скачать книгу бесплатно
– Öz əlavənizlə?
– Xahişnaməyə “tamamilə doğrudur” sözlərini yazmağım ən yaxşı əlavə olar.
Vilfor kresloya əyləşib məktubun küncündə lazımi qeydiyyatı etdi.
Morrel soruşdu:
– Bəs sonra nə etməliyəm?
Vilfor cavab verdi:
– Gözləməlisən. Mən hər şeyi öz üzərimə götürürəm.
Bu əminlik Morreli ümidləndirdi; o, prokuror köməkçisinin yanından sevinc içində çıxaraq, yaşlı Dantesə tezliklə oğlunu görə biləcəyini xəbər verməyə getdi.
Vilfor isə məktubu Parisə göndərmək əvəzinə ehtiyatlı bir halda özündə saxladı; indiki halda Dantesi xilas edən bu məktub, sonralar, Avropadakı və digər hadisələr nəzərə alınmaqla, yəni ikinci dəfə bərpa olmanı, onun özünü məhv edə bilərdi.
Beləliklə Dantes məhbus olaraq qaldı; zirzəmi qaranlığında unudulmuş və itirilmiş Dantes XVIII Lüdovikin səs-küylə taxtdan endirilməsindən və İmperiyanın gurultu ilə dağılmasından xəbər ala bilmədi.
Lakin Vilfor hər şeyi diqqətlə izləyir və dinləyirdi. Napoleonun Yüz gün adlandırılan iki qısa dönüşü zamanı Morrel Dantesin azad olunması üçün həmlə etmiş, lakin hər iki dəfəsində də Vilfor onu ümid və vədlərlə sakitləşdirmişdi. Nəhayət Vaterloo baş verdi. Morrel artıq Vilforun yanına gəlmirdi: o, insan kimi gənc dostu üçün əlindən gələni etmişdi; ikinci bərpa zamanı, yeni cəhdlər onu yalnız heç nədən ləkələyə bilərdi.
XVIII Lüdovik yenidən taxta qayıtdı. Marsel Vilfor üçün xatirələrlə dolu, lakin vicdanını parçalayan bir məkan idi, buna görə də Tuluzada kral prokuroru vəzifəsini əldə etdi; bu şəhərə köçdükdən iki həftə sonra Vilfor, atası sarayda xüsusi hörmət qazanmış, markiza Rene de Sen-Meranla evləndi.
Məhz bu səbəbdən Yüz gün dövrü zamanı və Vaterloodan sonra da hər halda insanlar tərəfindən olmasa da, Tanrı tərəfindən unudulmuş Dantes həbsxanada qaldı.
Napoleonun Fransaya qayıdışını eşidən Danqlar, Dantesə necə böyük bir zərbə vurduğunu anladı; bu xəbər hədəfə yetmişdi, cinayətkarlıqda böyük, adi həyatda isə nisbi qabiliyyətə malik adamlar kimi, o, bu qəribə təsadüfü “qəzavü-qədər” adlandırdı.
Lakin, Napoleon Parisə daxil olub gur əmredici səsi eşidiləndə, Danqlar qorxdu. O, hər an, hər şeyi bilən, hədələyən və hər cür qisas almağa hazır olan Dantesin gəlməsini gözləyirdi. Dəniz xidmətindən getmək istədiyini bildirərək onu ispan tacirlərindən birinin yanına işə alması üçün cənab Morreldən xahiş etdi, mart ayının sonunda, yəni Napoleonun Tüilriyə qayıdışından on-on iki gün sonra Danqlar ora kontor qulluqçusu vəzifəsinə işə düzəldi; Madridə yollandı və bir daha ondan xəbər alınmadı.
Fernan heç nə başa düşmədi. Dantes yox idi, ona lazım olan da elə bu idi. Bəs Dantesə nə oldu? O, bu barədə heç nə öyrənmək belə istəmirdi. Bütün səyləri, Mersedesin nişanlısının qayıtmamağı səbəbinə aid müxtəlif bəhanələr uydurmağa, yaxud da yeni planlar quraraq buradan getmək və Mersedesi özü ilə aparmağa yönəlmişdi; bəzən o Faro burnunun zirvəsində oturaraq (buradan Marsel və Katalana gedən yolların hər ikisi görünürdü), vəhşi quşun donmuş və nifrət oyadan baxışı ilə hər iki yola baxıb sanki özü ilə qisas gətirəcək yaraşıqlı dənizçinin görünüb-görünmədiyinə baxırdı. Fernan qəti şəkildə Dantesi güllələmək, sonra da bu qətlə haqq qazandırmaq üçün özünü öldürmək qərarına gəlmişdi. Lakin özü-özünü aldadırdı; o heç bir zaman özünü öldürə bilməzdi, çünki hələ də ümid edirdi.
Bütün bu həyəcanlarla yanaşı, İmperator gur səsi ilə əsgər siyahısında olan sonuncu əsgəri də silahlandırıb, silah tuta bilən hər kəsi silahlanmağa çağıraraq Fransa hüdudlarını tərk etdi.
Hamı ilə birlikdə, Fernan, rəqibinin onun yoxluğunda qayıdıb sevdiyi qızla evlənmək qorxusu və düşüncəsi ilə, qəlbi parçalanaraq daxmasını və Mersedesi tərk edib yürüşə qoşuldu.
Özünü öldürməyə qadir olsaydı, Mersedesdən ayrıldığı an özünü güllələyərdi.
Onun Mersedesin qayğısına qalması, hiyləgərcəsinə dərdinə şərik olması, qızın ən kiçik arzusunun qarşısında göstərdiyi səy, sədaqətin həmişə səxavətli ürəklərdə doğurduğu şəkildə təsir doğurdu; Mercedes Fernandı həmişə dost kimi sevmişdi, bu dostluq minnətdarlıq hissi ilə daha da artdı.
Kiçik Mersedes çantanı katalanlının çiyinlərinə bağlaya-bağlaya dedi:
– Qardaşım, yeganə dostum, özünü qoru, göz yaşları tökdüyüm və səndən başqa heç kimim olmadığı bu dünyada, məni yalnız buraxma.
Ayrılıq dəqiqəsində deyilən bu sözlər Fernanın ümidlərini canlandırdı. Dantes qayıtmazsa, ola bilsin, bir gün gələcək və Mersedes onun arvadı olacaqdı.
Mersedes ucsuz-bucaqsız dəniz qarşısında, heç zaman ona bu dərəcədə barsız görünməyən çılpaq qayada yalnız qalmışdı. Bu diyarda hələ də hekayəsi danışılan o divanə qız kimi göz yaşları içində, durmadan Katalan ətrafında dolanırdı; bəzən yandırıcı cənub günəşi altında, tərpənmədən, lal, heykəl kimi dayanaraq Marselə tamaşa edirdi; bəzən sahildə oturub dalğaların onun dərdi kimi daimi iniltisinə qulaq asaraq öz-özündən ümidsiz intizarın amansız ağrısını çəkməkdənsə, irəli əyilib dəniz burulğanına özünü atmağın daha yaxşı olub-olmayacağını soruşurdu. Mersedesi özünü öldürməkdən qorxu hissi saxlamadı – o dinə itaət etməklə özündə rahatlıq tapıb, intihardan xilas oldu.
Kadrussu da Fernan kimi orduya çağırdılar, lakin katalanlıdan səkkiz yaş böyük və evli olduğundan, onu üçüncü dərəcəyə daxil edib sahil qoruma dəstəsində saxladılar.
Ümidlə yaşayan yaşlı Dantes, İmperator devrildikdən sonra, son işıqucunu da itirdi.
Oğlu ilə ayrıldıqdan düz beş ay sonra, Edmondun həbs olunduğu saatda Mersedesin əlləri üzərində dünyasını dəyişdi.
Morrel dəfn xərclərini öz üzərinə götürməklə yanaşı, yaşlı adamın xəstəliyi dövründə götürdüyü kiçik borclarını da ödədi.
Bu təkcə insansevərlik nümunəsi deyildi, həm də cəsarətli bir hərəkət idi. Cənub tamamilə daxili müharibələr içərisində olduğu halda, Dantes kimi təhlükəli bir bonapartçının atasına, ölüm yatağında olsa da belə, kömək etmək cinayət idi.
XIV. DƏLİ OLMUŞ MƏHBUSLA QƏZƏBLİ MƏHBUS
XVIII Lüdovikin qayıdışından təqribən bir il sonra, həbsxanaların baş müfəttişi təftiş keçirirdi. Dantes yeraltı kamerasında oturub, yuxarıda güclü, aşağıda isə yalnız məhbusun eşidə biləcəyi taqqıltı və cırıltını dinləməklə yanaşı, gecə sakinliyində hörümçəyin tor toxumasından gələn və bir saat ərzində tavanda yığılmış damcının düşərkən verdiyi səsləri də dinləməyə vərdiş etmişdi.
O, canlıların daxilində nə isə baş verdiyini anlayır, bu məzarda uzun müddət yaşadığından artıq özünü meyit hesab edirdi.
Müfəttiş növbə ilə otaqlara, kameralara və qazamatlara baş çəkirdi. Bəzi məhbuslar sorğu-suala layiq görülmüşdülər: onlar öz sadəlövhlük, yaxud kütlüklərinə görə belə bir iltifata layiq görülmüşdülər. Müfəttiş onların yeməkləriylə maraqlanır və bir xahişlərinin olub-olmadığını soruşurdu. Hamı bir səslə yeməklərin pis olduğunu söyləyib, azad olunmalarını xahiş edirdi. Onda müfəttiş onların başqa istəklərinin olub-olmadığı ilə maraqlandı. Hamı başını buladı. Məhbuslar azadlıqdan başqa nə istəyə bilərlər?
Müfəttiş komendanta tərəf dönərək dedi:
– Başa düşə bilmirəm, bu mənasız təftişlər kimə lazımdır? Bir həbsxananı görmək, yüzünü görmək deməkdir; bir məhbusu dinləmək, minini dinləmək deməkdir; hər yerdə eyni şeydir: onları pis yedizdirirlər və onlar təqsirkar deyillər. Sizdə başqa məhbus yoxdur?
– Təhlükəli və dəli olanlar da var, onları zirzəmilərdə saxlayırıq.
Müfəttiş dərin bir yorğunluq içində dedi:
– Nə etməli, borcumuzu sonadək yerinə yetirmək üçün zirzəmilərə də enməliyik.
Komendant dedi:
– Buyurun, özümüzlə heç olmazsa iki əsgər götürməliyik; bəzən məhbuslar bəlkə də artıq həyata nifrət etdikləri və ölümə məhkum olunmaqlarını istədikləri üçün gözlənilməz hərəkətlərə əl atırlar. Siz sui-qəsdin qurbanı ola bilərsiniz.
Müfəttiş dedi:
– Onda ehtiyat tədbirlərinizi görün.
İki əsgər gəldi, birlikdə çirkli, iylənmiş, nəm pilləkənlə enməyə başladılar. Lakin bu aşağı enmə hissiyyat orqanlarının beşinə də çox ağır gəldi.
Müfəttiş dayanaraq dedi:
– Lənətə gəlsin! Burda kim yaşaya bilər?
– Həddindən artıq təhlükəli sui-qəsdçidir; bizə xəbərdarlıq ediblər ki, bu adam hər şeyə qadirdir.
– O, təkdir?
– Əlbəttə.
– Çoxdan burdadır?
– Bir ilə yaxındır.
– Onu dərhal zirzəmiyə saldınız?
– Xeyr, ona yemək gətirən gözətçini öldürməyə cəhd göstərdikdən sonra.
– Gözətçini öldürmək istəyirdi?
– Bəli, indi bizim yolumuza işıq salanı.
Komendant üzünü adamlardan birinə tutdu:
– Düzdür, Antuan?
Gözətçi cavab verdi:
– Elədir ki, var, o, məni öldürmək istəyirdi.
– Bəli, o, dəlidir!
Gözətçi cavab verdi:
– Daha da betərindəndir, şeytanın özüdür!
Müfəttiş komendanta dedi:
– İstəyirsinizsə, ondan şikayət edə bilərsiniz.
– Buna dəyməz; o, onsuz da kifayət qədər cəzalandırılıb, bir də ki, dəli olmaq ərəfəsindədir, təcrübəmizdən bilirik, ili keçməz, dəli olar.
Müfəttiş dedi:
– Onun üçün belə yaxşıdır; dəli olsa az iztirab çəkər.
Gördüyünüz kimi, müfəttiş insansevər bir adam olaraq, öz xeyriyyəçi vəzifəsinə tamamilə layiq idi. Komendant cavab verdi:
– Tamamilə haqlısınız, sizin sözləriniz öz məhbuslarınızı yaxşı tanıdığınıza bir sübutdur. Burada, digər pilləkənin apardığı yeraltı kameralardan birində, hansısa İtalyan partiyalarının birinin keçmiş başçısı, yaşlı rahib oturur; o, 1811-ci ildən buradadır, 1813-cü ilin sonlarından dəli olub; həmin vaxtdan onu tanımaq olmur; əvvəllər daima ağlayırdı, indi isə gülür; əvvəl arıqlayırdı, indi isə kökəlir. Bunun əvəzinə ona baxmaq istəyərsinizmi? Onun dəliliyi əyləncəlidir, sizi heç cürə kədərləndirməz.
Müfəttiş cavab verərək dedi:
– Ona da, o birisinə də baş çəkəcəyəm, qulluq borcumu vicdanla yerinə yetirməliyəm.
Müfəttiş hələ birinci dəfə idi həbsxanalara baş çəkirdi, ona görə də rəhbərliyin ondan razı qalmasını istəyirdi.
– Əvvəlcə bunun yanına gedək.
Komendant:
– Buyurun, – deyib gözətçiyə işarə etdi.
Gözətçi qapını açdı. Ağır siyirmələrin cingildəməsini və paslı həncamaların qıcırtısını eşidən, küncdə oturub inanılmaz həvəslə barmaqlıq arasından düşən nazik işıq şüasını ələ keçirməyə çalışan Dantes başını qaldırdı.
İki gözətçi, iki əsgər, əlində şlyapasını saxlayan komendantı və tanımadığı bir adamı görüb, işin nə yerdə olduğunu başa düşərək, sonunda yüksək rəhbərliyə müraciət etmək imkanı əldə etdiyini hiss edib, əllərini yalvarıcı bir şəkildə tutaraq irəli atıldı.
Əsgərlər, məhbusun pis fikirlə müfəttişin üzərinə atıldığını düşünüb süngüləri çarpazladılar.
Müfəttiş qeyri-iradi bir addım geri çəkildi.
Dantes təhlükəli adam kimi qələmə verildiyini başa düşdü.
Baxışlarına insan qəlbinin tuta biləcəyi qədər mülayimlik verərək, ətrafdakıları təəccübləndirən sakit bir yalvarışla, yüksək ziyarətçisinin qəlbinə yol tapmağa çalışdı.
Müfəttiş Dantesi sonadək dinlədi; sonra komendanta tərəf dönərək pıçıltı ilə dedi:
– O, sonunda mömin olacaq, artıq indidən mülayimlik və sakitliyə meyl göstərir. Görürsünüzmü, qorxu hissi ona tanışdır; süngüləri görcək geri durdu, halbuki, dəlilər heç nə qarşısında geri çəkilməzlər. Mən bununla bağlı Şarantonedə maraqlı müşahidələr aparmışdım.
Sonra məhbusa müraciət edərək:
– Müxtəsəri, siz nə xahiş edirsiniz? – deyə soruşdu.
– Nədə təqsirləndirildiyimi deməyinizi xahiş edirəm, məhkəmədən, istintaqdan xahiş edirəm, sonunda təqsirkaramsa, məni güllələsinlər, yox deyiləmsə, azadlığa buraxsınlar.
Müfəttiş soruşdu:
– Sizi yaxşı yedizdirirlərmi?
– Bəli. Yəni, bilmirəm. Lakin bu o qədər də vacib deyil. Vacib olan, təkcə mən zavallı məhbus üçün deyil, həm də ədalət gözləyən hakimiyyət və kralın, məhbusların alçaqcasına şeytançılıq edənlər tərəfindən qurban edilməməyi və öz cəlladlarını lənətləyərək qıfıl altında ölməməyidir.
– Siz bu gün çox sakitsiniz, – komendant dilləndi, – həmişə belə deyildiniz. Gözətçini öldürmək istəyəndə, tamamilə başqa cür danışırdınız.
Dantes dedi:
– Doğrudur, indi də mənə xoş münasibət bəsləyən bu adamdan səmimi qəlbdən üzr istəyirəm… lakin siz nə istəyirsiniz? Mən o vaxt dəli olmuşdum, qudurmuşdum.
– Bəs indi?
– Xeyr, həbsxana məni məhv etdi, sındırdı. Mən çoxdandır burdayam!
– Çoxdandır… – Müfəttiş soruşdu, – bəs sizi nə vaxt həbs ediblər?
– 28 fevral 1815-ci ildə, gündüz saat ikidə.
Müfəttiş hesablamağa başladı.
– Bu gün on üçü iyul, min səkkiz yüz on altıncı ildir. Bəs siz nə deyirsiniz? Cəmi on yeddi aydır, həbsxanada yatırsınız.
Dantes təkrar etdi:
– Cəmisi on yeddi ay, cəmisi on yeddi ay! Siz həbsxanada on yeddi ayın nə olduğunu bilmirsiniz, bu on yeddi il, on yeddi əsr deməkdir! Xüsusilə də mənim kimi, qarşısında fəxri meydan, xoşbəxtliyə yaxın olan, sevdiyi qızla evlənməyə hazırlaşan bir adam üçün, bunların hamısından məhrum oldum; aydın, günəşli günün qaranlıq gecə ilə əvəz olunduğu, sevdiyi qızın indi onu sevib-sevmədiyini bilməyən və yaşlı atasının ölüb-ölmədiyindən xəbəri olmayan adam üçün! On yeddi ay həbsxana həyatı! Xüsusilə də dəniz havasına, vüsətə, ucu-bucağı görünməyən, sonsuzluğa öyrənmiş bir adam üçün on yeddi ay həbsxana həyatı! Bu insanın ən iyrənc sözlərlə ifadə etdiyi cinayətlər üçün belə çoxdur. Mənə yazığınız gəlsin və mənim üçün lütfkarlıq yox, ciddiyyətlə məhkəmə tələb edin; mən məhkəmə, məhkəmə tələb edirəm; təqsirkarı mühakimə etmək üçün məhkəmədən məhrum etmək olmaz.
Müfəttiş dedi:
