скачать книгу бесплатно
– Билигин Сахабыт сирин сайынын саамай ?ч?гэй кэмэ, аны биир ыйынан кэлиэххитигэр диэри сай ортото аа?ан от-мас кэхтэ бы?ыытыйыа. Онон хайаан да бардыбыт, мин эмиэ тылбын биэрэбин, туох да ку?а?аны о?оруом суо?а диэн.
– Чэ, буоллун, ба?ар, эн этэри? да курдук буоллун.
Бэргэн ??р??т?ттэн к?т??н кыната эрэ суох буолан уопсай дьиэтигэр ыстанна, хо?о кураанах, уолаттара мэлигирдэр. ?лэ?э кэтэр судургу та?а?ын-сабын булунна уонна Сайсары ма?а?ыыныгар баран, килиэп, кэнсиэрбэ, толуонугар к?рд???н ?р?? арыгыны кытта шампанскай атыыласта. Онтон уопсай дьиэ?э киирэн, аллара вахтаттан К?ст?к??н куоракка т??э сытар ыалыгар эрийэн, ки?итин булла, сарсын кыы?ынаан иккиэн барар буолбуттарын и?итиннэрдэ, биир дойдулаа?а: «Дьэ бэрт эбит», – диэн би?ирээтэ.
Уол кирилиэс биирдии ?ктэлин н???? ойуолаан, хо?угар т?нн?н киирэн, ыскаап анныгар быра?ыллыбыт эргэ ?р?ксээгин булан, атыыласпыт а?ын кытта уларыттар та?а?ын, куруускатын укта. Итинэн кини о?остон б?пп?т курдук буолла. Онтон киэ?э хойукка диэри олорон, сарсы?-?ы к?н ти?эх эксээмэнигэр бэлэмнэннэ. Уолаттар кэлбэтилэр. Бары бэрт холкулар, сарсы??ы эксээмэни аа?алларын бары да билэн сырыттахтара. Математическай ырытыыны тутар, сахатытан Кубалыырап диэн ааттыыр нуучча о?онньордоро, Лебедев ыччаттары эрэйдээбэт ?т?? ки?и, эксээмэн тутарыгар билиэттэри т??этээт, аудиторияттан тахсан барара, онон шпаргалканы т??? ба?арар ту?анан, бэл учебниктары да талбыт арыйталаан, билбэт да боппуруостарыгар бэлэмнэнэллэрэ. Учууталлара то? к??с бысты?а буолан баран т?нн?р? уонна кэлбитин биллэрэн аан айа?ар к?хс?н этитэ-этитэ турбахтыыра. Ол и?ин кини эксээмэнигэр саамай м?лт?х «ортону» ылара, ?г?стэр «?ч?гэйинэн», «туйгунунан» аа?аллара. Онон, уолаттар да, Бэргэн да сарсы??ы эксээмэн этэ??э аа?ыахтаа?ын саарба?алаабат этилэр.
Уол кинигэлэрин онон-манан элэ?нэччи аа?ан баран, оронун о?остон утуйардыы сытта, уолаттара, араа?а, омук дойдутун умсугутар киинэлэриттэн босхолонон да баран, атын туох эрэ кэрэхсэбиллээх дьарыгы булан, б?г?н да кэлбэт буоллулар бы?ыылаах, онон бу т??н со?ото?ун хонор туруктанна, бары да Лебедев сымна?астык тутарыгар ??рэммит буолан, кини эксээмэнигэр б?д?р?йбэттэрин билэн сырыттахтара. Т?нн?г?нэн ?р?? т??н налыйбыта к?ст?р, «Биллибэт дьахтар» олус боччумуран кинини бэрт таайтарыылаахтык, бол?омтолоохтук одуула?ар.
Ыалларыгар, Диналаах хосторугар, ким эрэ гитара?а оонньуур, струналар тугу эрэ ??сэргиирдии лы?кына?аллар, онтон санаа-оноо ыраата уста?ныыр, кэрэни, ?ч?гэйи к??тэр ??р??ттэн с?рэх эппэйэ тэбэр, сарсын, сарсын…
Эрдэттэн сэрэйбиттэрин курдук, Лебедев о?онньорго туох да эрэйэ суох туттардылар. Бэргэн «туйгун» сыананы ылан, хо?угар кэлэн чэй испитэ буолаат, ?р?ксээгин туппутунан автовокзалага тэбиннэ. Оптуобус хо?нуо арыый да эрдэ, онон уол мас ыскаамыйа?а олорон, хайа эрэ бичтэр итирэн баран муомала?алларын одуула?а олордо. Сыы?к-сыраан аллан, та?астара-саптара холто буолан, дьэ сирэй-харах дьаабы, бу сордоохтор хайдах маннык ынырык олоххо тиийиэххэ диэри та?нары т??кэлэйбиттэрэ буолуой?! Са?а т?р??ллэригэр ийэлээх а?алара ??рэн-к?т?н к?р?стэхтэрэ, онтон олох ха?ыс долгуннара быра?аттыылларыгар т?бэ?эн, бу айылаах буоллахтара, туох диэн бу дьону буруйдуо?уй, олох оннук эрэ дииргэр тиийэ?ин, кинилэри а?ыныахха эрэ с?пт??х…
Онтон Бэргэн чарапчы и?игэр б?л??хс?б?т дьону к?рб?хт??т?, куорат та?ыгар айаннааччылар суумка тутуурдаахтар, сорохтор ?р?ксээк с?кп?ттэр, саамай ырааталлара Покровскайга, Нам?а баран эрдэхтэрэ, хас биирдиилэрэ туспа ??р??лээх-хомолтолоох, бэйэлэрэ араас кы?ал?алаах сырыттахтара. Сир-дойду киэ?, араас дьон элбэх…
Ити олорон сыыр диэки к?р??т, с?рэ?э м???л гынна – ма?ан былаачыйалаах Ксенья сиртэн-буортан тэйэрдии чэпчэкитик туттан, хааман-сиимэн сэгэлдьитэн и?эр. Олоххо араас дьикти буоларынан, к??т?ллэбэтэх т?гэннэр со?уччу тосхойоллорунан уратылаах, быйыл сааска диэри маннык кэрэ кыыс к?н сиригэр баара буолуо диэн санаабат да этэ, билигин бу наскылдьыйан и?эрэ ?ч?гэйин! Бэйиэт буоллар, хо?оон суруйуо эбит да, суох ки?итигэр суох, арай аан ма?най университекка киирбиттэрин кэнниттэн оскуола?а бииргэ ??рэммит уола, кэлин университет саха тылын факультетыгар киирбит Бааска, кистии-саба Арбита диэн бобуулаах бэйиэт «Долгуннар» диэн биирдик этиллэр эрээри, тус-ту?унан ?йд?б?ллэрдээх тылларынан – омонимнарынан суруллубут бэйиэмэтин илиитинэн устубутун а?алан у?ултарбытын ?йд??т?, онно бааллара дии маннык тыллар:
Муус солко былааккын эринэн,
Кэлиий даа, мин к?н?м к?л?мэ,
Мин курдук эрэллээх эринэн
Дьоллонор т?лк???н к?л?мэ…
Кэрэ кыыс туналы?натан и?эрин к?р?н, санаатыгар б???нэн-сыы?ынан туолбут куорат уулуссалара быдан сырдаан-сэргэхсийэн кэллилэр, тула аалы?на?ар дьон кытта тупсан хаалбыкка дылы буоллулар, ойон турбутун бэйэтэ да ?йд??б?кк? хаалла, тиэтэйэ-саарайа кыыска утары барда.
– Хайа, к??тт?? дуо? Бириэмэ билигин да баар дии, – Ксенья мичээрдиир, кини тута сылдьар чэпчэки та?ас суумкатын уол ылла:
– Суох, улаханнык к??ппэтим, с?пк? кэлли?, оптуобуспут барыар диэри ?сс? да бириэмэ баар…
Сотору оптуобус к?лтэ?ийэн кэлэн хорус гынна, на?аа элбэх буолбатахтар эрээри, син биир анньыала?ан-?т??лэ?эн и?ирдьэ киирдилэр. Уоллаах кыыс кэлин олбоххо тиийэн сэргэстэ?э олордулар. Нам?а тиийэн, быыллаах суолу кыйа к??х от бытыгыраабытынан оргууй а?ай хаамыстылар, кыыс итииргээн дуу эбэтэр килбигийэриттэн дуу сирэйэ тэтэрэ кыыспыт, хата, К?ст?к??ннэрин дьиэтэ автовокзалтан соччо ыраа?а суох эбит, ?с мастаах к?р?? сиэрдийэтин быы?ынан Ксенья чэпчэкитик элэс гынна, оттон Бэргэн бэйэтин кыа?ын к?рд?р?р ба?ата тулуппата бадахтаах – ?р?т сиэрдийэттэн тайанан, к?р??н? ?рд?нэн ыстанан кэбистэ. Хал?ан тыа?аата, кинилэр кэлэллэрин т?нн?г?нэн кэтэ?эн олорбут бы?ыылаах – тобуга лоппоруттан тахсыбыт эргэ шкерэнэн уонна кубарыйбыт футболканан сылдьар К?ст?к??н утары мата?ыйан кэллэ:
– Дорооболору?! Кэлимээри гыннылар дуу диэн ыксыы сыстым, чэ, бэрт, манна хоно?ут дуу эбэтэр эбэ?э киирэбит дуу?
– Ээ, киирэн буолла?а дии, сарсын т?нн?б?т, Ксенья со?уруу барыахтаах, – дии о?уста Бэргэн.
– ?ок-сиэ! – К?ст?к??н с???н ба?ын бы?а илги?иннэ, – уот ылардыы сырыылаах дьон буоллугут, ол да буоллар кэлбиккит бэрт, тоойуом, эн ааты? Ксенья диэн дуу?
– Ксенья, – кыыс улаханнык кыбыстан умса туттан турда.
– Мин эйиэхэ боростуой та?ас-сап булан биэриэм, ууну-хаары ортотунан сылдьарга мааны былаачыйанан сылдьар сатаммат.
– Уларыттар та?астаахпын ээ… – диэтэ Ксенья арыычча и?иллэрдик.
– Оччо?о ?ч?гэй, чэ, дьиэ?э киириэ?и?.
Та?ырдьа куйаарбытыгар холоотоххо, дьиэ и?э лаппа с?р??н эбит, ким да суо?ун дьиктиргээн, Бэргэн ата?ыттан ыйытта:
– Хайа, оттон кэргэни??
– Ээ, дойдутугар ы?ыахтыы барбыта, кини – Мэ?э Ха?алас, иккиэн араас оройуоннарбыт эрээри, манна дьолбутун булан олордохпут. Чэ, туох баарынан а?аа?, киэ?э ууттан тахсыбытынан балыгы мииннээн и?иэхпит.
Сонун астан к??рчэх баарын уоллаах кыыс килиэби булкуйа-булкуйа сиэн, начаас миискэ т?гэ?ин к?рд?лэр, а?аан б?тэн, айанныырдыы тэриннилэр. К?ст?к??н уоллуун хоско киирэн та?астарын уларытыннылар, оттон ха?аайын ыйан биэрбит атын хо?угар Ксенья киирэн, былаачыйатын оннугар спортивнай к?ст??м кэттэ. Кини хостон тахсыбытын к?рб?хт??н баран, К?ст?к??н са?ата суох та?ас ыйыыр ыскаап аннын хасы?ан, дьо?ус бири?иэн сону кытта ыстааны уунна:
– Маны куорма? та?ынан кэтэн кэбис, эмээхсиним та?а?а, эйиэхэ с?п буолуо, т??? да б????лэккэ итии курдугун иннигэр эбэ?э чэлгиэннээх буолааччы, то?уо?.
Ксенья тугу да са?арбакка, сонноох ыстааны туппутунан эмиэ хо?угар элэс гынна уонна сотору олору дьыраччы анньынан та?ыста.
– Дьэ бу бэрт, дьи?нээх балыксыт бодотун ылыммыккын, – К?ст?к??н кыы?ы хай?аата.
????н та?ырдьа та?ыстылар, ха?аайын ?р?ксээк с?г??лээх, эрдиилэри кытта бензиннээх канистры тутта, Бэргэ??э му?ханы с?ктэрдэ. Туруору сыыры т??эллэрин кытта иннилэригэр ?р?с ула?ата-уор?ата биллибэт киэ? иэнэ нэлэ?ийэ т?стэ, кыратык да тохтоон ылбакка м?хс?н дьирбиилэнэ оонньуур эрэ?э долгуннар урсуннарыгар к?н уотун т??эрэн ча?ылы?ныы оонньууллар, ????нэн мотуордаах о?очолор кы?кына?а тыа?ыы т?тт?р?-таары сыыйыллаллар.
– Эбэбитигэр кириэстэнэн баран айаннаатахпыт, – диэтэ К?ст?к??н уу саппыкытын у?ун осторун ?р? тардан, о?очотун кэннигэр ыйаммыт мотуорун биинтэлээх «ата?ын» ?р? тардан кытылтан тэйиччи анньарыгар, о?очотун и?игэр хапса?айдык ойон киирдэ, о?очо иннигэр уурбут канистрын ылан, кэннигэр илдьэн туруупкаларын холбоото уонна:
– Чэ, киири?, – диэтэ.
Кыыстаах уол о?очо иннигэр сэргэстэстилэр, мотуордаах о?очо с??р?г? то?о силэйэн айаннаан куугунатта, с?р??н тыал сирилэччи охсулунна. Кырдьык, куйаас к?н сатыылаан турар диэн санаабаккын, с?р??н, ?сс? ?р айаннаатахха дьагдьайан барыах курдуккун. ?р?с ????нэн чо?у толору тиэммит самоходка айаннаан и?эрин ыраахтан тумнан, кэннинэн аастылар, ?ллэ?нэ?эн тахсар баалларга охсуллан, ?р?-та?нары хачайданан ыллылар. Балачча ?р айаннаатылар, улахан арыыны эргийэ баран и?эн К?ст?к??н мотуордаах о?очотун эргитэ тутан, омос к?рд?хх? тыы да батыа суох айылаах синньигэс аппаны батыста. Тааска-кумахха охсуллумаары адьас бытааннык айаннаатылар, кумах кытыл икки ?тт?ттэн субу анньан турар, илиигин уунну? да, илибирэс иирэлэри харбаан ылыаххын с?п.
Бэргэн уу т?гэ?эр анньыллыахпыт диэн сээбэ?нии санаата да, ки?итэ сылдьа ??р?йэх бы?ыылаах, бэрт холкутук мотуорун салайа олордо. Балачча оннук сыккыраппыттарын кэнниттэн кэ?эс хомо?о тахсан кэллилэр. Мотуор туруору сыыр анныгар кэлэн, сыыйа умулунна, бэйэлэрэ к??ртээн та?аарбыт долгуннара о?очолорун ойо?о?угар охсулуннулар.
– Дьэ, о?олоор, кэллибит, – диэтэ К?ст?к??н, о?очолорун ?р? тардан тимир сыабынан талахха баайдылар. – Манна ким да таарыйааччыта суох, ити быыкаа ханаал курдук бу хомолуун ситимнэ?эрин ?йд??н к?рб?т буолан абырыыллар, буллахтарына да?аны: «Манан туох батан киириэ буолла?ай?» – диэн эрдэхтэрэ. Оттон бу мин ампаардаах а?ым, с?п буола-буола кэлэн сиирбэр с?п гына балыгы ба?ан барааччыбын.
Эмпэрэ сыыры ?р? дабайдылар. Туох эрэ ыллыкка маарынныыр суол омоонунан от-мас быы?ынан барбахтаан истэхтэринэ, эмискэ иннилэригэр дьо?ус ??тээн арылла т?стэ. Иннигэр аргы мас, онтон бэттэх буорга батары к?м?лл?б?т чуурка атахтардаах хапта?ын остуол, лааппы, аттыгар умайбыт чох ы?ыллыбыт, хаптаччы барбыт кэриэрбит баанка кытыытыгар сытар кулу?ун онно.
– Дьэ бу мин бас билэр фазендабар кэллибит, – К?ст?к??ннэрэ иннин диэки даллах гынна, – ба?аалыста, ийэ?ит-а?а?ыт дьиэтигэр кэлбиттии сананы?.
– На?аа ?ч?гэй дии! – Ксенья тулатын к?р?-к?р? ??рэн са?а аллайда, – куоракка олорон маннык ?т?? айыл?а баарын умнан да ылабыт.
– Дьэ бэрт, астыммыт буоллаххытына бэрт, – К?ст?к??н му?ханы ылан аргыга намылычы бырахта уонна ??тээнтэн илимнэри тутан та?ыста, – Бэргэн, манан арыыга к??л баар, эн би?икки киирэн илимнэ ?т??ххэ, киэ?эрэн балык кытыыга а?ыы тахсыыта му?халыахпыт, оттон Ксенья, уотта отто, чэйдэ ?р? тур.
4
Киэ?э му?халарын с?кп?т?нэн ууга киирдилэр, о?очолорун маа?ыын адьас кытыыга, ууга биэтэ?нии турардыы хаалларбыттара кумахха балачча ???э тахсыбыт.
– Оок-сиэ уубут т??эр эбит ээ, – диэтэ К?ст?к??н уонна кумахха дьурулас суолу хаалларан, о?очону ууга анньан киллэрдэ, тумсугар ???э му?ханы саа?ылаан уурда:
– Э?иги кытыынан миигин к?р?-к?р?, ыксаабакка аа-дьуо хаамсы?, мин эрдинэн ол тумулга тахсыам, – диэтэ. Кыыстаах уол му?ха кытыы кынатын бэчимэ быатын туппутунан кумах кытылга хааллылар, Бэргэн кедаларын устан, тобугар диэри ууга киирдэ, к?н устата сылыйбыт хомо хамсаабат уута б?т???т?н сымна?астык кууспахтаата, Ксенья ???энэн, кураанах сиринэн, барар буолла. К?ст?к??н эрчимнээхтик эрдиилэрин тардыалаан, ??скэ дьулуста, эрдиилэр салбахтара ууга батары т??э-т??э, ч???р?йэ эргичийэр иилэри ??скэттилэр, му?ха кыната субуруйан т??эн барда.
Уол балыгы ?рг?тээри быатынан ууну та?ыйбахыы-та?ыйбахтыы бытааннык хааман истэ?инэ, кыы?а: «Бэргэн», – диэн сипсийдэ, кини диэки хайыспытыгар Ксенья: «Ууну охсума», – диэн с?м?йэтин уо?угар туттарын к?р?н мичик гынна:
– Ксенья, соруйан ууну тыа?атабын, ити аата балык кэннибитигэр баран хаалбатын, куоппатын диэн куттуур бы?ыым, – диэтэ.
Лаппыныахтаах му?ха ийэтэ кэлбитигэр К?ст?к??н оннуттан туран, быра?ан к?дээриттэ уонна о?очотун кытыл диэки эргитэн, к??скэ т????лээн эрдинэн барда. Кыыстаах уол му?халарын кынатын тарда-тарда, киниэхэ утары тиийдилэр, К?ст?к??н о?очото чычаас сиргэ кэлэрин кытта ыстанан т?стэ уонна икки илиитинэн хардары-таары ??с кынаты бэйэтигэр ууна?ната тардыалаабытынан уоллаах кыыс диэки н?р?чч? туттан хааман тиийэн, икки кынат аллара таастыганнаах э?ээрин холбуу тутан самахтаата, эдэрдэр му?ха икки э?ээрин хомуйа субуйдулар. Долгуннарга к??рэ?нии-к??рэ?нии лаппыныах тими?нээн ылла. Сотору му?ха ийэтин кытыыга со?он та?аардылар – хас да балык ?р???т? ?р?? к?м???нэн турта?наата, хаайыыга т?бэспит сордоохтор к??скэ м?хс?н, ууну ыспахтыы ла?ыйдылар. Балыгы та?аара охсоору ????н былдьа?а-тары?а му?ха ?рд?гэр т?ст?лэр, са?а-и?э суох, ти?э?эр ийэтэ кэлбитин тиэрэн, балыктары кумахха с??кээтилэр, К?ст?к??н обургуларын хайыытыттан талахха тистэ уонна Ксенья?а уунна:
– Тоойуом, балары та?ааран мииннээ, оттон Бэргэн би?икки ?сс? биир сиргэ сылдьардаахпыт, ааспыт сырыыга ?пп?т илиммин к?р??хп?т, чаас курдугунан эргиллиэхпит.
Кыыс балыктарын эйэ?элэппитинэн сыыры эрчимнээхтик дабайан, ??тээн та?ыгар кэллэ. Элбэх эт-балык ?рд?гэр ыраастанан, остуол хараара килэрийбит сирэйигэр балыктары хатырыктаан, и?ин-????н ыраастаан, ??рэ?эстии о?уста. ?рд?гэр суугунуу сипси?эр хаты? сэбирдэхтэрин быы?ыгар чыычаахтар чубугура?ан ылаллар, уу кытыытыгар с?тэн хаалар бырдахтар манна, сииктээх буолан хойуу от-мас ортотугар, быыстала суох ты?кына?а к?т?лл?р, Ксенья салгын сиэбэтэх ма?ан моонньугар, сиэхтэрин тиэрбит харытыгар т??ээри ыксаталлар. Оллоо??о балыктаах солуурча?ы ыйаан баран, умуллубут кутаатын са?аттан с?рг?тэн хаппыт мастары быра?аттаан уотун к??дь?ттэ, то?утталаммыт абыр?ал устун кыымнар сырсыакаластылар уонна уот амынньыардары б?т?нн?? кууспа?алаан, кутаа умайан куугунаата.
Ксенья д?л?? ?рд?гэр олорон, уоту одуула?а-одуула?а уруккуну-хойуккуну эргитэ саныыр. Кини олох кыратыгар ийэтэ ?лб?тэ, ийэтин соччо-бачча ?йд??б?т, арай к??х да к??х киэ? алаас ортотунан ыллык суолунан с?гэн баран эрэллэрин, ийэтэ ки?инэйэн ыллыыра, к?хс?гэр кулгаа?ынан сы?ынна?ына, ки?кинэс ырыа и?иллэрэ. Онтон эмиэ барыта туманынан б?р?ллэр. Арай олус дьэ?кэ хартыына буолан, ийэтэ хоруопка сытара, сайы??ы к?н та?а?ас тиэйэр массыына а?а?ас кузовыгар ууран, кылабыы?а?а илдьэ барбыттара, дири? да дири? иин и?игэр т??эрэн, буору бур?а?ната быра?аттыыллара, этиэх т?гэнэ томтор буору та?ааран хапта?ын туумбаларын туруоран эрэллэрэ санаатыгар бу баардыы тиллэр. Онтон эмиэ ?г?с умнуллар, туман и?игэр с?тэр, а?ата кинини куу?ан олорон туох эрэ минньигэс отоннору сиэтэрин, ханнык эрэ уоскутар тыллары са?арарын ?йд??р.
Иккиэйэх хаалыахтарыттан ыла кинини а?ата к?р?р?, со?отох т?р?пп?т амарах тапталыгар куустаран улааппыта. А?ата биирдэ атын дьахтары а?ала сылдьыбыта, ол маачахата кинини то?о эрэ хара ааныттан с?б?лээбэтэ?ин, кыраттан да сылтаан м???р?н-этэрин ?йд??р. Кини онтон олус хомойоро, кистээн да, илэ да ытыыра. А?ата тулуйбакка, са?а ойо?ун кытта биирдэ улаханнык иирсибитэ, дьахтар: «А?айгын кытта ??дэн да т?гэ?эр т?с!» – диирин ?йд??р. Дьахтар барбыта, а?ата онтон ыла кэргэннэнэ да сатаабата?а, а?аардас эдьиийэ к???н кэлэн, кинилэр астарын-??ллэрин, та?астарын-саптарын к?р?н-истэн улаатыннарбыта. А?ата били??э диэри кинини атаахтатар, бэл: «О?олор каникулларыгар бары со?уруу бараллар», – диэбитин и?ин, харчытын мунньан, со?уруу сынньата ыытан эрдэ?э.
Оо, арай билигин кинини к?рд?н, быйыл сааска диэри т??л?гэр да о?устарбатах уолун кытта ха?ан да харахтаабатах дьонугар ыалдьыттыы, икки эр ки?ини кытта ?р?с арыытыгар сылдьарын биллин, бука, олох с?б?л?? суох этэ. Ол эрээри кини то?о эрэ Бэргэ??э эрэнэр, кини туох да ку?а?аны о?орботугар саарба?алаабат, арай билсибиттэрэ кылгас курдук да, туох диэххиний, атом, космос ?йэтэ буолан, барыта бэрт су?аллык бы?аарыллан эрдэ?э. Былыргы дьон ?й?-санаата букатын атын буолла?а, кинилэр та?ырдьа хаар туртайарыттан, и?ирдьэ уот кытарарыттан атыны к?рб?т?х-билбэтэх дьон этилэрэ, Сэбиэскэй былааска эрэ са?а?а-сону??а ?ктэннэхтэрэ, оттон билигин итинник тэтиминэн кими да со?уппаккын…
Балык миинэ арыыта-сыата быргыйан тахсыбытыгар туу?аан-тумалаан, лууктаан-чочунаахтаан кэбистэ, устудьуон хобдох а?ылыгар ??рэммит ки?иэхэ ураты минньигэс сыта саба биэрбитигэр тулуйбакка, ???э уста?алыы сылдьар балык ?р???т?н луосканан ба?ан амсайда, с?рдээх эмис, минньигэс эбит. Миини уот кытыытыгар тардарын а?ай кытта, тыа быы?ыгар дьоннор кэпсэтэн к?лл?г?рэстилэр, чочумча буолаат, уу кэ?эр саппыкыларынан оту кэ?эр тыастара сардыр?аспытынан Бэргэннээх К?ст?к??н тахсан кэллилэр, иккиэн т?гэ?э хараара сиигирбит ?р?ксээктэри с?кп?ттэр, мииннээх солуурчах уот кытыытыгар ?р?? паарынан бургучуйа турарын к?р?н, К?ст?к??н кыы?ы хай?аата:
– Маладьыас! Т?ргэн туттунуулаах ки?и эбиккин, хайыы-?йэ ас бэлэм!
??тээн кэтэ?эр а?ы харайар чычаас ому?ах баар эбит, с?гэн кэлбит балыктарын онно уктулар уонна тииккэ саайыллыбыт урукумуонньукка илиилэрин суунан баран, остуолга кэлэн олордулар. Ксенья тимир миискэ?э балык ??рэ?эстэрин биир-биир та?ааран уурталаата, ол кэм?э Бэргэн суумкатыттан шампаннаах ?р?? арыгы кылба?ыйбыт бытыылкаларын та?аарбытын, К?ст?к??н уруйдуу к?р?стэ:
– Дьэ бу бэрт! Быраатым ол и?ин убайыгар хайаан илии тутуура суох кэлиэй?! Би?иэхэ билигин баартыйа Киин Кэмитиэтин арыгылаа?ыны утары уураа?а тахсыбыта диэннэр, хантан да бу а?ы тымтыктанан да булбаппыт, арыгыны Горбачев кытаанахтык бопто. Оттон урут, би?иги эдэрбитигэр, куоракка бэл «т????? ма?а?ыын» диэн баар буолара, суукка хайа да кэмигэр тиийэн ыларбыт, аны К??х ба?аарга буочукалаах кы?ыл арыгыны а?ыйах харчыга атыыла?ан, тотуоххар диэри и?иэххин с?б?. Билигин бобуу-хаайыы кытаанах, с??рбэ биирин туола илик ыччакка олох да биэрбэттэр, бээрэ эн ха?ы? буолла?
– С??рбэ икким.
– Оок-сиэ, м?чч? хапсыбыккын. Урут да ы?ыах уонна оттоо?ун кэмигэр олох биир да бытыылканы бычыгыраппат гына бобон кэби?эллэрэ. Итини адьас сыы?а дьа?ал диибин, нууччаларга «бобуулаах отон минньигэс» диэн ?с хо?ооно баарыгар дылы, дьоннор ордук туу?угуран арыгыга охтоллор, туохтарын да тэбээн туран атыыла?аллар. Букатын дэлэччи тардан кэби?иэххэ наада, ким т???н? ба?арарынан ыллын, истин!
– Оттон улаханнык и?ээччилэр умайан ?л??хтэрэ суо?а дуо? – Ксенья сэмэйдик тыл кыбытан ки?итин ?сс? ?р?к?ттэ:
– Умайдыннар! Ол биир-икки арыгы?ыт мохоорбутуттан ый-к?н т?тт?р? эргийиэхтэрэ суо?а. Ол оннугар арыгынан ?сп?к?лээннээ?ин, испэттиин була-тала сатыыллара, онон арыгы?ыт буолан бараллара тохтуох этэ.
Бэрт ??р?йэхтик туттан, шампанскайы тыа?аппакка эрэ аста, ?р???н б??т?н т?л? охсон, куруускалартан бииригэр шаманскайы, икки?игэр ?р?? арыгыны кутан кылыгыратта, бэйэтин куруускатын туппутунан умуллан эрэр кутаа иннигэр с???ргэстээтэ, чохтору тарыйан уоту к??дь?ттэ уонна а?ыйах тылы ботугураан ал?аан баран, чох ?рд?гэр кутта, уот к?л?м гынна:
– Дьэ, о?олорум, э?экээммит ??рдэ – этэ??э сылдьаргытын, дьоллоох-соргулаах ыал буоларгытын тускулаата.
Остуолугар кэлэн, эбии арыгы куттан баран, куруускатын к??рэччи к?т?хт?:
– Чэ эрэ, бастакы туо?у Бэргэн би?икки дойдубут ту?угар к?т????ххэ! Т??? да тэлэ?ийэн атын сиргэ тиийэн-т?гэнэн хаалларбын да, дойдубун санаабатах к?н?м диэн суох! ?лл?хп?нэ мантан дойдубар илдьэн кистээри? диэн кэриэспин этиэ?им, чэ, «тэп» гыннаран кэби?иэ?и?! – этиитин ти?эх дор?ооннорун кытта уба?а?ы кыллыр?атан кэбистэ, кинини ?т?ктэн, Бэргэн бэйэтин ?л??т?н эмиэ мэлиттэ.
Ксенья куруусканы уо?угар тириэрдэн баран т?тт?р? уурбутугар, К?ст?к??н аймана т?стэ:
– Тыый, тоойуом, би?иги дойдубут ту?угар испэтэххинэ улахан аньыыны о?осто?ун! Сампаан диэн тар уута буолла?а, ону ба?ас и?эн кэбис!
Кыыс аньыыны о?ороору гыммытыттан куттаммыт курдук куруускатын хантатан кэбистэ, омунугар буолан, амтанын да билбэккэ хаалла.
– Маладьыас! – ха?аайын хай?аата уонна сонно иккистээн кутуталаата. – Сайын барахсан ?гэннээн турара ?ч?гэй да?аны, сотору ы?ыахтар, онтон бары к?рг??мнээн окко киириэхпит буолла?а. Тоойуом, – диэтэ кини Ксенья?а ту?аайан, – бу Бэргэн ийэлээх а?ата ?ч?гэйкээн дьон этилэр, хомойуох и?ин, Та?ара кинилэргэ у?уннук олорор кыа?ы биэрбэтэ?э… Ол и?ин би?иги нэ?илиэк дьоно бука бары Бэргэммитин с?б?л??б?т, ытыктыыбыт, ?т?х т???ргэстээх, сурт кэриэстээх дииллэринии, хата, кини ийэлээх а?атын – хаарыаннаах дьону ааттатыа, оттон эн туох дьонноох-сэргэлээх о?о?унуй?
– А?ам баар, ийэм кырабар суох буолбута…
– Оо, дьэ ку?а?ан, бырастыы гын мин ону билбэт буолан ыйыттым. Чэ, бу Бэргэн дьонун уонна эн ийэ? барахсан кэриэ?игэр туран эрэ к?т???????.
Ксенья и?игэр соччо с?б?лээбэтэр да, хайыай – туран баран эмиэ куруускатын барытын та?хатарыгар тиийдэ. Эр дьон, балыктарын сии-сии, к??-дьаа буолан кэпсэтэ олороллор, шампанскайдара диэн тута ки?и т?б?т?гэр тахсар ас эбит, хайдах эрэ тулата барыта с?рдээх ?ч?гэй буола т?стэ, Бэргэннээх К?ст?к??н? былыр-былыргыттан билэр дьонун курдук санаата. Ити икки ардыгар К?ст?к??н эмиэ куруускаларга кута охсон, дор?оонноохтук эттэ:
– Чэ, са?а ыаллар дьолгут-соргугут ту?угар! Мин, Бэргэни кыра эрдэ?иттэн билэр а?а саастаах биир дойдулаа?а буоларбынан, э?эрдэлиибин уонна к?т?хт?р?б?н!
Кыыс ма?най улаханнык со?уйда, тугу эрэ утарсыах курдук уо?ун чорбо?нотон баран хаалла. Онтон санаата к?т???лл?б?т?гэр, шампанскайтан мэйиитэ эргичийэрэ эпсэн: «Чэ, ол эрээри са?а ыал диирэ эмиэ да с?п курдук, ол да и?ин баччалаах сиргэ кэлистэ?э. Уонна Бэргэн туох ку?а?аннаах уолуй? Арыый си?илии билсибэккэ эрэ хааллахпыт дуу?..» Куруускаларын охсу?уннараары ууммуттарын к?р?н, Ксенья са?а ыал ту?угар и?эрин саара?ныах курдук гынан баран, куруускатын ???э кырыытынан таарыйда. Истилэр.
– Дьэ бу бэрт! – диэн би?ириирин биллэрэн баран, К?ст?к??н эмиэ куруускатын тобо?олоото. – О?олоор, маннык боппуруостаахпын, э?иги ??тээ??э утуйа?ыт дуу эбэтэр балаакка?а дуу?
– Балаакка эмиэ баар дуо? – Бэргэн ыйытта.
– Баар-баар.
– Чэ, оччо?о хайыыбыт? – уол кыы?ын диэки к?рб?т?гэр биирдэрэ туох да диэн са?арбата, мэктиэтигэр, тылыттан матан хаалбыкка дылы: «Б?г?н т?нн?бэт эбиппит дуу?» – диэн санаа элэс гынан ааста уонна саннын ыгдах гыннарда, онуоха Бэргэн:
– Балаакката ордук буолара дуу, бачча ?ч?гэйгэ салгыннаах сиргэ сыыр ???э, к??х хонууга балаакка?а сытар, аллара эбэ долгуннара кытылга кыллыр-халлыр охсуллалларын и?иллиир олус ?ч?гэй буолааччы, – диэтэ.
К?ст?к??н кинилэри са?ата суох к?р?н турбахтаан баран, кэпсэтиигэ кытынна:
– ?ч?гэй, эн этэри? курдук мантан икки с??счэкэ хаамыылаах сиргэ арыыбыт тумсугар к??х оттоох к?н? хонуу баар, онно балааккаланар ордук буолуо.
Сотору а?аан б?тт?лэр, Ксенья и?ити сууйаары гыммытын К?ст?к??н: «Турдун, мин бэйэм дьа?айыам», – диэн кэбистэ уонна ??тээ??э киирэн, икки утуйар м????чч?г? кытта балаакканы тутан та?ыста. Уоллаах кыы?ы баты?ыннаран, арыы тумсугар а?алан балааккаларын тардан бардылар, Ксенья сыыры та?нары т??эн, уу кытыытыгар киирэн, обургу таас ?рд?гэр олорон хомону одууласта. ??стэн с?р??н салгын саба биэрэр, уу са?атыттан чугас уу ылбыт со?отох иирэтэ тохтоло суох илибирии м?хс?р, кыыс бэйэтин то?о эрэ ойдом ??мм?т чоро? со?отох иирэ талахха ханыылыы санаата, дьонуттан-сэргэтиттэн тэйэн, эмискэ бы?аарынан манна кэлэн хаалбытын билигин дьэ ?йд?н?н бэрки?ээтэ. Испит арыгыта адьас аа?ан, олох ?йд?нн?, ити К?ст?к??н э?эрдэлииригэр са?ата суох хаалла дии, тугу да бы?аарыммакка сылдьан, араа?а, сыы?а с?б?лэспиккэ дылы са?арбата дуу?
Ити кэм?э ???эттэн кумах суккураата уонна аттыгар Бэргэн биирдэ баар буолла, сэрэммиттии аттынаа?ы тааска олорунан кэбистэ:
– Ксенья, балаакка бэлэм. То?моккун дуо, манна с?р??н буолбатах дуо?
– Суох, ?ч?гэй, Бэргэн, эн ити табаары?ы? эппитин итэ?эйбэт инигин? Мин билигин ыал буолар санаам суох уонна эйигин эмиэ ?ч?гэйдик билбэппин ээ.
– Ксенья, ?йд??б?н, оттон мин эйигиттэн тугу кистиэмий, чахчы эйигин таптыыбын, оттон ыал буоларга с?б?лэстэргин улахан дьолум буолуох этэ.
Са?а суох буолла, хомо?о хоптолор т?тт?р?-таары ты?кына?а к?т?лл?р, уу ?рд?нэн биллэр-биллибэт туман ?р?к?йэн эрэр. Тэйиччи с?р?н ????нэн мотуордаах о?очо аа?арыгар, аппа айа?ын ту?аайыытыгар кэлбитигэр, а?а?ас сиринэн тардыллан субу баардыы к??скэ тыа?аан ылла. Уонна чуумпу, икки атахтаах сэдэхтик ?ктэнэр хомотугар атын туох кэлэн аймыа буолла?ай?
?р?с чэлгиэниттэн дьагдьайыах курдук буолан, иккиэн ???э дабайдылар, балаакка ааныгар тиийэн сэгэтиэх курдук гынан и?эн, кыыс уол диэки ыйытардыы к?рб?т?гэр, Бэргэн:
– Эн, чэ, киирэн о?остон сыт, мин хойутуу…
Уол балааккаттан тэйэн, эмиэ хомо кытыытыгар киирэн, ууга таастары быра?аттыы оонньуу сырытта. О?о эрдэ?инэ: «Ким хас алаадьыны о?орор эбитий?» – диэн к?рэхтэ?эллэрэ, и?нэйэн баран, хапта?ай таа?ы уу кырсынан халты барарыныы быра?аттыыллара. Таас уу урсунуттан тэйитэлээн баран тимирэрэ, оччо?о хас ии ??скээбитин аахсыы буолара. Ону санаан, Бэргэн хас да таа?ы ууга тамнаата эрээри ?й?-санаата балаакка?а утуйаары хаалбыт Ксенья?а ханньары тартара турар. Билигин сыгынньахтанан сытта?а. Аан ма?най Сэргэлээх уопсайыгар к?рс?лл?р?гэр кылгас халаат анныттан кыыс ма?ан суон б?т???л?р?, бууттара к?ст?лл?р?н ?йд??н, с?рэ?э к??скэ тэбиэлээтэ, тыынара кылгаата, хара?а ирим-дьирим буолбахтаата, ол ахсын ?сс? кы?ыйан-абаран туох т?бэ?эр таастары ууга кыыраталыы сырытта. К??с бысты?а оннук сылдьан баран, с?рэ?э т????гэр батыа суохтуу б?лл?ргэччи тэбиэлиирин истэ-истэ, сыыры дабайан балаакка ааныгар тохтоон ылла уонна синим биир диэбиттии, бири?иэн ааны ?р? тардан, и?ирдьэ дьылыс гынна.
Кыара?ас балаакка?а кыыс ула?а хайы?ан, спортивнай та?а?ын устубакка сытар. Уол хайыан да билбэккэ, утуйар м????чч?к ?рд?гэр эмиэ та?астыын тиэрэ т?стэ. Киирэн эрэр к?нтэн балаакка бири?иэн ?р?т?гэр хаты? лабаатын к?л?гэ тараадыйа т??эр, бочур сэбирдэхтэрэ тохтообокко м?хс?лл?р. С?р?н ????нэн аа?ан и?эр борохуот тыа?а эмиэ аппа айа?ар к??скэ тыа?аан, ырыата-тойуга дор?оонноохтук дуора?ыйан ааста. Кыыстаах уол са?арбаттар, иккиэн бэйэ-бэйэлэрин таарыйыахпыт диэн куттаммыттыы, балаакка утарыта кытыытыгар сыстыахтарынан сы?ыннылар.
– Эн дьону? хайдах… суох буолбуттарай? – диэн кыыс кэмниэ-кэнэ?эс кэ?иэ?ирбит куола?ынан ыйытта.
– А?ам сайын оттуу сылдьан, итии да итии к?н т?б?т?гэр хаан туран, оттон ийэм о?олонобун диэн, кырааската баран…
Иккиэн курус санааны кыйдыырдыы ах бардылар. Та?ырдьа тыал куугунуур, ?р?с долгуннара кытылга халлыр-баллыр охсуллаллар. Уоттаах-к??стээх куораттартан, дэриэбинэлэртэн тэйиччи ?р?с хомотун ?рд?гэр баар буолан хаалбыт кыыстаах уол тылларыттан маттылар, бэйэ-бэйэлэриттэн куттанар курдуктар.
Уол аттыгар субу, илиитин уунна да былгыччы куу?ан ылыа?ыныы, ?ч?гэйкээн кыыс сытарыттан с?рэ?э тэбэн тулутарыттан ааста, ата?ын анныгар т?гэ?э биллибэт далай эмпэрэ сыырын ?рд?гэр турардыы тыына хаайтарда, синим биир диэбиттии, эргичис гынан кыыс уо?угар сыстан уураа да уураа, сыллаа да сыллаа буолла. Ксенья ма?най т????ттэн анньан, сирэйин куоттарыах курдук гынан и?эн, кэнникинэн сымнаан-ууллан хаалбыттыы налыйда, бэл хардары уура?ан, уо?а чупчуруйарын биллэ, салгын тиийбэккэ эппэ?нэ?э тыыннылар, сир-халлаан, кытыл-?р?с барыта булкуллан к??рчэхтии ытылыннылар, к?н анныгар баар бары-барыта туох да суолтата суох буоллулар, мэйиилэригэр уот сарадахтар к?л?мнэстилэр, ???энэн, кыырай халлаанынан сыдьаайар аанньаллар т?мсэн к?рг??м?нэн дьиктилээх ырыаны тардан эрэр курдук буолла, кинилэр ула?ата-у?уга биллибэт халлаан куйаарыгар эргичийэр сир шарыгар иккиэйэ?ин эрэ хаалбыкка дылылар…
Кэмниэ-кэнэ?эс тохтуу т?сп?ттэрин кэнниттэн Ксенья ип-итиинэн тыына-тыына сипсийдэ:
– Ийэтэ суох улааппыт буоламмын, а?ам миэхэ ийэ-а?а тэ?инэн буолбута, мин туспар хайдах курдук кы?алларын-м??эллэрин, кыра эрдэхпинэ мииигин к?м?с чыычаа?ым дии-дии наар с?гэ сылдьарын, к?т?хс?н олорон тэлэбиисэринэн «тутуллубат иэстэ?ээччилэрдээх» киинэни к?р?рб?т?н ?йд??н, уйадыйан кэлэбин, а?абар махтана саныыбын…
Кыыс ах барбытыгар аллара долгуннар к?лл?рг?? охсуллар тыастара и?илиннэ, ?р???нэн тэйиччи хойутаабыт ки?и мотуорун тыа?а куугунаан ааста. Бэргэн кыыс дыргыл сыттаах сымна?ас ньаассын батта?ын имэрийэ-имэрийэ сыллаан ылла. Бу курдук иирэн барыахча курдук т?гэни кини оло?ор аан ма?най к?рс?р этэ, олус ?ч?гэй кэрэ кыы?ы кытта таптаспыт биир т??н ту?угар олоххун барытын да биэрэргэ бэлэм?э дылыгын…
Ханна эрэ ыраах эти? этэн л???г?рэттэ, чараас бири?иэн курдат ча?ыл?ан к?л?пп?с гыммыта к???ннэ. А?ыйах таммахтар табыгыра?ан ыллылар. Онтон тыал к????рдэр к????рдэ, балааккаларын к?т?тэн илдьиэххэ айылаах и?нэ?нэттэ, ол аайы кыыс куттанан уолга ыга сы?ынна, тыал сирилэс тыа?ыттан ураты атын туох да и?иллибэт буолла. Онтон тыал эмискэ ньим баран хаалла, ол оннугар эти? субу кинилэр ?рд?лэригэр саайыллыахтыы барчалаата, чараас бири?иэни курдаттыы, балаакка и?ин барытын к?ндээрэ сырдатан ча?ыл?ан сандаары?наата, ону кытта ардах хаххаларын ?рд?гэр эрчимнээхтик ??к??лээн и?эн, к??скэ т??эн куугунатта.
Сир-халлаан си?нэр бу алдьархайыгар кыыстаах уол иккиэйэ?ин хаалбыттыы куусту?уохтарынан куустустулар, силлиэ-тыал к?т?тэн илтэ?инэ да, к??стээх ардах уу ортотугар хаалларда?ына да, ха?ан да арахсыбат, тэйсибэт курдук бииргэ силлистилэр. Т??н хойукка диэри эти? л???г?р??р?гэр, уу чалымныырыгар ??рэнэн, имэ?нээхтик сылла?а-уура?а сыттылар, бу ньиргиэр эти?, барытын сандаардар ча?ыл?ан уота кинилэр тапта?алларын умнуллубаттык уратылыыр бы?ыылаа?а. Итинник тыас-уус ортотугар сарсыарда буолан эрдэ?инэ утуйдулар.
Хаска утуйбуттарын Бэргэн билбэккэ да хаалбыт, у?уктаат, ардах астан, чэмэлкэй к?н кинилэр балааккаларын курдаттыы сырдатарын к?рд?, кулгаа?ар биллэр сылаас тыыныы диэки т?б?т?н хамсатаат, са?а тыллыбыт ньургу?уннуу кыысчаан киниэхэ сыстыа?ынан сыстан, утуйан буккуруу сытарыттан с?рэ?э ?л?скэн ??р??нэн туолла. Т??л?гэр туох эрэ ?ч?гэйи к?р?н, мичийэ сытар кыы?ы у?угуннарымаары, илиитэ к???йб?т?н ?рд?нэн адьа?ын хамсаабакка сытта. Аттынаа?ы талахтарга чыычаахтар чырыпта?аллар, ырыых-ыраах мотуор кы?кыныы ыллаан ааста.
Балаакка та?ыгар атах тыа?а сырдыр?аан кэллэ, онтон К?ст?к??н са?ата: «Эдэр ыаллар, туру?! К?н ыраатта, хомунуоххайы?, илимнэрбитин э?эн баран дьиэлиэ этибит, аны куоракка айанныыргыт баар дии», – диэтэ. Кыыс са?аттан у?уктан кэллэ уонна кинини к?р?н мичээрдээтэ. Бэргэн кыы?ы уо?уттан уураан ылла, к???йб?т илиитин араарда, туралларыгар тиийэллэр – хайыа? баарай, туох барыта, ол и?игэр ?ч?гэй эмиэ, б?тэр у?уктаах, аа?ар аналлаах…
