кычкыра. Ул иренә елышканы өчен оялып китә. Чишенгәнен теге бинокль иясе карап торгандагы кебек.

– Мине вак-төяк белән ваклама әле, – ди Гыйззәт.

«Инде мин дә вак-төяк микәнни? Миңа телефоннан җыен тинтәккә җавап биреп утыру гына калды микәнни?..» – дип уйлый Кәүсәрия һәм, уфтанып, сәгать герләрен күтәреп куя да софага менеп ята.

Гыйззәт җавап бирми. Машинкасын алып, өстәл лампасын сүндерә дә кухняга чыгып китә.

II

Икенче көнне Кәүсәриянең чәе кайнап, боткасы пешеп чыкмас борын, Гыйззәт кайтып керде. Чишенмичә генә кухняга үтте дә горур кыяфәт белән өстәлгә ярты бөтен ипи китереп куйды.

– Ник дәшмисең? – диде ул.

– Ә син?

– Эш эшләргә кирәк. Сүз белән тамак туймый ул.

– Кыргансың инде: айга бер мәртәбә ипи алып кайткан, янәсе.

– Аның каруы пьесаны тәмамладым, ә ул режиссёрга ошады.

Кәүсәрия ашарга бүлеп куйды.

– Тагын карабодай боткасы! – диде Гыйззәт.

– Бишенче номерлы диета, үскәнем. Бераздан кефир эчәрсең. Кичен ашарга дигәнеңне дошманыңа бир, дигән халык.

– Үзенә дигән итне миңа китерсә, мин теләсә кемнең дошманы булырга риза.

– Хәзер син генә түгел, бөтен кеше диетик.

Кичәге бәхәсләрне искә алмыйча гына ашап-эчтеләр. Кәүсәрия савыт-саба юа башлады, ә Гыйззәт, рәхмәт әйтмичә генә торып, урындыкларны берәм-берәм өстәлгә каплады да шөрепләрен кыса башлады. Мондый хәлнең өйдә күптән булганы юк иде инде.

– Ни булды? – дип кычкырып җибәрде Кәүсәрия. – Пьесаңны кире кактылар мәллә?

– Урындыкның пьесага ни катнашы бар?

Гыйззәт, эшен төгәлләп, бүлмәгә чыкты да, ачкыч белән борып, софа аякларын ныгыта башлады. Кәүсәрия дә аңа ияреп чыкты:

– Әйтәм ич, пьесаңны кабул итмәгәннәр.

Ачкычын ташлап, Гыйззәт Кәүсәрияне софага күтәреп салды, үзе янәшә ятты.

– Шул, драмаңны кире борганнар икән. Югыйсә урындык белән софа төзәтәсеңме соң син!

– Пьеса ахырына яңа вариант таптым. Бүген бетерәм. Режиссёр да хуплады.

– Героиняң ирен ташлыймыни?

– Ташлый. Шул көнче ир белән торсынмыни?.. Тагын нишлим, Кәүсәрия Җәүдәтовна?

– Аргансыңдыр, бүтән өшәнмә инде.

– Әле сәгать герен күтәрәсем бар.

– Үзем, үзем! – Кәүсәрия иренең култык астыннан җи- тез генә шуып чыкты да ашыгып телевизорны кабызып җибәрде.

– Бүген – хоккей! Хәзер кофе кайнатам.

Ул кухняга кереп киткәч, Гыйззәт телевизорны сүндерде дә ак мәрмәр аяклы, яшел эшләпәле өстәл лампасының кара төймәсенә басты. Тонык ут бүлмәне сыек яшел якты белән тутырды һәм суүсемле аквариумга охшатып калдырды. Гыйззәтнең бүген шул аквариумда ничә айлар буе эзләгән алтын балыгын тотып, иртәгә режиссёрына сәхнәдә пешерә башлар өчен илтеп бирәсе килә. Ваннада коенган Кәүсәрия атлы су кызы аның зиһененнән читтә иде. Тик ул үзен бик тиз искә төшерде. Аның:

– Әй, арканы уып чык әле! – дигән тавышы яңгыра- ды…

…Ул бүген дә өйдә кабызган сигаретын урамда тартып бетерде. Шул очтан Кәүсәрия аңа чүп чиләген дә биреп чыгарды. Үзе, калын журнал алып, софага менеп ятты. Ә Гыйззәт, бушаткан чиләген тотып, тагын телефон будкасы янына килде. Махсус әзерләп куйган ике тиенлеген кесәсеннән чыгарып, телефон ярыгына салды да трубканы алды: «Бүген ничек сайрарсың икән?»

Телефон шылтырады. Кәүсәрия трубканы күтәреп кенә куярга уйлаган иде дә, кире уйлап, колагына якынайтты.

– Хәерле кич, ханым.

– Кем әле бу?

– Танымыйсызмыни?

– Каян килгән Монте Кристо!.. Псих! Эчкән икәнсез, ты- ныч кына йоклагыз. Хулиган! – Трубканы ташлагач, Кәүсәрия: – Хам! – дип тә өстәде.

«Кая монда хулиган гына! Нәкъ хамнарча кыланам… Ә ми- не танымавың кызык». Гыйззәт кесәсендәге соңгы ике тиенлекне кызыкка сусаган күңелен басар өчен корбан итте. Телефонның тагын телгә киләсен Кәүсәрия сизеп торды. Аның трубканы алуын Гыйззәт үзенчә аңлады: «Ә, сиңа да кызыкмыни инде?!»