скачать книгу бесплатно
Кыыс олус со?уйда:
– Ааспыта даа?!
– Аа?ымына, кэргэнигэр, о?отугар олус ыксаан и?эрэ…
Дина хара?ар кыыс кэпсээн оппо?нуур кырааскалаах уо?а, с????гэр лэппийбит, санныгар ыспыт кытарахай батта?а со?отохто харах саатарыныы ча?ылхай, к?л?м?рдэс буоллулар, онтон хаар кыыдамныырыныы, тохтоло суох ма?ан кыырпахтар элэ?нэстилэр, ол кэнниттэн барыта кып-кы?ыл та?а?ынан сабыллыбыт курдук кытаран-на?аран хаалла: «Бэйи, сатанымаары гынным ээ», – дии санаат, та?ырдьаны былдьаста.
К??лэ?э ба?анаттан туту?ан туран, тымныы салгыны ?р???сп?тт?? э?ирийбэхтээтэ, т??к?й?н, к?рдь?к хаарын ыты?ан, иэдэ?ин суураланна, арыый дьэгдьийэн: «Оок-сиэ, охто сыстым ээ, Руслан… Адьас да ойохтоох, о?олоох эрээри быстах к?рс?? о?осто сылдьыбыт эбит дии, букатын холостуой уоллуу туттара-хаптара дии, оо, то?о с?рэй, тугун ку?а?анай…»
Кы?ыл ?? с?тэн, тулата дьэ?кэрбитэ да, с?рдээх курус буола т??эн, с?рэ?э тымныынан хаарыйбахтыырга дылыта, иэдэ?игэр сырсан тахсаат, муу?ура то?ор таммахтары ?т?л?г?нэн туура сотто-сотто оптуобус тохтобулун диэки барбыта. Хо?угар киирэн, кимниин да кэпсэппэккэ, тугу да са?арбакка, сыттыгар умса т??эн, уйа-хайа суох ытаабыта. Бииргэ ??рэнэр кыргыттара тула к?т? сылдьан:
– Хайа, туох буоллу?? Туох буоллу?? – дэ?эллэрэ.
Ытаан-ытаан баран, арыый уоскуйан дьэ кэпсээбитэ:
– Руслан кэргэннээх уонна о?олоох эбит, хайыы-?йэ Москваттан т?нн?н, дойдутугар барбыт…
Кыргыттара аймала?а т?сп?ттэрэ:
– Бу ыты к?р…
– Кэргэнигэр суруйуохха…
– Ээ, онту? ту?ата суох, оройуон култууратын салаатыгар уонна баартыйа райкомугар ??сэр ордук…
– Тохтоо?! – Дина к??скэ т?л? биэрбитинэн, оронугар олоро т?сп?тэ, – мин кинини ханна да ??с?бэппин, барытыгар бэйэм буруйдаахпын, Руслантан кэргэннээ?ин-кэргэнэ суо?ун, оло?ун-дьа?а?ын ту?унан биирдэ да ыйыппата?ым, кини миэхэ эмиэ тугу да эрэннэрбэтэ?э, онон албыннаата диир кыа?ым суох…
Итинтэн сотору кэмэ кэлбэт буолбутун уорбалаан, баран бырааска к?рд?рб?тэ уонна о?о ??скээбитин билэн, барар сирэ ба?ана ??тэ, кэлэр сирэ кэлии ??тэ буолбута. ??рэ?ин да б?тэрэ илигиттэн, дьиэтэ-уота суох сылдьан, устудьуон истипиэндьийэтигэр хайдах о?ону иитиэн с?б?н сатаан тобулбата?а. О?ону т?р?т?р ту?унан саныан да куттанара. Ол т??н к?р?д??р у?угар баар та?ас ?т??кт??р кыракый хоско киирэн, хатанан олорон, биэдэрэ?э ууну оргутан, ип-итии ууга ата?ын уган, остуол ?рд?гэр тахса-тахса аллара муоста?а ыстаныталаан, о?отун т??эрэргэ холоммута да, туох да биллибэтэ?э.
Ол к?нтэн ыла собус-соруйан ыараханы к?т??? сатыыра, с??рэрэ-к?т?р?, о?о куоттун диэн эмп да и?эн к?рб?тэ, оттон и?игэр баар ??скэх олоххо тарды?ыыта к??стээ?э – эми да, араас хамсаныыны-имсэниини да тулуйбута. Кыргыттары кытта хайдах да гынар быы?ы-хайа?а?ы тобулбакка сырыттахтарына, ааспыт к???н эргэ тахсыбыт дь??гэтэ Ксенья тиийэн кэлбитэ уонна кэргэнэ Бэргэнниин о?ону иитэ ылыахтарын ба?аралларын ту?унан эппитигэр, оо, ??рдэ да этэ! Баар-суох дь??гэтэ сирдээ?и ааньал буолан к?ст?б?тэ, оччо?о кини быы?анар ээ! Кэлин кэргэн да та?ыста?ына, о?оломмутун ту?унан ким да билиэ суо?а, Ксеньялаах Бэргэн бэйэбит т?р?пп?т о?обут диэхтэрэ да – б?ттэ?э ол. О?о ??скээбит остуоруйатын кыргыттара билэллэр эрээри, ??рэхтэрин б?тэрэн аан дойду ?рд?нэн ы?ыллыахтара, оттон сир ?рдэ киэ?, ки?и эрэ элбэх, кини эдэр саа?ыгар ал?а?аабытын ким ?йд??-саныы сылдьыа буолла?ай?
– Биллэн турар, Ксенья, о?обун эйиэхэ ??р??н? кытта биэрэбин, – диэбитэ.
Сарсыныгар, Ксенья иккистээн уопсайга кэлбитигэр: «Мин киэ?э аайы хайаан да хаамыахтаахпын», – диэн Дина Сайсары к??лгэ диэри атааран биэрбитэ. Атахтарын тыа?а хаачыргыырын быы?ыгар дь??гэтэ тугу этэрин кытта барытын с?б?лэ?эн и?эрэ:
– О?ону бэйэбит араспаанньабатынан суруйтарыахпыт… Бэргэнэбис диэн буолуо… би?иги хоту ананныбыт, оччо?о о?о?ун ?р кэм?э к?рб?т?? буолуо…
– Саатар эрэ, кинини мин ха?ан да о?ом диэн э?иэхэ санатыам суо?а, кини ??скээн хаалыыта эдэр саа?ым ал?а?а буоллун, ким сыыспата?а баарай…
– Эн, Дина, ыалдьыбаккын, доруобайгын, онон о?о да доруобай, чэгиэн-чэбдик буоларыгар адьа?ын саарба?алаабаппын…
Кыргыттар арахсалларыгар куусту?ан сылла?ан ылбыттара, Дина т?нн?р?гэр, ?р кэм?э ыарык буолан санныттан ыга дьаакырдаабыт кы?ал?ата аа?ан, олус чэпчээн хаалбыт этэ, о?ону т??эртэрэ сатыыр кы?ал?аттан тахсан, на?аа ??рэн-к?т?н и?эрэ, туолбут ыйда?а тунал?ан сырдыгар тунал хаарынан сабыллыбыт сир-дойду, дьиэ-уот олус кэрэтийэн к?ст?б?тэ. Дьыл?а диэн эр ки?и уонна дьахтар т?бэ?иэх т?гэннэриттэн, к?рс????лэриттэн турар, арай Руслан атын рейсинэн к?пп?т буоллун эбэтэр, чэ, саатар, биир да с?м?л??ккэ эрээри, атын кириэ?илэ?э олорбут буоллун, оччо?о бу айдаан, ыксал, кэлиэх-барыах сири булбакка, муннугу-ханныгы кэйии ха?ан да тахсыа суох этэ. Оттон билсэн баран, дьолбун бу буллум, барыта иннибэр кэрэттэн кэрэ буолуо диэн ыраланыыта олус ха?ыстык, холустук ?лт? барбыта. Ки?и олоруон да ба?арбат курдук ыар к?ннэр тирээн ааспыттара…
Чэ, хата, барыта этэ??э бы?аарыллар суолга киирдэ. Хааман и?эн, кыыс бэйэтэ бэйэтиниин кэпсэтэ испитэ:
– Та?ара баар эбит, о?ом эрэйдээ?и, хата, ?ч?гэй дьон, бэйэм до?отторум ылар буоллулар…
11
Ханна эрэ Хаты? ?рэххэ б?кп?т коттедж ат эккирэтэр киэ? куукунатыгар олорон, Дина ону-маны эргитэ саныыр кэмигэр, Бэргэннээх, ыалга кыбыстан аанньа а?аабатах дьон, иккиэйэ?ин эрэ арыычча батар куукуналарын дуомугар сылбархай чэйинэн дьулурутан арыылаах килиэби мэлии саахардаан сиэтилэр. Онтон Бэргэн со?отох киэ? хосторугар – саала?а киирэн, остуолга олорон, кэргэнэ биэрбит кинигэтин – Чехов кэпсээннэрин аа?ан барда. Ксенья икки чааскыны сай?аата уонна о?отун Эллээйчиги хайыы-?йэ ахтыбыт курдугун, сарсын сарсыарда турда да Бэргэн таайа аахтан а?алардыы бы?аарынна уонна куукунаттан тахсан, Эллээйчик хо?угар киирэн уоту уматта. Манна о?олорун ороно, остуола, эрки??э боксерскай бэрчээккилэр ыйаммыттар, кылаа?ынан т?сп?т хаартыскалара уонна бэйэтэ сурунааллартан кырыйан ылан сы?ыарбыт ойуулара – Виктор Цой, Шварценеггер, Костя Цзю, кып-кы?ыл ??н??х омук матассыыкыла… Остуолун ?рд?гэр саамай киэн туттар баайа – икки кассеталаах дьоппуон омук магнитофона. Итини хоту олорон, продснаб тойонун кытта ньымаатта?ан, бэрт эрэйинэн ылбыттаахтара, оо, ону бэлэхтээбиттэригэр Эллээйчиктэрэ ??рдэ да этэ! Ха?ан да т?р?пп?ттэригэр ымманыйбатах бэйэтэ, ийэлээх а?атын иккиэннэрин иэдэстэриттэн сыллаталаан ылбыта. Ксенья умса т??эн сыттыгы сытыр?алаата – с?рэ?и-быары ортотунан сайа охсор о?отун сыта баар, ол и?ин этиэхтэн ураты ??р?? кутун-с?р?н долгута халыйда, сыттыгы т??э?эр туппутунан олордо. С?рэ?ин чопчута кырачаанын ?лт? т??эрэн кэби?иэм диэбиттии, сэрэнэн аан ма?най к?т?хп?т, ??т сыттаах быллайбыт сирэйиттэн сыллаабыт сайы??ы к?н?н ?йд??т?…
Кини Бэргэнниин бэс ыйыгар ??рэхтэрэ б?тэн, дипломнарын ылан, ону бэлиэтиир банкекка сылдьан бараннар, куоракка хаалбыттара. Дина атырдьах ыйыгар о?олонуохтаа?а, ону кэтэ?эн, бары сиэрин-силигин ситэрэн, докумуонун толорон, о?ону бэйэлэрин анныларынан суруйтаран, анаммыт сирдэригэр хоту ?лэлии тиийэр ба?алаахтара. Дьиэлээх ха?аайыннара Дьараа?ын кинилэр эбии ?сс? икки ый олорор санаалаахтарын истэн утарбата?а, бу о?олору и?э-дьа?а суохтарын, дьону мунньубаттарын уонна куортамна?ар харчыларын уталыппакка, болдьо?ун а?арбакка т?л??н и?эллэрин и?ин с?б?л??рэ.
Оттон Бэргэннээххэ бэйэлэригэр туспа т?б?к-садьык буолбута – Дина о?ото улахан буолан, эрдэттэн балыы?а?а харыстаныыга киллэрбиттэрэ, онон к?н ахсын кэриэтэ баран к?рс?лл?р?, ??т а?ылык, кефир, дьаабылыка э?ин илдьэллэрэ. Эт-арыы олох аччаабыта эрээри, хата, фрукта чаа?а дэлэйэ – Кавказ ыччаттарын итии дойдуга ??нэр отонноро быстыбата, бинэгирээтигэр, анана?ыгар тиийэ мэлдьи баара. Сахалар фрукта?а ??рэммэтэх буолан, эбиитин сыаната да бас быстар ыараханыттан уонна быраа?ынньыкка эрэ амсайар к?нд? ас курдук санааннар, улаханнык туу?угурбаттар этэ, биирдэ эмэтэ ??р??лээх т?гэннэргэ эрэ ылаллара.
Ксенья хантан эрэ: «О?о ийэтин и?игэр сылдьыа?ыттан барытын ?йд??р ???, онон кинини т?р?? илигиттэн кэрэ?э у?уйуллуохтаах», – диэни истэн, ??рэх министиэристибэтиттэн хоту баралларыгар ылбыт борогуоннарын харчытын харыстаабакка, с?рдээх сыаналаа?ын ?рд?нэн, улуу худуо?унньук Левитан ту?унан ча?ылхай ойуулардаах улахан альбом-кинигэни атыыла?ан, Дина?а илдьибитэ. Сиэстэрэ кыы?ынан утахтарын, мииннэрин кытта кинигэни ыыппытын, Дина: «Ха?ан аа?ыам буолла?ай, эчи ыйаа?ына да ыарахана бэрт», – диэн суруйан т?нн?рб?т?н, Ксенья: «Бэлэхтиибин, хайаан да аах, саатар ойууларын к?р, о?о?о наада», – диэн хардаран, сиэстэрэттэн хаттаан илдьэн биэрэригэр к?рд?сп?тэ.
Дьэ онтон биирдэ т?р??р дьиэ аанын атыллаат, ?гэстэринэн, аллара эрки??э к?ст??лээх сиргэ ыйаммыт ким са?а т?р??б?т?н суруйар испии?эктэригэр: «Петрова Дина, уол, 4 кг. 800 гр.» диэни аа?аат, Ксенья ??р??т?ттэн са?а аллайбыта уонна аттыгар турар Бэргэнин куу?а т?сп?тэ. Кэмниэ-кэнэ?эс к??т??лээх о?олоро к?н сирин к?рб?т эбээт! Уонна о?о на?аа улаханын с?хп?ттэрэ, ма?найгы о?о диэтэххэ дьэ с?рдээх эбит!
Икки апельсинтан ураты туга да суох к?нн?р? билсэ кэлбит буоланнар, сонно т?нн?н, к??х ба?аарга тэбиммиттэрэ. Онно сиэх бы?а?ас ырбаахылаах, килэрийбит-молоруйбут грузин дуу, армян дуу ки?ититтэн с??рбэ биэс солкуобайга к?т?х му?унан сибэкки атыыласпыттара. Грузин уол о?о т?р??б?т?н истэн: «О, багатырь будэт!» – дии-дии сы?алаан туран, элбэх сибэккини биэрбитэ. Дина т?р??т???нэ, сэниэ киллэрэригэр наада буолуо диэн, барыта толуонунан хаарчахтаммыт кэм?э Ксенья эрдэттэн Дьараа?ынтан к?рд???н, куурусса этэ булларан ха?ааммытын, холодильнигыттан та?ааран мииннээбитэ, уулаах отонтон муорус о?орбута, эбии фрукта атыыласпыттара.
Итинник о?остон, т?р??р дьиэ?э иккистээн тиийбиттэрэ. Кинилэр уруйдаан-айхаллаан, э?эрдэлээн, Дина?а, о?отугар бары ?т??н? ба?аран, к?л?м?рдэс аккырыыкка?а суруйбуттарын кэнниттэн, кумаа?ы лоскуйугар харда кэлбитэ: «Махтанабын, э?игини эмиэ э?эрдэлиибин. О?ом на?аа улахан буолан, кыайан т?р??б?кк? эрэйдээн баран, хата, этэ??э быы?анныбыт, билигин иккиэммит туруга ?ч?гэй, туох да мэ?эйдэспэтэ?инэ, балыы?аттан кэмигэр тахсарбыт буолуо».
Арыгы эмиэ толуо??а эрэ к?ст?р?нэн, Бэргэн таайыттан к?рд???н, биир бытыылка кы?ылы а?алан, дьиэлэригэр иккиэн бэлиэтээбиттэрэ. Бэргэн сотору-сотору: «Уол т?р??т?, дьэ бу дьол, хоту дойду булда-а?а дэлэй, улаатта?ына мин баты?ыннара сылдьыам, иккиэн бултуохпут», – диэмэхтиирэ.
– Ким диэн ааттыыбыт? – диэн Ксенья ыйыппыта.
– Саха айма?ы т?р?ттээбит ытык кырдьа?ас Эллэй аатын бириэххэ диэн мин уруккуттан ыраланабын.
И?иттэрин-хомуостарын хомуйан баран, илиилэрин хардары-таары санныларыгар ууран куусту?ан, т?нн?г?нэн одуула?ан олорбуттара. Ыаллара Дьараа?ын эмиэ тугу эрэ суумкатыгар ыадаччы с?гэн кэлэн, дьиэтигэр киирбитэ.
– Кымырда?ас курдук ?лэ?ит ки?и ээ, – диэбитэ Ксенья, хай?ыыра-сирэрэ биллибэттик.
– Оттон ол и?ин кэм сэниэлээхтик олорон эрдэ?э, – Бэргэ??э б?г?н ки?и барыта олус ?ч?гэй, туох барыта сырдык эрэ сыдьаайынан сандаарыйан к?ст?р.
Дьараа?ынтан ураты тэлгэ?э и?игэр тыынар тыыннаах биллибэт этэ, арай барабыайдар сирилэ?эн кэлэн, ы?ылла т??эн, хадьымал т?рд?ттэн а?ылык к?рд??н туора-маары сырсан догдо?носпуттара, ки?и ити чыычаахтары баардылаабат, хамсыыр харамай эрэ бы?ыытынан сыаналыыр, оттон кинилэри – дьону эмиэ ???эттэн аллара к?р?р улуу ?рд?к? к??с ки?киниир киэ? халлаа??а баара буолуо дуо? Улуу ?й дуу, к??с дуу баар буолла?ына, то?о бу кинилэри о?олонор дьолтон матарда? Туох буруйу о?орбуттарын и?ин? Чэ, ону к?нн?р?р кыах суох, ол и?ин биир эрэ н?р??н-н?рг?йэн к?рд???? баар – к?н анныгар б?г?н кэлбит о?олорун а?ыннын, харыстаатын… Эбэтэр Та?ара сиргэ баар хас да миллиард ки?и кы?ал?атын биирдиилээн кыайан ситэн к?рб?т? дуу, оччо?о итэ?эйээччилэр бука бары то?о к?ннэтэ малыыппа аа?алларый? Араа?а, антах олох атын кээмэй, ким ба?арар к?рд????т?н арааран истэр албас, сирдээ?и к?нн?р? ки?и т?б?т?гэр сатаан батан киирбэт улууканнаах билии-к?р?? баар буолан эрдэ?э…
…???р?к куйаастар аа?аннар, салгын с?р??д?йэн эрэрэ эрээри, к?н уотуттан туох барыта к?ндээрэ сырдаабыт к?нэ ??мм?тэ. Уоппуска кэмэ, дьон даачаларыгар, тыа?а эбэтэр со?уруу сынньана сылдьар буолан, куорат дьоно-сэргэтэ арыый аччаан, оптуобустарга ?т?р????-хабыры?ыы кэм ама, арай сотору ??рэх са?аланаары, кэлиилээх-барыылаах болуоссаттарга тэнийбит оскуола дьаарба?каларыгар ийэлэрин баты?а сылдьар о?о аймах са?ата салгы??а эймэ?ийэн олороро.
Диналаах балыы?аттан тахсар к?ннэрэ ??мм?т?гэр, Бэргэннээх балыы?а?а такси ?лэ?эн тиийбиттэрэ. Динаны баты?ыннаран, о?ону к?т???н а?албыт сиэстэрэ?э бытыылкалаах шампанскайы кытта хоруопкалаах кэмпиэти биэрбиттэригэр, к?лэ-к?лэ эппитэ:
– Уолгут б?д??? с?рдээх, бэйэтэ хааман бардын.
О?ону бэйэтин да, киртиппит сууларын да сууйарга бэлэм уулаах-хаардаах сир диэн, эмиэ сайы??ы уоппускаларыгар тыа?а барбыт Бэргэн таайын аах дьиэлэригэр а?албыттара. Дина ма?най утаа о?отун эмтэрэн, кинилэри кытта олорбута. Са?а ийэлээх а?а сонуннарыгар о?олорун былдьа?а-былдьа?а к?т???лл?р?, уолчаан соччо-бачча ытаабат этэ, тиэрэ к?т?хт?р? сылдьан, ыас хара харахтарынан с?р боччумнаахтык дьиэ ?рд?н одуула?арын к?р?-к?р? ??рэллэрэ:
– Оок-сиэ, хайдах ?р?м??н ыытыахха с?б?й диэн толкуйдуур бы?ыылаах, – сып-сымна?ас сирэйиттэн сырылаччы сыллыыллара, дьикти сытыттан мэйиилэрэ туймаары?ныыра, «дьэ бу дьол» диэн саныыллара.
Дина сыыйа эмиийиттэн арааран, уолчааны гре-кефир диэн анал о?о ??т?нэн а?атар буолбуттара. Бэргэн к?ннэтэ ??т куукунатыгар баран уочараттыыра, кефир и?итигэр баата б??лээх а?ылыгы а?албытын бытыылка?а кутан, суосканан и?эрдэллэрин уоллара с?р омуннаахтык эмэн чомур?атарын к?р?-к?р? ??рсэллэрэ. Дина эмтэрбэт буолуо?уттан эмиийин ??т киирбэт гына былаатынан тууна баанан кэбиспитэ уонна кинилэртэн барбыта, ити тухары о?отуттан матарыттан хомойор курдук биир да тылы быктарбата?а. Бэргэннээх маннык к?нд? бэйэлээ?и, ма?найгы о?отун туох да са?ата-и?этэ суох, а?ыйбакка-хары?ыйбакка биэрбит Динаттан с??? да, махтана да санаабыттара да, тастарыгар биллэрбэтэхтэрэ.
Дьэ ити курдук о?олоро арыый бороохтуйан, ??рэх са?аланыытын куоттара сы?ан, анаппыт хоту оройуоннарыгар тиийбиттэрэ. Кинилэри к??тэн олороллоро, с?рдээх ?ч?гэйдик к?рс?н, тута дьиэнэн-уотунан хааччыйбыттара. О?олоро ити хоту кыраайга борбуйун к?т?хп?тэ, кини аан ма?най сыыла?хайдыыр буолуута, онтон оронтон, дьыбаантан туту?ан хааман барыыта, тута дьаа?ыла, о?о саадын ки?итэ буолуута туспа ??р?? этэ.
Кинилэр хоту к???н барыахтарыттан куоракка хаалбыт Дина биирдэ да кинилэри кытта билси?э сатаабата?а, онтон Ксенья ??рэрэ эрэ – Эллээйчик кинилэр о?олоро, атын ким да быдьа?ар бырааба суох, онон т?р?пп?т ийэтэ адьас чуга?аабат буолла?ына – олус ?ч?гэй! Кинилэргэ Дина ту?унан сурах-садьык син тиийэрэ, ол и?ин кыыс о?ото уран м?сс??н?нэн умсугутан, баай ки?ини булбутун, байбытын-к?мм?т?н, араас ?рд?к сололоохтор ортолоругар эргичийэ сылдьарын истэллэрэ.
Ол эрээри сылтан сыл хоту олорорго улам кытаатан барбыта – судаарыстыба ма?а?ыыннара эстэннэр, туох барыта чаа?ынай атыы?ыттар илиилэрин и?игэр киирэн, ас-та?ас сыаната сиэрэ суох ыарыырын аа?ан, аны аанньа тиэллэн тиийбэт буолбута. Хас биирдии кэппиэйкэни аа?а-суоттуу сылдьар атыы?ыттарга дьоно хойуутунан, сырыыта-айана судургутунан Дьокуускайга эбэтэр киин улуустарга эргинэллэрэ быдан барыстаа?а. А?ы-та?а?ы ыраах тиэйэн илдьэн атыылыыллара ночооттоох буолан, ыраах улуустарга бара да сатаабат этилэрэ, арай хотуттан т?р?ттээх-уустаах бэйэлэрин ыччаттара эрэ бар дьонноругар к?м?л??? сатаан, табаары а?аларга сырала?аллара.
Бэргэннээх ма?най хоту тиийэллэригэр, уларыта тутуу дьалхаана са?а тиийэн эрэрэ, онон соторутаа??а диэри ньиргийэн олорбут промышленнай б????лэктэри баттаспыттара. Бу б????лэктэргэ ки?и б???т? то?уоруйан, сылаас-тымныы уулаах, ванналаах-туалеттаах толору хааччыллыылаах дьиэлэргэ к?ннээн-к??нэхтээн, астарын-??ллэрин, та?астарын-саптарын, ханна да суох Дьоппуон табаарыгар тиийэ хоту муоранан бы?а а?алына олорбуттар.
Та?ыттан ааны а?ан киирээти кытта тилэри сиэркилэлэринэн к?л?м?рдээбит у?ун эркиннэрдээх, халы? к?б??рдэр тэлгэммиттэринэн к??гэлдьиччи хааман, араас о?уор-бичик ойуулаах фойенан хас да с??с ки?и киирэр саалатыгар сымна?ас кириэ?илэлэргэ тиэрэ т??эн олорон, кэнсиэр, киинэ к?р?р Дьокуускайга да сэдэх култуура Дыбарыа?а баара.
Онтон эмискэ, таарымта киирбитинии, уларыта тутуу диэн ааттанар т?птэ-т?р?л??н саба б?р??кээн, ?п-харчы биирдэ мэлийэн, харчыта суох хаалбыт ?лэ?иттэр, с?ннь?нэн, к?ннээх Украина дьоно, дойдуларыгар к???р айдааныгар т?сп?ттэрэ. Дьиэ-уот бары к?р??тэ-харайыыта суох быра?ыллан, сэрии буолан ааспытын курдук сада?аланан, дьиэтин тэрилэ мэлийэн, т?нн?ктэрэ-??лэстэрэ а?а?ан тураллара, Дыбарыас к?р??хтэн с??рг? буолан, кириэ?илэлэрэ тононон, сиэркилэлэрэ урусхалланан, дьардьамата эрэ хаалбыта, хаар-тыал сирилиир хосторунан быралгы ыттар ??рд??эн т?тт?р?-таары сырсыаккала?аллара, бэл кинилэр да тыалга-кууска а?а?ас хосторго уйаланыахтарын ба?арбаттара.
Дьон бултаан-балыктаан эрэ хара та?аарынан олорор курдук бала?ыанньалара ??скээбитэ, ол и?ин хоту сиргэ чугас айма?а-уруута суох Бэргэннээх куораты былдьа?арга бы?аарыммыттара, хайа уонна Эллээйчиктэрэ сотору оскуоланы б?тэриэ дии, оччо?о ыраах хоту олорон, хайдах ??рэттэриэхтэрэй?
Олох уларыйбата?а буоллар, Ксенья туох да и?ин хотуттан кэлиэ суох этэ, бииринэн, кини хоту сир к?н?, судургу уонна алама?ай дьонун-сэргэтин с?б?лээбитэ, икки?инэн, куоракка тиийдэхпитинэ, Дина – билигин кыа?ырбыт хотун – о?отун былдьа?ан да турда?ына к???лэ диэнтэн куттанара. О?олоро эрэйдээх кинилэр т?р?пп?т ийэлээх а?ата буолбатахтарын сэрэйбэтэ, дьолго, кинилэр устуоруйаларын билэр ки?и бу дойдуга суо?а абырыыра. Куоракка биир куттал онно баара – ким эмэ кистэлэ?и арыйан, олус ыарыылаах кырдьыгы этэн кэби?иэ диэн. Ку?а?аны эрэ к?рд?? сатыыр, онтон ??рэр-к?т?р кэдэрги кэмэлдьилээхтэр орто дойдуга ха?ан ба?арар бааллар эбээт…
Бу олорон Ксенья Бэргэнигэр махтана санаата – кини о?олонор кыа?а суо?а биллибитин кэнниттэн арахсан, т?р??р-уу?уур атын да дьахтары булбута буоллар, туох диэн буруйдуо? этэй? Оттон кини бэрт эрэллээхтик биир бур?алдьыны сосу?а сылдьар уонна Эллээйчиккэ хара ааныттан олох ылларан, билигин хайаларын да киирэр-тахсар к?ннэрэ уолчааннара эрэ.
О?олоро да с?рдээх толкуйдаах, лоп бааччы этэ, ма?найгы кылаастан са?алаан наар «биэс» сыаналарынан ??рэнэн, атыттарга холобур буолбута, т?р?пп?ттэр мунньахтарыгар Эллээйчик хай?анна?ын аайы Ксенья ис-и?иттэн дьоллоноро, киэн тутта атын т?р?пп?ттэри кылап гына к?р?р?, дьэ онно бааллара о?олоро ку?а?аннык ??рэнэн, бэрээдэги кэ?эн, мэлдьи сэмэлэнэр буолан, сири-буору кымыстыы олорор ийэлэр, оттон сорохторо сирэйдэрэ-харахтара холлон, синнэригэр т??эн, дьор?ооттук туттан, учууталлары кытта м?кк??эн, к?рг?йдэ?эн да тураллара.
Ксенья хас т?р?пп?ттэр мунньахтарын кэнниттэн дьиэтигэр ??рэн-к?т?н кэлэрэ, уруогун аа?а эбэтэр остуолга оонньуу олорор Эллээйчигин кэтэ?иттэн сыллаан ылара, киэ?э утуйаары сытан, учууталлар о?олорун хайдах хай?аабыттарын, туох диэбиттэрин Бэргэ??э эгэ-дьа?а си?илии кэпсиирэ, онтон олус астынан, иккиэн ыга куусту?ан нус-хас утуйан хаалаллара.
Эллээйчик кинилэри арай биирдэ ыксата сылдьыбыттаа?а, ол куоракка к????хтэрин эрэ иннинэ хоту улуус оскуолатыгар ??рэнэ сырытта?ына этэ. Биирдэ к?н?с балыы?аттан о?отун а?атаары кэлбитэ, уола салба?ырбыт сирэйдээх-харахтаах к?рс?б?тэ, ?рд?нэн ?р?? чыычаах к?пп?т?н?? атаахтык ??скээбит буолан, дьонуттан толлубата, ол и?ин ийэтэ киирэрин кытта ?с са?а малтаччы ыйытан ча?ылыннарбыта:
– Ийээ, мин а?ам атын ки?и дуо?
Ксенья олус со?уйан, тутан киирбит суумкатын муоста?а т?л? ы?ыктан кэбиспитэ, атахтарын та?а?ын олорон эрэ уларытталларыгар аналлаах, киирэр аа??а туруорбут олоппо?угар лах гыммыта:
– Туох даа?!
– Сордо? Вовка: «Эн нууччалыы дь???ннээххин, оттон ийэлээх а?а? мас сахалар, ол аата, эн дьи?нээх а?а? нуучча бы?ыылаах», – диир.
Ийэтэ ону истэн ?р? тыыммыта, хата иитиэх о?о буоларын ту?унан тугу да эппэтэхтэр эбит.
– Сордо? Вова диэн кимий?
– Оттон ити… Щукин Вова…
– Эллээйчик, бииргэ ??рэнэр табаарыскын хос ааттыыры? ку?а?ан. Оттон а?а? би?икки т?р?ттэрбитигэр сахалартан ураты араас омуктар бааллара ??? – нуучча казактара, поляк сыылынайдара, олохтоох эбэ?килэр. Онон эйиэхэ европейскай хааны?, ?б?гэлэри? дь???ннэрэ-бодолоро хас да к?л??нэ кэнниттэн эргийэн кэллэ?э дии, ити уустук боппуруос, улааттаххына ??рэтиэ?-билиэ?, оттон Щукин Вованы кытта аны оонньоомо, кини били??иттэн о?орон к?р?-к?р? сымыйа хобу-сиби тар?атара олус ку?а?ан, биирдэ баран эттэххэ, кини сиртэн да быга илик о?очоос дии, онно тугун дьыалатай?! – олус кыы?ыран-кыйаханан, тугу да эбии булан эппэккэ, хо?угар киирэн хаалбыта. Уолун уоскуппута курдук буолла да, дьи?эр ыллахха бэйэтэ сымыйалаата, ол эрээри Эллээйчиккэ «эн ийэ?-а?а? атыттар» диири син биир тыыннаах этиттэн быстарар кэриэтэ ыарыылаахтык саныыра.
Ол киэ?э Бэргэн ?лэтиттэн кэлбитигэр, о?ото мо?уоктаах ыйытыытын ту?унан ботур-итир кэпсээбитэ.
– Уо?угар уо?а?а куурбакка сылдьан, хобу-сиби тар?атар туох буолбут о?онуй – ол Щукин Вова?! Дьэ ити буолла?ына, мин сарсын оскуола дириэктэригэр барда?ым! – кэргэнэ кыы?ырбыта.
Кырдьык, дириэктэри кытта Бэргэн кэпсэтиэ?иттэн араас уорбалаа?ынынан ким да о?олорун сирэй-харах анньыбат буолбута. Ол да буоллар, дьэбиннээх тимир ??рбэ кэлэн с?рэхтэрин ыарыылаахтык таппыт бы?ыылаа?а, ха?ан эрэ кырдьыгынан кэпсиэхтээхпит диэн санааттан иккиэн да олус саллаллара, «с?гэ т????р диэри д?л?? сынньанар» диэбиттии, ол ту?угар олус ыарахан, хобдох т?гэни у?ата-кэ?этэ сатыыллара, син биир ки?и ?л?р ?л?? киниэхэ кэлиэхтээ?ин санаабакка кы?алларын курдук…
Ксенья ?р? тыынан баран, эрки??э ыйаммыт хаартыска?а о?олор ортолоругар турар Эллээйчигин сыллаан ылла уонна уотун умулларан, хостон тахсан, Бэргэнигэр чуга?аата. Эрэ киниэхэ кы?аллыбакка, бэркэ тартаран кинигэтин аа?ар, онуоха Ксенья «Сириус» эргэ радиолатын холбоон, Моцарт «Реквиемын» пластинкатын туруорда. Сонно санньыар музыка кутуллубутугар, Бэргэн кинигэтин ?рд?нэн к?р? т?стэ.
– ?йд??г?н дуо, Бэргээн, аан ма?най билсибит к?мм?т?н, ити музыканы истэ, эн таайы? аах дьиэлэригэр иккиэйэ?ин олорбуппутун?
– ?йд??б?н, хайдах ?йд??б?т буолуомуй…
Та?ырдьа ыас хара?а, оттон манна, кыара?ас хоско, ча?ыл сырдык, ыар н??эр музыка дь?р???йэр, дь?р???йэр…
12
Итинтэн ыла эмиэ сэттэ-а?ыс сыл ааста. Уларыта тутуу т??-та? быра?аттаа?ына арыый аматыйан, олох кэм с?ннь?н булуох курдук буолбута. Ханна кистэнэ сыппыта буолла – ма?а?ыыннарга да, ырыынактарга да эт-ас, табаар араа?а биирдэ то?о тардыллыбыта. Харчылаах буоллу? да талбыт омук массыынатыттан са?алаан, дыбарыа?ыгар тиийэ тугу ба?арар атыыла?ыаххын с?б?. Ол и?ин дьо??о-норуокка ??эр Та?аралара харчы буолбута, ханна да хачыгырас кумаа?ылаах быраап, ?птээх ???э сылдьар оло?о кэлбитэ. Социализм?а дьулу?ар сырдык идеаллар умнуллубуттара, оччотоо?у кэми кими да тыыннарбакка ыга баттаа?ын, диктатура, репрессия ?йэтэ этэ, оттон Сталины палач, Ленин да киниттэн ордуга суох хаанымса?а диэн ?л?гэрдээхтик ??хсэр буолбуттара, социализм сити?иилэрэ саба тэпсиллибиттэрэ, урукку олох б?т?нн?? хара кыраасканан ньа?айдаммыта, ол оннугар ?т?мэн ?б? ??г?лэтээччилэр – араас олигархтар, бэрик ылан к?мм?ттэр ?р?г?йд??б?ттэрэ.
Дойду ?рд?нэн балкыырдаах хамсаа?ыннарга с?п т?бэ?иннэрэн, Уйбаныаптар олохторугар, хата, сити?ии ?тт?гэр иэ?эр уларыйыылар тахсыбыттара. Бэргэн университекка ??рэппит профессорын булан, кини мэктиэтинэн уонна салайыытынан, кэтэхтэн аспирантура?а ??рэнэн, мунна-уо?а кэрдиллибит ки?и сиэринэн, уталыппакка кандидатскай диссертациятын к?м?скээбитэ, Сэбиэскэй кэм?э холоотоххо, учуонай буолуу арыый судургутуйбут буолан абыраабыта. Онон, эрэйэ суох а?алара диссертацияны к?м?скээ?инэ дьиэ кэргэ??э улахан ??р??н? а?албыта. Хайа му?ун, аны бастара ханна батарынан, харабыл э?ин курдук ??тэтэ суох ?лэнэн хамнастанан сордоно сатыыллара уурайда?а, а?алара учуонай буолуута олохторун уйгута тупсарыгар инники диэки дьо?уннаах хардыынан буолбута – Бэргэн хайа дьыалаларын институтугар научнай ?лэ?итинэн киирэн, дьиэтэ суо?ун, учууталлар уопсайдарыгар олорорун учуоттаан уонна кэргэннээх, о?олоох ки?и бы?ыытынан аахсан, хайа эрэ улахан учуонай са?а тутуллубут дьиэ?э к?сп?т?гэр, кини панельнай дьиэ?э эргэ ?с хостоох квартиратын ыла?ыт дуо диэбиттэрин, ??рэ-к?т? ытыстарын ?рд?гэр т??эрбиттэрэ.
Судаарыстыбаттан босхо дьиэ?э кинилэр б?тэ?игинэн тии?инэн хаалбыттар эбит, онтон ыла квартиралар наар атыыланар айдааннара ??скээн, дьоннор ипотека?а киирэллэр, субсидия ылаллар, тыа?а сопхуостар ы?ылланнар, ки?и аайы ?лэ к?ст?бэт буолан, дьиэлэрин, массыыналарын э?ин атыылыы-атыылыы куоракка дьиэ атыыла?ан киирии хойдубута. Онон Бэргэннээх куорат та?ынаа?ы дэриэбинэттэн куоракка к?сп?ттэрэ, Ксеньяны дьиэлэрин аттыларынаа?ы поликлиника?а сиэстэрэнэн ылыбыттара. Уоллара Эллээйчик ?рд?к у?уохтаах, имигэс бы?ыылаах-та?аалаах, хоту дойду ки?итэ Русланы батан баа?ынайдыы ыраас хааннаах, долгулдьуйар куудара баттахтаах, номо?он дь???ннээх уол буолбута. Кыра сылдьан, уларыта сылдьан араас секцияларга к????н холонон к?рб?тэ – мэ?эйдээх сирдэргэ с??р??нэн (ориентированиенан), футболунан, чэпчэки атлетиканан, тустуунан. Итилэргэ ?р буолабакка, быра?ан и?эрэ, кэлин дьэ бэйэтэ с?б?л??р идэтин булбута – оскуоланы б?тэриэр диэри боксанан дьарыктаммыта. Ийэтэ со?отох о?отун эчэтиэхтэрэ диэн тохтото, бобо-хаайа сатаабытын, Бэргэн уолун ?й??н турбута:
– Эр ки?и бэйэтин к?м?скэнэр буолуохтаах, ха?аа??а диэри дьууппа?ынан хаххалаан илдьэ сылдьаары гына?ын?
Уоллара биирдэ о?олорго куорат «Спартагар» бириистээх миэстэ?э тиксэн, ??рэн-к?т?н грамоталаах кэлиэ?иттэн ыла, Ксенья уолун буойбат буолбута: «Тэ?нээхтэриттэн хаалсыбат буолла?ына ?ч?гэй, би?иги, ийэлээх а?ата, ?йэбит тухары ара?аччылыы сылдьыбаппыт чахчы, онон бэйэтэ кы?ал?аттан тахсарга, уустук боппуруостары кимэхэ да сэлээннээбэккэ бы?аарса ??рэннин», – дии санаабыта.
Ону сэргэ, били т?р?? илигинэ, ийэтин и?игэр сырытта?ына, Дина т?р??р? сытан Левитан альбомун к?р??т?н сабыдыала эбит дуу – олус ?ч?гэйдик уру?уйдуура. Онон, оскуоланы б?тэрэригэр спортивнайга дуу, худуо?унньук ??рэ?эр киирэрэ дуу диэбиттэрэ: «Мин а?ам курдук геолог буолабын», – диэн бэйэтэ бы?ааран, университекка геологтары ??рэтэр хайа дьыалатын салаатыгар сити?иилээхик туттарсан, устудьуоннаан бастакы кууру?у б?тэрэн эрэрэ.
Онон, кинилэр куоракка бигэтик олохсуйдулар, са?а атастар-до?оттор да баар буоллулар, арай ма?най кэлэн биирдэ со?уччу ыалдьыттыахтарыттан ыла, Диналарын кытта та?ыччы с?тэрсибиттэрэ. Эрэ Карп б??с-б?т?нн?? бизнескэ баран, аата-суола олох и?иллибэт буолбута, ???-таамах курдук, «омук сиригэр сылаас муора кытыытыгар сынньаналлар, Москва?а квартира атыыласпыттар, байан-тайан с?рдэммиттэр» э?ин диэн кэпсээн тар?анара. Оттон ис дьи?ин ким да билбэтэ – ити дьону? норуот оло?о ыараханын к?р? сылдьан, «эргиэн кистэлэ?э» диэн ааттаан, ?лэлэрин, сити?иилэрин кэпсии-ипсии сылдьыбаттар, кинилэри сырдаталларын, дьо??о-сэргэ?э баайдарын-дуолларын биллэрэри, онон ??н?лл?р?н абаа?ы к?р?лл?р. Сура?ын и?иттэххэ, Карп Москва?а к????ххэ диирин Дината с?б?лэспэт ???, то?о диэтэххэ, урукку дь??гэлэрэ Дина уопсастыба?а суолталанар дьыалаларынан дьарыктанан, киэ?ник биллэн барбыта, ха?ыаттарга сотору-сотору тахсара, араадьыйаттан-тэлэбиисэртэн т?спэт буолбута.
Оттон Эллээйчик тэлэбиисэргэ элэ?ниир дьахтар кини ийэтэ буоларын букатын сэрэйбэккэ, ??рэ?ин т?б?г?ттэн ордубата, онтон ураты биир суолга с?рэхтиин-быардыын ыллара сылдьара – ха?ан да, ханна да, кими да?аны м?чч? т??эрбэтэх таптал таарымтатыгар ылларбыта.
???э баар ?рд?к Айыылар дьээбэлэнэллэрэ дуу эбэтэр кинилэр дьиэ кэргэ??э итинник ньыманан билси?эр суолу тобулбута дуу – с??рбэччэ сыллаа?ыта а?ата Бэргэн Ксеньялыын к?рс?б?т?н курдук, эмиэ куорат пааркатыгар ол кыы?ы аан ма?най к?рб?тэ.
Университекка киириэ?иттэн Эллэй бииргэ ??рэнэр уола, Ньурбаттан т?р?ттээх-уустаах, азербайджан уонна саха омуктар булкада?ыктара буолан с?рдээх сытыы-хотуу, хайыы-?йэ бэйэтэ бас билэр, эргэ да буоллар, «Мицубиси Диамант» массыыналаах Рафиктыын до?ордо?оллоро, ханна ба?арар бииргэ сылдьаллара.
Бастакы кууру?у б?тэрбиттэрин кэнниттэн Рафик эттэ:
– Эллэй, ??рэх б?ттэ, аны сынньана т????ххэ, паарка?а бара сылдьыахха, кыыс эрэ онно кыйма курдук элбэх, иккиэн биир эмэ паараны булан хайытыахпыт уонна, ба?ар, тыа?а тахсан шашлыктыахпыт эбэтэр куоракка хааталыахпыт, табаарыстарым – дьиэлээх уолаттар элбэхтэр, массыынанан ханна ба?арар тиийиэхпит.
Эллэй биир тылы утары эппэккэ с?б?лэспитэ.
Куйаас к?н этэ, сайы??ы паарка?а са?а тыллыбыт мутукча дабаххай сытыныын холбо?он, уратытык дыргыйара. Араас хачыалларга, ???эттэн анаарар иигэ эбэтэр дьон «абаа?ы к?л???этэ» диэн ааттааччыларыгар, «к?т?р тэриэлкэ?э» дьон уочараттаан тураллара. Сиэх бы?а?ас ырбаахыны кытта джинсынан сылдьар Эллэйдээх Рафик т??стэрин м?т?т?н, тула аалы?на?ар кыргыттарга адьас да кы?аллыбат курдук асфальт суолунан ма?ан ??н??х «Адидас» кроссовкаларынан сиртэн-буортан тэйиэхтии чэпчэкитик хааман, аллея устун к?т?н-м???н и?эллэр. Ол кэм?э:
– Рафик! – диэн со?умар ха?ыыны кытта кыргыттар б?л?хт?р?ттэн эмиэ джинсылаах, са?архай куоптатыгар батта?ын ы?ан кэбиспит орто у?уохтаах этиргэн кыыс ойон тахсан, кы?ыл к?м?с б???хт??х мото?оно курдук суон харыларынан Рафик моонньугар иилистибитэ, уола быдан ?рд?к буолан, ыйаастан турара уонна ата?ын т?б?т?гэр тура-тура иэдэ?иттэн уураан чобур?атта.
– Оо, Катя-Катерина! – Рафик да ??рдэ бы?ыылаах, хардары уураан ылла. – Хайа бу хантан к???нн??? Питергэ ??рэнэр эти? буолбат дуо?
– Бу уол да?аны! Б?т?н сылы бы?а к?рс?бэтэхпит уонна ити баар! Адьас бэ?э?ээ арахсыбыт курдук, арахсыахтан б?т?н сыл ааста, сайын буолла дии, каникул диэн баар ээ!
– Ээ, суох, со?уйбучча эттим, – Рафик кулук-халык буолла, онтон аргы?ын к?р?н, быы?анар сирим бу баар эбит диэбиттии, даллах гынна, – оттон бу – Эллэй, бииргэ ??рэнэбит, Эллэй, билис – оскуола?а биирэ ??рэммит кыы?ым Катя.
– Олус ?ч?гэй, – дии т?стэ онуоха кыыс, – ээ, арба, би?иги эмиэ иккиэбит, бу мин Питергэ бииргэ ??рэнэр дь??гэм Алена.
Уолаттар онно эрэ кулу?ун курдук к?б?с-к?н?, от к???э былаачыйатын а?а?ас уолугунан ма?ан эмиийин куо?ахтара к?ст?р, ?р?мм?т хара су?уо?ун т????гэр намылыппыт, саха кыы?ыгар ?рд?к у?уохтаах кыыс кыргыттартан арыый бэттэх турарын к?р? т?ст?лэр. Алена аатын истэн, кинилэр диэки атыллаата уонна с?г?р?с гынна, эмпэрэ хара харахтар Эллэйгэ хатанан аастылар, толлойбут уо?ун сэгэтэн, м?ч?к гынан ылла.
Оок-сиэ, до?оттоор! Ма?най к?р??ттэн таптал баар дииллэрэ чахчы эбит! Бу иннинэ Эллэй кыргыттарга с?б?лэтэрин билэрэ, быраа?ынньыктарга араас эрийсии, сымнаабыт-сылаанньыйбыт кыргыттардыын муннукка-ханныкка туту?уу-хабы?ыы, уура?ыы-сылла?ыы да ханна барыай?! Ол и?ин, аахайбат курдук Рафиктаах к?рс????лэрин, ??рэллэрин-к?т?лл?р?н одуула?а туран, бу сэмэйдик туттар Алена биир к?р??т?ттэн со?отохто с?рэ?э м?хс? т?стэ. Хайдахтаах ?ч?гэй кыы?ый! Муода к?рд?р??чч? кыра?аабысса кыргыттар хаамар ?рдэллэриттэн т??эн кэлбиттии, дьылыгырас бы?ыылаах-та?аалаах, оройунан саастаан ньал?аарыччы тарааммыт батта?а чанчыгар намылыйбытын аннынан ыас хара харахтарынан бол?омтолоохтук уонна таайтарыылаахтык одуула?ара, кырааска сыстыбатах уо?а-тии?э, сэмэйдик уонна дьо?уннук туттара ?ч?гэйин!
– Чэ эрэ, до?оттоор, ма?най аттракцио??а сылдьыа?ы?, – Рафик хамандыыр киэбин ылыммыт чинчилээх.
– Уой, мин ??р??н? кытта! – дии о?уста Катя, итиэннэ булгуччулаах бы?аарыыны ылыммыт ки?и сиэринэн, Рафик то?оло?уттан тутуста, – бардыбыт!
Ол курдук хоннохторун анныттан ылсан бастаатылар, оттон Эллэйдээх Алена кинилэр кэннилэриттэн сэргэстэ?э хаамыстылар. Уол бу остуоруйаттан т??эн кэлбиттии дьикти ?ч?гэй кыыстыын тэ??э ?ктээн и?эриттэн долгуйан, бэлэ?э хатта, с?рэ?э м?хс?н хара?а ирим-дьирим буолла. И?игэр маннык кэрэ барахсанныын бииргэ барар кыа?ы биэрбит Катя?а махтана санаата, ол эрээри Катя?а Рафиктан атын ким да наадата суох бы?ыылаах, т?б?т?н уол санныгар нуо?атан, бокуойа суох кэпсиир-ипсиир.
Эллэй к?хс?н этитэн, к??мэйин ч?лл?р?ттэ уонна кэмниэ-кэнэ?эс кыыстан ыйытан, титирэс са?атын бэйэтэ арыычча и?иттэ:
– Хайа, Питергэ т??? ?ч?гэйий?
Хата кыы?а и?нэн-толлон турбакка кэпсэтэр ки?и буолла:
