скачать книгу бесплатно
– Сук, Ризван… Рәмзи, сук инде!
– Кайтыйк. Тагын киләсе бар.
– Берәрне генә сугыгыз, миңа күп кирәкми.
– Безнекен эчмәгән син.
– Эчкән булсам, сугар идегезме?
– Юк.
– Ник?
– Син абый ич. Су табылыр ул. Әни самавыр куйгандыр инде.
Тимәделәр. Мине үчекләгәндәй, үр сыртында ялгыз бытбылдык кына кычкырып калды. Мин кыйнаганны әнигә дә әйтмәделәр. Инде үзләре онытканнардыр. Ә мин – юк. Ничек онытасын үзеңнең беренче мәртәбә үләсе килүеңне? Үзеңнең балачагың егылып үлгән көнне ничек итеп истән чыгармак кирәк? Ауный-ауный елап, кояш көйдергән ялан кыр уртасында үлеп калды минем балачак. Жәлке, егетләр! Их, ничек кенә жәлке әле. Ә хәзер нинди тормыш китте? Бер генә сүз – матур. Елыйсы килә!..»
…Төнлә яшенле яңгыр яуды. Мунча кереп кайткан Тәхау белән Хәкимә кече өйдә йокламый яталар. Уллары олы якта. Хәкимә, күк чатнаган саен сискәнеп, йөзен иренең култык астына яшерә. Тәхауның киң күкрәгендә аның күз яшьләре кибә. Әле генә ул аңа үзенең беренче һәм соңгы хикәясен укып күрсәтте. Яңгыр, агачлар шавы, күк күкрәве, яшен чаткыларына кушып укыды Тәхау үз язганын.
– Сук әле миңа, карчык, – дип пышылдады ул.
Хәкимә, калтырап, аның күкрәгенә капланды:
– Син нәрсә? Тәхау, син нәрсә?
– Берне генә сук инде, карчык. Жәлләсәң, авырттырмый гына. Миңа шул да җитә.
– Тик торгандамы? Гомер булмаганны?
– Булсын әле бер.
– Икебезгә уртак булган бәхетнең үз өлешеңә тигәнен дә миңа биргәнең өченме?
– Үз өлешемне үземә алам мин. Сиңа соңгы тамчысы гына эләгә.
– Соңгы тамчы су – иң җитмәгәне, иң кирәге… иң татлысы, – дип пышылдады Хәкимә, сулышы белән аның колагын кытыклап.
Ә яңгыр яуды да яуды, яшен яшьнәде дә яшьнәде.
– Шәп ява, – диде Хәкимә.
– Җир туярлык була.
– Ул туйса, без тук инде.
Беравык сүзсез генә тыңлап яттылар.
– Хикәяңне нишләтәсең?
Тәхау торып газ кабызды да, дәфтәрен урталай ачып, почмагына ут элде.
– Нишлисең?
– Янсын, карчык. Йөрәкне көйдереп тормасын.
– Кызганыч.
– Кызганычрак шул. Ә мин аларның кызыкларын яратам. Кызганычларын түгел.
Өйне тутырган сары ут шәүләсен яшеннең зәңгәрсу яктысы басып киткәләде.
– Дөрес әйтәсең син, карчык. Янгын сүндерүче янгын сүндерүче инде ул. Язучы түгел.
Ә олы яктагы телевизор өстендә Тәхауны авыл китапханәсендә алты мең дүрт йөз утыз җиденче сан белән йөргән кызыл тышлы китап көтеп тора иде. Тәхау ул китапны кем язганын һәм аның ни хакында икәнен иртәгә генә белер.
1978
КӨРӘШЧЕЛӘР
I
Сабан туена өч атна кала дигәндә, колхоз председателе Исрафил Бакиров үз малаен – тракторчы Заурны иптәшләр судына бирде.
Район үзәгеннән шылтыратканнар иде. Шуннан башланды да.
– Карале, Бакиров, элеп алыйк та селкеп салыйк. – Исрафил «элеп алыйк та селкеп салыйк» дигәннән аның кемлеген шундук таныды: авыл хуҗалыгы идарәсе башлыгы Хәсбиев иде ул. – Синең дә чәчүдән соң бераз тын алган чактыр. Урып-җыюга хәтле каплыйк та куйыйк без синең буаны…
Колхоз зур итеп буа будырмакчы иде. Авыл бер елны да буасыз калмый анысы. Ел саен май азакларында тирес, чыбык-чабык, туфрак өеп, коеныйм дисәң зарланмастай су җыярлык бернәрсә укмаштырып куялар. Егерме еллар элек ун-унбиш көн бөтен авыл халкы буа торган тегермән буасын хәзер бульдозер биш сәгатьтә өеп бетерә. Ә тегермән ташлары инде ничәмә еллар электр белән әйләнә. Ләкин суның, буаның хаҗәте беткән юк – хәзер үләнгә хәтле су сибеп үстерәләр. Өч йөз гектар люцернага җәй буена җәннәт – көн дә яңгыр.
Культуралы көтүлек. Әүвәлге болыннарны культурасыз димиләр иде. Кинәт кенә – культуралы! Тамаша! Бакиров бу сүзгә һич канәгать түгел: нинди көтүлек булсын – печәнлек ич!
Инде менә йөз сажиннар астарак иң биек ярлы бер төшкә, мәңгелек итеп, бетон субайлар белән яңа буа буарга да чират җитте. Элек кем уйлап, кемнең төшенә кергән – авылның үз диңгезе шаулап торачак.
– Керешик соң, – диде Исрафил.
– Проектны тузан басмагандыр бит әле?
– Каккалап торабыз вакыт-вакыт.
– Бүген-иртәгә килеп төшсеннәр алай булгач безнекеләр. Карарсыз.
– Төшсеннәр. Карарбыз.
– Ярый соң… Ә, Бакиров, карале! Теге болыныңа да керешсәк, ә? Инеш, буа буйлый алтмыш гектар тигез болын – кемдә бар ул! Көтүлегеңне шунда күчерсәң, синнән бәхетле кем кала?
– Болынмы? – Бакировның ябык муенындагы сеңерләре тартылып куйды. – Шулай, Баттал Хәсбиевич, шулай. Уйлаганда ярый.
– Уйлагыз, уйла, Бакиров… Ярар, уңышлар!
– Хуш итеп тордык… Нинди бәхеттер бит, – диде ул, трубканы куйгач. Тәмәке кабызды да уйга калды. Ә ул ләззәт белән уйлый белә иде.
Берәүнең бәхете икенче берәүгә әллә нәрсә булып тоелуы мөмкин. Хәсбиевкә алтмыш гектарлы җирнең сөрелеп, «культуралы»га әйләнүе – бәхет. Тик әгәр дә Исрафил Бакировтан: «Егерме җиде ел колхоз җитәкләү чорында үзең өчен иң зур бәхет санаган эшең нәрсә?» – дип сорасалар, ул ни дияр иде икән? Ихтимал, кайчандыр дәүләткә зур бурычы булган хуҗалыкның хәзер инде миллионнар белән эш йөрткәнен искә алыр. Ике зур терлекчелек комплексын өстәгәндә дә ярый. Соңгы елларны гына колхоз исәбенә салдырып, бер урам итеп сузып куйган йортларны, аннары мәктәпне, Культура сараен әйткән дә юк. Ә халыкның көнкүреше нинди? Яшисе дә яшисе! Боларда Бакировның өлеше әзме-күпме икәнен санап, исәпләп тору кирәкмәс. Нигә ул? Эш андамыни?
Тик… Бәлки, ул боларны телгә алыр, бәлки, алмас иде – үз ихтыярында, теленнән суырып чыгармаслар. Әмма Бакировның төннәрен, кайбер чакта хәтта ыгы-зыгы белән тулы көндезләрен дә искә төшкәли торган бүтән бер бәхете бар. Дөрес, бәхет дигәч тә – бәхет микән? Бәлки, бер кичереш кенәдер, бер хис, уй… Шунысы бар: бәхетме, кичереш, хис, уймы (монысы аның, ахыр килеп, мөһим түгел) – ни генә булса да, Бакиров өчен яшертенлеге белән татлы бу нәрсә – бала чагыннан җәйрәп, яшелләнеп торган әлеге дә баягы шул болын.
Соңгы елларда колхоз идарәсе кешеләреннән дә бер-икесе, бигрәк тә яшь белгечләр, район башлыклары да авыл каршындагы инешнең аргы ягында җәелеп яткан шул болынны сөрү хакында сүз кузгаткаладылар. Буш ята, янәсе. Алаймы икән? Авыл көтүе йөри, колхоз атлары да гел шунда. Алар утлап йөргәндә, болын кыргый бер дала төсмере ала… Җәен шуның аркылы үткәндә, Исрафил күңелендә «Дала буйлап кылганнар йөгерә, кылганнар йөгерә…» дигән сүзләр яңара.
Дөнья чиксез, диләр. Әмма нәрсә ул – чиксез? Нинди? Аны күреп булмый. Аны аң да тоймый. Ә менә шул болынга чыгып, шунда сибелешкән атлар арасына кереп бассаң яисә яшел хәтфә үләнгә сузылып ятсаң, – әнә нинди ул чиксезлек. Кырмыскалар, атлар, син – ул чиксезлек алдында тузан гына. Ләкин монда синең Болгар җимерелгәч күчеп килгән бабаларың урман кискән, ышна ясаган, үз җирен киңәйткән, кыргый даланы басу иткән – ә авыл каршындагы бу болынны сөрмәгән, чәчмәгән. Ерак басуларда эшләп арып кайтканнан соң сөтле умачын ашап чыккан да, капка төбендәге бүрәнәгә утырып, әнә шул болынны, болынны кыйгачлый ярып үткән юлны, узгынчыларны, ат көтүләрен карап уйга талган. Ул чиксезлек – синең туган ягың, ватаныңның бер кисәге – авылдашларыңның йөзе кебек чиста, хыялы кебек киң. Ул чиксезлек – син кешенең чиксез бер дөньясы.
Юк, чиксезлек буш, файдасыз була алмый. Кешенең йөрәксез була алмаганы кебек. Күк йөзен кем буш, әрәм дияр? Анда – авыл каршындагы болында гомер-гомердән халыкның җыены – Сабан туе мәйданы торган.
Хәсбиевкә «Уйлаганда ярый» дип килешкән төстә әйтүенең үз сәбәбе бар: кистереп «юк» дисә, Хәсбиев тә кискенлеккә күчәчәк. Шундый бит ул дөнья: никадәр катырак карышсаң, сиңа шулхәтле үҗәтлерәк каршы торалар.
Түзмәде Бакиров: буа буыласы урынны карап кайтырга ниятләп, машинасына чыгып утырды. Авыл уртасыннан, күпердән – тегермән, амбар, техника паркы яныннан китмичә, түбәннән – елгадагы Тимери чыгышыннан урап узды. Лашман ерганагын таш юл кискән төшне үтте дә болын аркылы кыйгачлап үткән юлга төште. Менә ул – болын!
Инде дә бу җәй башларының әрем исләре! Аны тоеп кына түгел, күреп тә буладыр шикелле. Бакиров түзмәде: машинасыннан чыгып, җәяү китте. Ул әле кипшеп тә җитмәгән дымлы җир өсли атлады. Ерактан ишетелгән тәкәрлек авазы белән шушы әрем исе икәве ике кулыннан җитәкләп бара шикелле. Уеның агышы кинәт үзгәрде – мендәр-мендәр соры күбек йөзгән әйләнмәле чоңгыл кебек кинәт киңәйде, тирәнәйде. Уйдык-уйдык язгы сулар ялтыраган киң яшел болында ул кеп-кечкенә булып калды кебек. Уйларын, һава шары сыман итеп, әрем исе өреп зурайтты да ыгы-зыгылы тормыштан юга- рырак алып менеп оныттырды. Исрафил үзен үзе үтәли күргәндәй булды: изге ният, саф уйлар белән яшәүдән дә рәхәт- рәк нәрсә бармы? Юк, ялгышмады ул бу болынны саклап калып.
Әрем исе. Якты болынның түренәрәк, гомер-гомердән Сабан туйлары уздырыла торган урынына якынлашкан саен, әрем исе төнгә каршы ачыла торган гөл сыман ачыла – көчлерәк, ачыграк сизелә барды. Каян килә шулхәтле мул булып?
Бакиров иңкүлектән биш тиен бакыр шикелле тигез, түгәрәкләнеп торган бер урынга күтәрелде дә «аһ!» итеп куйды. Нәкъ менә шушы җирдә Сабан туеның көрәш мәйданы җыела. Хәзер шуның кыл уртасында көпчәкле трактор арбасы тора. Арба тирәли ун-унбиш метр кадәрле җирнең быел борнаган үләне саргаеп кипкән – арбадагы цистернадан сыек аммиак агызганнар.
Председательнең йөрәге чәнчеп, кысылып куйды. Йөрәге түгел икән – мина ярчыгы теткәләгәч, җайсызрак ялганып калган кулбаш сөяге йодрыгын катырак кысудан уңайсызланган икән. Башында кемне дә булса әрләү-сүгү уе бөтенәеп өлгергәнче, ул бер генә мәлгә үзен шушы эшне эшләүдә гаепле кеше урынына куеп карады. Кемдер, алдалап, иң кадерле нәрсәсен алып китте сыман. Нәрсәсен соң, нәрсәсен? Әле генә үзен үзе үтәли күрердәй хис биргән саф әрем исенме? Шуны. Әллә гомер буе саклап килгән яшерен бәхетнеме? Аны да.
«Ничек күз җитми калган соң? – дип үкенде Исрафил. – Күрәләтә, үч иткәндәй… биткә төкергән шикелле иткәннәр ич, әх, үләт кыргыры!» Күпме еллар йөргән бәхетле кичерешнең кинәт кенә, үлән арасына шуып качкан тузбаш елан кебек, күңеленнән югалуын тойгандай, хәтта күргәндәй үк булды. Һәм җаны, әллә ничек, шушы арба тирәсендәге аммиак белән яндырылган җир кебек, саргаеп бушады да калды.
«Чиксезлекнең дә чиге булган кебек, кешеләрнең дә йөрәксезе, җансызы бар икән лә! Көрәш мәйданнарына аммиак агызыр чакмыни хәзер?.. Көрәшәсе бар әле безнең, бар! Билләрне алышасы бар әле. Кем эше икән бу, ә? Менә имансыз!»
– Туктале, минем малай тракторының арбасы түгелме соң бу? Аныкы ич, әкият, Заурныкы! Өченче көн аммиак ташыды ич.
«Бигрәк тә шәп! – дип зәһәрләнеп куанды ул. – Бигрәк тә шәп». Нәрсә шәп, нигә шәп – бусын ул уйлап тормады, борылып, болын уртасында яшел ефәккә тамган кан тамчысы булып күренгән кызыл «Жигули»ена таба китте. Ул инде баягыча, әрем исенә таба баргандагыча туры басып, ымсынып атламый. Көчле җилгә каршы атлагандай бөгелгән, бая чәнчешкән кулын кыл да кыймылдатмый. Аны, машинасына кереп утырганчы, мыскыл иткәндәй котыртып, аммиак исе озата барды.
Менә шуннан соң, бу юлы турыдан – күпердән генә җилдереп авылга кайтып керде дә, улын иптәшләр судына куюны сорап, гариза язды. Бераздан, көндәлек эшенә чумгач, ул суына төште төшүен. «Дөрес итәм микән мин? Ни әйтсәң дә, газиз, өмет итеп торган төпчек ул, варис. Яшь кеше, бөтен авыл күзе алдында салып суккан шикелле… Ә нигә – суксын. Белсеннәр!» Аннары ул, бушагачрак, гаризасын укып карады.
«… авылының иптәшләр судына
«Туры юл» колхозы председателе И. Т. Бакировтан гариза.
Мин тракторчы Заур Бакировны, Сабан туе уза торган урынны аммиак белән көйдергәне өчен, иптәшләр судында тикшерүегезне сорыйм. Кайберәүләр аръяк болын зур ул, бәйрәм итәр җир бетмәгән, чүп өчен егетне рәнҗетү ярар микән, диярләр. Юк инде! Чүп эш түгел бу! Бит халык алай дими – бәйрәмен гел бер урында үткәрә. Быел нишләрләр – көрәш мәйданы урыны сап-сары, корыган. Ике-өч елсыз үлән дә үсмәс анда, мөгаен. Ул бит бөтен авыл күңеленә сары ямау салып куйган, оятсыз. Ә безнең авыл кешеләренең күңеле беркайчан да ямаулы булганы юк. И булмас та! Бигрәк тә – сары… Бу бит – хурлык! Комсомол башы белән ничек шушы эшкә барган? Механизатор була торып… Сабан туе мәйданнары бозар чакмыни хәзер?! Торганнар мәңге һәм торырлар мәңге! Менә шушыларның һәммәсен искә алып, Заур Бакировны, әгәр әз булмаса, бер… 50 тәңкәгә штрафка тартуыгызны сорыйм. Бәлки әле, көрәшче буларак, быел аны көрәшүдән мәхрүм итү ягын да уйламаска микән.
Имзам: Бакиров И. Т.
2 июнь, 1976 ел».
Беркавым уйлап торгач, Исрафил Бакиров гаризаны яңадан күчереп язды. Бу юлы, баягы ачуының кимүе шикелле үк, гариза да шактый кыскарган иде инде. Бусыннан канәгать калып, яңадан укып чыкты.
«…Сабан туе бәйрәме уза торган урынны сыек аммиак белән бозганы өчен, механизатор З. Бакировның тәртибен иптәшләр судында тикшерүегезне сорыйм».
«Иң әйбәте – шома чыкты, – дип уйлады ул. – Калганын мин аның күзенә карап әйтәм».
II
Председательнең үз малаен судка бирүе турындагы хәбәр, яңа чыккан черки көтүедәй, авылда өч көн гөжләп торды.
Ата белән ул арасында әңгәмә булып алды.
– Үпкәләдеңме? – диде Исрафил.
– Авыл ич бу, бөтенесен каян карап бетерәсең? Ак перчатка кисә, мәче тычкан тота алмас иде.
– Өйлән син, акыл кермәсме.
– Акыл кергәч карарбыз.
– Синең хәтле чакта ике малай бар иде инде безнең.
– Моңа акыл кирәкмәс.
– Телең озын…
– Бер дә харап: чирәм ашлау ярамаган.
– Ашламаган – бозган.
– Ә үзегез? Имәсез җирне коры сөяккә калганчы. Аммиаксыз да химиясез ни безнең җир? Кысыр сыер. Ни кала сездән безгә? Кайда таш, кайда ерганак… Исенә төшкән берәүнең, аммиак тамчысы саный. Күпме санасаң да, аның соңгы тамчысы үз битеңә төшә синең.
– Минем биткә шул. Кем малае бозган? Председательнеке. Шелтәләп кара шуннан соң берәрсен. Күз ачырмая- чаклар, – диде Исрафил. Ә эченнән генә: «Хаклыгы да бар малай актыгының, – дип уйлады. – Күп имгәттек җирне. Имәсен имдек җан кисәгенең. Әле ярый вакытында туктадык». – Бездән сезгә ни каламы? Аена ике йөз сумлык хезмәт хакы кала. Сиңа, тракторчыга – ике йөз! Ә миңа – председательгә күпме? Миңа да шул чама. Сизәсеңме җилнең кая искәнен?
– Сиңа күп әле ул. – Заур клубка җыена иде. Кырынгач, битенә пырхылдый-пырхылдый одеколон сөртте.
– Сиңа җитмиме?
– Җитми. Миңа, солярка исен басар өчен, аена ун тәңкәлек одеколон гына кирәк.
– Аздыгыз. Иренегезгә иннек кенә сөртмисез.
– Җил ярса нишләрсең? Ярык ирен белән йөрергә куян мәллә мин?!
– Сөрт, сөрт. Кияүгә сорап килмәсләрме.
– Килерләр дә. Әнә нишләттегез дөньяны: Самат Фәттахов сыер сава, чулак Мөнир кызы Рәшидә – тракторда. Кем кемне сорап килсә дөресрәк?
– Син башканы күр. Самат – районга бер бөртек. Ә Рәшидәләр ничәү? Бездә унбиш! Кем аягын иңбашына салып ка- ча авылдан? Егетләр. Берәүнең хатын-кызны алмаштыруы ярамаган. Ә хатын-кыз күпмегезне алмаштыра?.. Шул шул менә!
– Күп судлашып йөрсәң, мин дә чыгып сызармын әле.
– Сыз, үзеңне дә сызып атасың килсә.
– Каян?
