скачать книгу бесплатно
– Батты.
– Казырга кирәк. Кая, улым, көрәгең бармы?
– Казыдым инде, бабай. – Караңгылыкка кулын тыгып, Зиннәт көрәген алды, кулы тагын әчетеп куйды. – Утырыгыз.
– Утыргач чыгамы соң?
– Кеше булмаганга батты да ул. Йөк белән чыга.
– Былчыракка буярбыз ич, улым. – Исәнбәт карт, кыймыйча гына, Мәсхүдә ачкан алгы ишеккә башын тыкты, иснәп карады. – Җылы икән монда, йомшак. Чат шалаштагы ише, – диде ул ипләп утыргач, Мәсхүдә үзе артка урнашты.
Зиннәт моторны кабызды, беренче тизлеккә куеп, газга басты, ә тоташтыру педален әкрен генә ычкындыра барды. Машина очып китәр алдыннан кагынган каз шикелле алгы һәм арткы утлары белән һаваны калтыратып торды да, җиңелчә генә көчәнеп алгач, алга шуышты. Машинасын туктатып, Зиннәт чылбыр белән тросны йөк бүлеменә салып куйды.
– Каян килеп чыктың соң син бу вакытта? – дип сорады Зиннәт, яңадан кузгалып киткәч.
– Умарталыктан кайтыш, – диде Исәнбәт карт басынкы гына. – Мин сезне берәр авылга бала табучы янына җилдергән больнис машинасы дип торам.
– Ник кунмадың шунда гына? Пычрак ерып йөрмәсәң…
– Сез кайтасы ич. Менә телеграм. – Ул, түш кесәсеннән чыгарып, бер кәгазь күрсәтте. – Мәйтәм, ничек итеп киленне яшь бал татытмыйча кундырмак кирәк? – Исәнбәт карт, пинжәген кайтарып, куен кесәсендәге кәгазь бөкеле шешәгә ымлады.
– Мин әле килен үк түгел, бабай… – Мәсхүдә йөзен кулы белән каплады да йомшак кына көлеп куйды.
Өзек-өзек кеткелдәве белән аңа Исәнбәт карт та кушылды.
– Булырсың әле, кызым. Монда тиклем кайткач, кая китәсең, әйеме, улым? Безнең алма бакчасын килен ошатырга тиеш.
– Аннары соң мин эчмим дә әле…
– Алайса, бу дару бигрәк таман икән сиңа, килен. Бу нәрсә исе өчен генә… кайбер кияүләрдәге артык дуамаллыкны басарга гына.
– Төне нинди! – дип куйды Зиннәт, сүзне икенчегә борып җибәрер вакыт җиткәнен сизеп.
– Ябалаклар очар өчен каплаган да куйган. Мондый төнне тычкан аулый алар. Яңгырдан соң тычкан өскә чыга – оялары юеш.
– Рәхәт түгелдер ябалакларга, – диде Мәсхүдә.
– Ябалаклар ул, килен, төнлә очар өчен яралган. Беләсеңме ник?
– Ник?
– Көндез оялганга.
– Ябалакка оялу нигә?
– Корбаннарының күзенә карамас өчен. Болай алар кем тотканын чамаламый да кала. Оят ул һәр җан иясенә хаҗәт нәрсә, килен…
«Минем шикелле икән, – дип уйлады Зиннәт. – Мин дә кем икәнемне сиздерми генә узып китәм, янәсе. Тик миңа ояты ахырдан гына килде».
Алар, авылга кергәнче, уйсулыктан бардылар. Сыер сауганда җыела килгән күбек шикелле тыныч кына кабарып, тыелгысыз томан иңә башлаган иде инде.
– Ай, балалар, кайттыгыз бит, ә, җанашларым!
– Кайттык, бабай, – диде Зиннәт.
– Тансыкка гына ла шул, – дип сузды Исәнбәт карт.
Вак таш кыштырдатып, инешнең сөзәк ярыннан югары менделәр дә авылга килеп керделәр. Бер генә мизгелгә күктәге тулган ай йөзендә бу авылның манарасы киселми калган мәчет башындагы айның шәүләсе күренеп алды. Зиннәт башта шулай берәр кош очып үтте мәллә дип уйлаган иде. Яңгыр алдыннан тузынып очкан карлыгачларның һавада текә борылышлар ясаганда шушындый уракка охшап калганын күргәне бар – соңгы елларда шәһәрдә карлыгачлар күбәйде. Аларның койрыклары ике аермалы түгел, очлы…
Кинәт Исәнбәт карт көйләп җибәрде:
Киереп ач басу капкасын,
Дагалы атлар чирәм таптасын;
Безнең яшь йөрәкләр җилкенгән чак,
Кызлы кеше кызын сакласын…
– Ә, Зиннәт? – Аннары карт, соңгы ике юлны тагын кабатларга әзерләнеп, тирән итеп сулыш алды… Аның тавышы беткән икән инде: хәзер җырны йөгерек сөйләм белән генә алып бара. Бары тик иң ахырдан гына әүвәлге киң сулышлы тавышы белән тәмамларга тырышып карый иде.
Булышырга теләп, Зиннәт тә кушылды:
Безнең яшь йөрәкләр җилкенгән ча-ак…
Соңгы юлны җырламады, тавышы сөрлегеп калды. Картка җайлашуы кыен булудан түгел. Менә кайтып керерләр, юынып, табынга утырырлар, бераздан бабасы, бала үчтекиләгән сыман, тезләрендә биетә-биетә, саратски гармунын сузып җибәрер… Менә шунда инде… Бүгенге үз-үзен тотышы тәмам онытылганчы җырлап күрсәтәчәк ул Мәсхүдәгә!
– Соңардык, – дип сүз катты Зиннәт.
– Ә миңа иртәләгәнбез шикелле, – диде Мәсхүдә.
– Кая? – диде Исәнбәт арыган тавыш белән. Машина җылысы һәм тирбәтүе аны изрәтә үк башлаган иде, ахрысы.
– Синең янга парлашып кайтырга, бабай, – диде Мәсхүдә.
Карт дәшмәде. Бер сикәлтәне үткәч кенә, кулын тез арасына җайлап кыстырды да карлыккан тавыш белән:
– Юл начар, – дип куйды.
Зиннәт хәзер генә арыганлыгын тойды.
– Начар булса да, хәзер туры инде, – диде ул. – Бу юлның куркыныч җире кайда икәнлеген инде мин беләм хәзер.
– Кайда? – дип сорады Мәсхүдә һичнинди кызыксыну чагылмаган тавыш белән.
– Теге борылышта, – диде Зиннәт. «Тукай маршы»н сызгыра башлаган иде дә өзелеп калды. – Текә борылышны үткәч, юл җиңеләя ул, бабай.
– Инде җиңеләясе калмады, – диде Исәнбәт карт коры гына. – Инде килеп җиткәнсең.
– Авылгамы? – диде Мәсхүдә һәм, парланган тәрәзәне учы белән сөртеп, караңгы бушлыкка карап бара башлады.
– Кая икәнен үзе белә ул, – диде Исәнбәт карт.
– Кая, Зиннәт?
– Сиңа, Мәсхүдә… Сиңа кадәр килеп җиттем. Тәмам килеп. – Зиннәт җыр сузып җибәрде:
Киереп ач басу капкасы-ын,
Дагалы атлар чирәм таптасын…
– Ябалак син, Зиннәт, – дип пышылдады Мәсхүдә.
– Әй лә, – диде Зиннәт, читкә карап.
1978
БЕР ЙОТЫМ СУ
Авыл Культура йортының икенче катындагы китапханәдә алты мең дүрт йөз утыз җиде китап исәпләнә. Калын амбар кенәгәсенә теркәлгән бу санның дөреслегенә һич шик юк. Чөнки китапханәче Риза үзенең пөхтәлеге белән мәгълүм кеше. Сөйләүләренә караганда, ул сугышта снаряд кыйпылчыгы кыеп өзгән уң кулын окоп төбенә үзе үк күмеп куйган. Шундый кеше инде ул: аңа ышанырга, кирәк калса, таянырга да була.
Тәхау Яркәев, такта киртә арасыннан аның янына үтеп, шүрлекләрдән китап сайлый. Анысы сайлап мәшәкатьләнәсе дә түгел, һәммәсен, ә кайберләрен кабаттан укып чыкты инде. Хәзер ул биек, түшәмгә кадәр җиткән киштәләрнең берсе каршында авышрак итеп тезелгән китапларны күз алдыннан кичерә. Ул китаплар «Ц», «Ч», «Ш» хәрефләре язылган катыргылар белән аерыла.
Бүлмә салкынчарак, кояш нуры төшеп китап тышларын уңдырмасын өчен пәрдәләр кысып куелганга күрә, монда эңгер-меңгер. Идән күптән түгел генә юылган, һава дымсу, такта араларындагы ярыклар юеш.
– Институтларда да синең хәтле укымыйлардыр, – ди Риза, хәл-әхвәл белешкәннән соң сүзне дәвам итеп.
– Кем белә инде, – ди Тәхау, аскы шүрлектәге китап тыш- ларын чүгәләп карый-карый. – Минем малайны гына ал. Өченче курска күчте дигән елны бер-бер артлы ике кәләшен күрсәтеп китте. Кайсысына өйләнергә дип киңәш сорый, янәмәсе. Институтта нишләп ятулары маңгайларына язылмаган.
– Кайсысын ал дидегез соң?
– Шайтан белсенме аларны! Сыерны гына имчәге белән сыртына карап алалар ич. Хатынның кемлеген туйдан соң бер ел узгач кына белеп бетерәсең икән ул. Ә боларга нинди киңәш бирмәк кирәк?
– Үзгәрде кызлар, тәгаен. Хәзер бер кызны чылбырда тотуга караганда, йөз борчаны тышаусыз саклавы җиңелрәктер.
– Син дә зарланма инде, Риза абый. Биш кызыңны биш авылга туйлап озаттың. Калган дүртесе дә озак тормас.
– Көр бозауны сатып алмага өйгә киләләр, үзең беләсең, Тәхау. Ә ябыгына базарга чыгарсаң да ия тапмассың.
– Юк өчен кайгырма әле.
– Анысы бәладән котылып була, ә бер генә ир-атның да хатын-кыздан качып калганы юк әле. Шулай булгач, ниткән кайгыру ди? Егетләрне әйтәм: бакалар теләсә, бака челәне бетми, – дип, Риза рәхәтләнеп көлеп җибәрде. – Казынма әле син, казынма! Ана каз сымак… Менә бер китап бирәм, кичә районнан апкайттым. Әнә өстәл кырыенда, кызыл тышлы… Хәзер хатын-кыз үзенә кирәкне белеп каптыра. Ник чалбар киеп йөрүләрен беләсеңме?
– Ник?
– Элегрәк юбкадыр, күлмәктер аларга артык чабуларга ирек бирмәде. Хәзер аларга ирләрне куып җитү чүп тә түгел. Холыкларын килештермәсәләр, узып та китәләр. Тузаннары гына тузгып кала… Әнә минем җиденче кыз ни кыланды: олырак апаларының чираты җиткәнне көтеп тормады. Кияүгә чыкты да инде өченче иренең муенына менеп атланды. Сәбәбе ни диярсең?
– Ни?
– Чалбар киеп куйды – менә ни. Үзе фәннәр кандидаты, студентлар укыта!..
Янгын командасы башлыгы Тәхау Яркәев шулай итеп авыл китапханәсеннән алты мең дүрт йөз утыз җиденче дип тамгаланган кызыл тышлы калын китапны алып кайтты. Бу – китапханәдәге ул укымаган, иң кимендә җентекләп актарып чыкмаган соңгы китап иде.
Бүген аның ял көне. Тик ул шундук китапка ябышмады. Җылы башак салынган улакка ташланган ач сыер түгел лә ул! Ул китапларның тәмен белеп, кабаланмыйча укырга ярата. Бүген дә шул гадәтенә тугры калды, тик берара үз-үзенә урын таба алмый йөдәде. Эче пошкандай, әле келәткә кереп чыкты, әле өй бүлмәләрендә айкалды. Әле үткән-сүткәннәр исенә төште, күңелен әле яңа вакыйгалар биләде. «Риза абый белән озаграк утырасы калган, – дип уйлады ул. – Җүнләп сөйләшеп тә бетермәдек». Гадәттә, алар әллә нәрсәләр хакында сүз куерталар, бәхәсләшәләр…
Ахырда түзмәде, кер машинасында кызарына-бүртенә кер юып яткан хатыны Хәкимә янына чыгып басты.
– Менә, карчык, соңгысы, – диде ул һәм, хатынын үчекләгәндәй, кызыл тышлы китабын әйләндергәләп алды.
– Ай-һай!.. – диде Хәкимә.
– Нәрсә «ай-һай»?
– Соңгысы микән дим. Ничәнчесе инде?
Тәхау китапның өченче битен ачты да, Риза кулы белән язылган шәмәхә саннарны укып, ниндидер горурлык сизелеп торган тавыш белән, тик ничектер моңсу һәм әкрен генә:
– Алты мең дүрт йөз утыз җиденчесе, – диде.
– И Алла! Бу көннәрне күрергә дә насыйп булыр икән! – диде Хәкимә, сабын күбегенә буялып беткән кулын сөрткәләп. – Инде ничек торырсың икән соң? Китапсыз дим.
– Киләсе кварталда китапханәче тагын алып кайта.
– Әйтәм ич!.. Ничек туйдырмыйдыр?.. Бусын укып бетергәч, бәлки, үзеңә генә яза башларгадыр?
Тәхауның күкрәгендә ниндидер бер авырту уянып киткән сыман булды: Хәкимә кер юу машинасының капкачын ачып җибәрде. Аннан, ачык читлектән азат ителгән кошлар кебек, эреле-ваклы дистәләгән сабын куыгы очып чыкты. Алар йөзләрендә дөньяны чагылдырып ялтыраштылар да, бераз күтәрелүгә, тавышсыз гына юкка чыгып беттеләр.
Тәхау ямьсез яшәмәде. Укыган бер китабы саен, караңгы төннәрдә яктырган күбәләкләрдәй, аның хыялында ак кәгазь белән алтын каләм хәрәкәткә килә иде. Менә шушы сабын куыкларыдай ялтырашып, аның күз алдыннан ничәмә-ничә еллар йөзеп үтте. Ул елларның һәркайсында Тәхауның хыял дөньясы чагыла иде дә өн-тавышсыз гына сүнеп юкка чыга иде. Ул хыяллар – язылмаган китаплары аның…
– …Бәлки, үзеңә генә яза башларгадыр?
– Янгын сүндерүче белән йоклап туйдың мәллә?
– Тагын кем белән йокларга кушар идең?! – диде гаҗәпсенгән Хәкимә.
– Язучы белән, мәсәлән.
– Язучы белән?
– Язучы белән, карчык. Мал врачы белән генә йоклау мине туйдыра башлады.
– Тагын кем белән йоклар идең, оятсыз? – дип, Хәкимә еларга ук кереште.
– Язучы хатыны белән.
– Укый-укый соңгы акылларың чыгып бетә бит инде, бәгырькәй!
– Язучы хатыны буласың киләме соң?
– Каян килгән ди безгә язучылар?
– Ә мин? Кара бу мыекны?! Галимҗан Ибраһимовныкыннан кимме әллә?
