Тулаайах оҕо

скачать книгу бесплатно

– Хара Түмэн суола ыраах да эбит, – диэбитэ кыысчаан салгыбыттыы.

– Тукаам, ол кинилэр диэн киэҥ хардыылаах, уһун чүөмчүлээх, дьон киэнэ чулуулара, киһи киэнэ килбиэннээхтэрэ эбитэ буоллаҕа дии, – диэбитэ Лүксүрээни кыыска, кинини кытта кэпсэтэ үөрүйэх киһи быһыытынан.

– Үс Бүлүү түгэҕэр, Тыгын тойон, дьэ, сиппэт сиригэр, ама тиийдибит ини, – диэбитэ Дагдаҕар Баатыр арыылаах кымыһы кэтэрдэ-кэтэрдэ. – Бэт киһи, атын иэстии, манна кэлэр ини.

– Кэбис, доҕор, дьыбардаахха тыыныма, саталаахха саҥарыма, Тыгыны билбэт киһиэхэ дылы, – Миикээн ойуун Дагдаҕар Баатыры саба саҥарбыта. – Кини саҕа өһүөннээх киһи урааҥхай сахаларга төрүү илик.

– Эс, биһиги суолга элиэ чупчурҕан оҕунан батарыта ытыалаан баран төҥүргэскэ ыйаабыт тимир иҥэһэбитин көрдө ини. Ол кини да буоллар, тимир куйаҕа иҥэһэ тилэҕиттэн ордук халыҥ буолуо дуо? Биһиги охторбут суптурута көтүөхтэрэ турдаҕа дии, хайа, чаҕыйар ини.

Дагдаҕар Баатырдаах кэпсэтиилэрин истэн, чугастааҕы кутаа таһыгар кэргэттэринээн аһыы олорор, түнэ сону дыгдаччы кэппит киппэ, бөҕө-таҕа көрүҥнээх киһи кэпсэтиигэ кыттыспыта.

– Мин уруккуттан Тыгын иҥсэтин бэккиһиибин эбээт: биир ат иһин, чэ, баҕар, төһө да үтүө ат, Өдүөһүт, олох ата да буоллун, түөрт уон сылгы диэн! Олус сирэйэ-хараҕа суох, олус кэрээнэ суох быһыы буолбат дуо?!

– Ол барыта бу уол оттомо суоҕуттан, – Туоҕа Баатыр уҥа өттүгэр олорор эдэр уолу кынчарыйан ылбыта.

Эбиэттимэ убайын көмүскэспитэ:

– Аҕаа, ону кини соруйан өлөрбөтөҕө ээ: үөнтэн-көйүүртэн буорга үҥкүрүйэн баран мас күлүгэр турбута үкчү кыылга маарынныыра.

Лүксүрээни ойуун эмиэ Туоҕа уолун Такымы Сүүрүгү көмүскэспитэ:

– Ити оҕо олус буруйа да суох ини. Түмэрэй Бөҕө сөпкө этэр – Тыгын, өһүөмньүтүн таһынан, кини саҕа иҥсэлээх, икки хараҕа туохха да туолбат икки атах суох буолуо. Өссө, Түмэрэй Бөҕө, эн билбэккин, атын уҥуоҕун барытын сүһээн баран, хас уҥуоҕун ахсыытынан сылгы көрдөөбүтэ. Ону биһиги ити Миикээн кырдьаҕастыын баран нэһиилэ түөрт уон сүөһүгэ тиийэ түһэрсибиппит. Дьиҥин ыллахха, ити барыта сылтах эрэ – биһиги аҕа ууһун кырыылата көрбүтэ өр буолла. Ол барыта сирбитин-уоппутун ылаары.

Кыыһырбыта ааспакка олорор Туоҕа Баатыр өс саҕа буолбуттуу саҥарбыта:

– Миигин ону билбэтэ-сэрэйбэтэ эбитэ буолуо дии саныыгыт дуо? Бу уол онно киирэн биэрдэҕэ.

Дагдаҕар Баатыр аһаан бүтэн, туран тыыллаҥнаабыта.

– Чэ, доҕоттоор, кыһаллымаҥ, ааспыт аастаҕа – аны төннүбэппит. Тыгын ыраах, биһиги буоллаҕына ким да суох үтүө дойдутугар кэллибит. Оттон дьэ, көҥүлбүтүнэн көрүлүөхпүт буоллаҕа дии: талбыт сирбитин ылыахпыт, таптаабыт сирбитигэр олохсуйуохпут.

Эбиэттимэ Лүксүрээниттэн ыйыппыта:

– Хара Түмэн тоҕо бачча ыраах кэлбитэй?

Лүксүрээни, оҕолорго арааһы кэпсии үөрэммит киһи быһыытынан, сиһилии кэпсээн биэрбитэ:

– Былыыр-былыр Хара Түмэн, эмиэ биһиги курдук, сир көрө, сир көрдүү кэлэ сылдьыбыта эбитэ үһү. Ол Хара Түмэн дьонугар Орхон Болодой диэн улахан түүллээх-биттээх ойууннааҕа. Кинилэр Бүлүүнү баһынан быһан, Бүлүүгэ түһэн үс Бүлүү төрдүгэр тохтоон хоммуттар. Хонон турбуттарыгар Орхон Болодой этэр: «Бу кэлбит үрэхпитигэр бэт сылаас салгын билиннэ. Онон кэнэҕэс бэт баай-тот, киһи-сүөһү үөскүүр, бэрт дьоллоох дойду буолсу», – диэн. Ол гынан баран кини Сыа Бүлүү, Бүтэй Бүлүү диэн аат биэрбитэ эбитэ үһү.

– Ол Хара Түмэн онтон ханна барбыт? – Такымы Сүүрүк ыйыппыта.

– Хара Түмэн Бүлүүттэн сахалар өрүстэригэр түһэн, ону өрө өксөйөн Саргылаах Сайсары эбэ хотуҥҥа Омоҕой Баай диэни булан, хонук хонон, күн өрөөн, сынньанан баран соҕуруу бэйэтин дойдутугар төннүбүт.

Лүксүрээни оҕолорго Хара Түмэн дьоло суох түмүктэммит айанын – Муҥку үрэх утарыта кумах хайаҕа кинини аргыстара уоран өлөрбүттэрин, ону көрүүлэнэн эрдэттэн билэн, Орхон Болодой кинилэртэн арахсыбытын, тойоннорун өлөрбүттэр хара дьылҕаларын эҥин туһунан оҕолорго ситэ кэпсээбэтэҕэ. Туоҕа Баатыр ол сордоох, сатамматах айаны тоҕо барытын оҕолорго кэпсээбэтэҕин сэрэйбитэ уонна Лүксүрээни ойууну куруутун үтүөҕэ талаһар дэлэй-былас санаатын, киэҥ-куоҥ көхсүн иһин эмиэ хайгыы санаабыта.

Туоҕа Баатырдаах нөҥүө киэһэ хонуктарыгар эрэ били бэҕэһээ көрбүт, ортотугар арыылаах сүдү улахан күөллэригэр тиийбиттэрэ – күн киириитэ эмискэ, туох баар сылгылыын-ынахтыын, аттыын-оҕустуун, ыттыын-кустуун, толоон туолар дьоно биирдэ кутулла түспүттэрэ. Туоҕа Баатыр уонча бөтөс дьонноох аттарын миинэн, сэптэрин-сэбиргэллэрин субу киирсэн барарга бэлэмнии тутан, күөл арҕаа бэрэтигэр Тараҕай Хайа үрдүттэн көрбүт буруоларыгар барбыттара. Онно туос бөтөрөҥүнэн битигирэтэн тиийбиттэрэ, собус-соҕотох сарыы тордох чоройон турара. Үйэлээх саастарыгар көрбөтөхтөрүн көрбүт көрүҥнээх үс киһи сирэйэ, тордох дьиэлин сэгэтэн кинилэри көрөөт, төттөрү түспүттэрэ. Айаны арыйбыт, сырыыны сылдьыбыт күөн киһи Дагдаҕар Баатыр атынан тордоххо тиийэн ыга астарбыта, батыйатынан тордох ураатын тоҥсуйбута.

– Ким ааттаах, туох дьоно манна олороҕут? – диэн тоҥ биистэрдии хаһыытаан ыйыппыта.

Тордох иһиттэн бэрт симик саҥа иһиллибитэ:

– Мин Күүкэй диэн тоҥ бииспин.

– Итиннэ хаһыаҕытый? – Дагдаҕар Баатыр баргыйбыта.

– Кэргэним уонна оҕом бааллар.

Дагдаҕар Баатыр дьонугар тылбаастаан биэрбитэ.

– Бу эбэҕэ тохтоон хонобут. Баран этиҥ сүөһүлээхтэргэ – манна тохтуур гына тэринниннэр. Чэйиҥ, иһирдьэ киириэҕиҥ, аттаргытын илдьэн тыа саҕатыгар баайталааҥ, – диэн Туоҕа Баатыр дьаһайбыта.

Бөтөстөр, үөрүйэх дьон быһыытынан, үгүстүк этиттэрэ барбакка, сорохтор хонук сир көрдүү тэптэрбиттэрэ, сорохтор, тойон дьаһалын тиэрдэ, сүөһүлээхтэргэ ыстаннарбыттара. Туоҕа Баатыр бэһиэ буолан тоҥ биис тордоҕор киирбиттэрэ.

Күүкэй тоҥ биис, бэрт муҥкук сирэйдээх-харахтаах эдэр киһи, кини кэргэнэ, көлөһүннээх сарыы таҥастаах хатыҥыр кыра дьахтар, ыалдьыттарын куттаммыттыы көрсүбүттэрэ. Кыракый уоллара хаҥас диэки таба тириитэ мэҥкэрэ кэнниттэн кутталыттан олус кэҥээбит харахтара эрэ чаҕылыһаллара.

Туоҕа Баатырдаах дьиэлээхтэри кытта кэпсэтэн билбиттэрэ – Күүкэй тоҥ биис үс ини-биилэр эбит. Убайдара табаларын илдьэ тыаҕа бултуу тахсыбыттар. Оттон кини кэргэнинээн балыктыыр эбит. Ити курдук кэпсэтэн-ипсэтэн, билсэн баран дьиэлээхтэр ыалдьыттар иннилэригэр, биэс атыйахха толору кутуталаан, хоргуннаах барчаны аҕалан ууран биэрбиттэрэ. Оттон онтон ылан аһыырга хамыйах да, туох да биэрбэтэхтэрэ. Ону көрөн Туоҕа Баатыр сэрэйэ охсубута уонна дьиэлээхтэргэ эппитэ:

– Дьэ, бу эһиги, тарбахтара сыаланан-арыыланан, охторун кирсин тардыбатыннар, ол аата кыргыһар туһунан санаабатыннар диэн маннык туох да баһара суох аҕаллаххыт. Биһиги да көрбүппүтүн эрэ кырган иһэр дьон буолбатахпыт. Ыл, итини барытын этэн биэр, – диэт, Дагдаҕар Баатырга соруйбута. Дагдаҕар Баатыр тута тылбаастыы охсубута. Күүкэй, саха хоһуунун ыллыктаах тылын истэн, сирэйэ-хараҕа сэргэхсийэ түспүтэ.

– Бэт сөп, бэрт сөп, – дии-дии хаҥас диэкиттэн мас хамыйах аҕалтаан ыалдьыттарын иннилэригэр уурталаабыта. Ыалдьыттар аһаан барбыттара.

– Биһиги үтүө дьону кытта үөрдүстэрбит, эйэҕэс дьону кытта эҥээрдэстэрбит, дьоһун дьону кытта доҕордосторбут диэн иһэр дьоммут. Эн бу баар-суох аскынан маанылаабыккар биһиги эмиэ хардарабыт, биһиги эмиэ эйигин күндүлүүбүт. Чэй эрэ, Тымпыалыкы, эттэ-аста, арыыта-сүөгэйдэ бу дьоҥҥо биэр эрэ. Саха аһын амсайдыннар.

Тымпыалыкы Туоҕа этэрин кытта элэс гыммыта.

Аһаан-сиэн, тотон-ханан, тииһин-уоһун соттон баран:

– Эн бэт эдэр, сырыыны-айаны кыайар буолуоххун сөп эбит, онон бу чугас эргин ханнык сир-дойду баарын билэриҥ буолуо, биһиэхэ сүөһү-ас үөскүүр үчүгэй сиринэ ыйан кулу, – диэн Туоҕа Баатыр Күүкэйтэн көрдөспүтэ.

Күүкэй онуоха ыйбыта:

– Манна биһиэхэ бултаах-астаах күөллэр даҕаны, от үүнэр сыһыылара, үрэхтэрэ даҕаны бааллар. Биһиги, таба көлөлөөх буолан, окко бэрики наадыйбаппыт. Маннааҕы чугас эргин сирдэртэн бастыҥнара олорор оҕо саҕа соболоох Улуу Лүксүкүн диэн күөл баар. Ону көрдүгүт дуо?

– Ол күөлү көрө кэллибит даҕаны, ынах сүөһү үөскүө суох сирэ эбит, тыатын саҕатыттан уулаах, оттонор ходуһа диэн букатын суох сирэ.

– Оччоҕо мантан салгыы баран иһэр сиргит диэки маҥан таба быһа сиэлэн туораатаҕына күөх бороҥ буолар күүгэннээх оттоох Улуу Сыһыы диэн сир баар, онно баран олохсуйдаргыт.

Лүксүрээни, хоргун буолбут тарбахтарын салыы-салыы, тоҥ биистэн ыйыппыта.

– Ол сириҥ чугаһыгар, таһыгар туох дьон-сэргэ баарый?

– Суох, чугаһынан суох, – Күүкэй хап-сабар хардарбыта.

Тоҥ биис өрүһүспүттүү хардарыыта Миикээн ойуун сытыы харахтарыттан халты түспэтэҕэ, ол гынан баран тугу да саҥарбатаҕа – таһыттан Тымпыалыкы ас-үөл бөҕөнү кыбыммытынан киирбитэ.

Ойдуо

Улуу Туймаадаҕа, Киэҥ Эҥсиэли, Эркээни эбэ хотуттарга уутуйан, ууһаан-тэнийэн олорор саһыл курдук ньуолбар, саталлаах саха урааҥхайдар улуу уустарыгар кинилэр үс үөстээх Өлүөнэ өрүстэрин хаҥас салаата Бүтэй Бүлүүгэ тыалыы тахсыбыт саха булчуттара санаалара астынан, харахтара туолан киирэллэрэ, таба-тайах, эһэ-бөрө, күндү түүлээх бултарын үрдүнэн киһи кэрэхсиир сөҕүмэр бултаах-астаах дойду диэн кэпсээн-ипсээн кэлэллэрэ.

«Бүтэй Бүлүүгэ бултуу тахса сылдьан Үс Көлүйэ диэн үтүө сиргэ хоно сыппыттааҕым. Булт эккирэтиһиитигэр ыкса түүҥҥэ диэри сылдьан хабыс-хараҥаҕа кэлэн икки адаар сыгынах хоонньугар уот оттон утуйбутум. Сарсыарда сырдаабытын кэннэ туран онтукаларбын көрбүтүм, икки аарыма буур тайахтар буолан хаалбыттара – харсыһан баран муос-муостарыттан хатыйсан, өлө сыталлар эбит этэ».

Эбэтэр: «Бүлүү эбэ хотуҥҥа тыалыы сылдьан биир синньигэс үрэх кэлбитигэр, этэрбэспин устуохпун сүрэҕэлдьээн, быһа кэһэн тахсыбытым, этэрбэһим айаҕар биир күөс холобурдаах күөнэх баһыллан тахсыбыта».

Биитэр: «Ыкса киэһэ, хараҥаҕа, кэлэн аппын титирик диэн өттөөбүтүм, арай, сарсыарда туран көрбүтүм, атым биир бэртээхэй диэн баҕайы туруйаны соһо сылдьара – куолахтаан олорор туруйа моонньугар, билбэккэ, титирик буоллаҕа диэн, баайбыппын».

Үскэм бултаах-астаах үтүө дойду баар Бүтэй Бүлүү, Сыа Бүлүү диэн бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэ-истиһэ, онно тиийэн дойдуланаары, олохсуйан көҥүл байаары-тайаары дьон мондоҕойдоохторо, түөрт кырыылаахтара, үс уһуктаахтара, дьулаакыр сулумах даҕаны, үгүс да буолан көһүтэлииллэр этэ. Халыҥ хаардар, уу суттар, уот курааннар буоллахтарына, саҥа сиргэ талаһааччы ахсаана ордук хойдоро. Көһөн кэлээччилэр бастаан күөллэр, маардар, үрэхтэр, бэстэр кытыыларынан хатырык, буор балаҕаннары туттан олохсуйан испиттэрэ. Сүдү күөллэр кытылларын ходуйан сүөһүлэригэр от оттууллара, бэйэлэрэ балыктаан, бултаан аһыыллара. Бүлүү төрүт олохтоохторо, атын сиртэн кэлбит дьону сөбүлээбэккэ, утарсаллара. Ити кыргыс, быһылаан кэмэ этэ.

Ити ойдуо кэмэ этэ. Бастаан сири булбут, ханнык эмэ сиргэ кэлбит киһи ойдуолуохтаах: үрдүк тумулга, эбэтэр тииккэ тахсан туран, кэлбитин биллэрэн хаһыытыахтаах этэ. Оччотооҕу киһи үөгүүтэ чуумпуга, киэһээҥҥи-сарсыардааҥҥы дьыбардарга тула үс көскө диэри иһиллэрэ. Кини иннинэ кэлбит киһи баар буоллаҕына, бэйэтин хайаатар да биллэриэхтээҕэ. Оттон ким да суох буоллаҕына, ойдуолаабыт киһи ол сиргэ тиити суоран бэлиэ – хойгуо туруоран олохсуйара. Кини кэнниттэн хойутаан кэлбит дьон оннук хойгуону көрдөхтөрүнэ, тохтообокко атын, ким да ылбатах иллэҥ сири көрдүү ааһа бараллара.

Тоҥ биистэр ыйан биэрбит сирдэригэр Туоҕа Баатырдаах икки хонон үһүс хонуктарыгар тиийбиттэрэ. Тыа саҕатын бүөлүү саба үүммүт хойуу талахтары силэйэн, эмискэ киэҥ алааска көтөн түспүттэрэ.

Күүкэй тоҥ биис сымыйалаабатах этэ: айанньыттар иннилэригэр кинилэр күүппүт, санааларын ырата гыммыт кэрэ көстүүлэрэ арыллан нэлэс гыммыта. Кип-киэҥ алаас ортотугар төп-төгүрүк бүлтэйбит олус улахан күөл киирэн эрэр күн уотуттан күлүмүрдүү сытара, күөл тула ыга үүммүт оттоох хонуу долгулдьуйа хамсыыра. Алаас тула араас мас, талах олус өлгөмнүк үмүрүччү үүнэн турара. Арҕаа диэки алааска киирэр үрэх тамаҕа эҥэлдьийэрэ. Икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх дьиэ-уот туттан олохсуйбут быһыыта биллибэт этэ.

Бастаан суол тэлэйэн иһэр Туоҕа Баатырдаах тыа саҕатыгар, халдьаайы үрдүгэр аттарын тохтоппуттара уонна түспэккэ, кэлбит сирдэрин чинчийэн көрбүттэрэ.

– Үтүө сир буолла, – диэбитэ Лүксүрээни ойуун, чарапчыланан тула өттүн көрөн баран, бэркэ астыммыттыы. – Манна тохтуохха, манан бэт бүтэй төбөлөөх мастаах-оттоох, киһи кута-сүрэ тохтуур.

Миикээн ойуун салгыны тыастаахтык сытырҕалаан ылбыта, кыыраары гыммыттыы, сыҥааҕырдаан аппаҥнаабыта:

– Аам-аам! Хаан, хаан сыта кэлэр! Арах, арах да! – диэтэлээбитэ.

Туоҕа Баатыр Миикээн ойуун тылын букатын сөбүлээбэтэҕэ, кынчарыйан баран киэр хайыспыта.

– Мин да көрдөхпүнэ, үтүө сир, – кини тэмтэрийэ сыспыт атыттан сиргэ ыстанан түспүтэ. – Чэ, түһүҥ, манна тохтуубут. Бөтөстөр, сылгылары, ынахтары үрүйэҕэ үүрэн илдьэн аһатыҥ, алааска киллэримэҥ. Оту тэбистэримэҥ. Сотору киирэн оттообутунан барыахпыт, – ситэн кэлэн тула үмүөрүспүт дьонугар дьаһайбыта.

– Үрүйэҕэ барымньы күрүө тутуохпут, ону баҕас тулуппат дьоммут, – Тымпыалыкы Сүүрүк, уһун, сылаалаах айан бүтэрэ, дьэ, кэлэн, үөрбүт куолаһынан хардарбыта. – Чэйиҥ, бөтөстөр, барыаҕыҥ.

Сындалҕаннаах ыарахан айан түмүктэнэн, саҥа сиргэ кэлбит дьон быһыытынан, бары да өрө көтөҕүллэн күөдьаа буолбуттара. Оҕо-дьахтар саҥата-иҥэтэ, күлсүүтэүөрүүтэ, оҕус айаатааһына, ынах маҥырааһына – саҥа көс дьон айдаана толоон иһин толорбута.

– Эһиги баран чугастааҕы сирдэри көрүтэлээҥ уонна ойдуолааҥ, көҥдөй аҥылыны охсуҥ! – Туоҕа Баатыр Дагдаҕарга уонна Чогдоон Бөҕөҕө соруйбута. – Дьон баар сибикитин биллэргит эрэ кэлэн биллэрэ охсооруҥ. Биһиги сыһыыга киирэн сир көрөн тахсыахпыт. Оттон атын уолаттар-кыргыттар маста мастааҥ, уотта оттуҥ, отуута тутуҥ.

Ити курдук дьаһайан баран Туоҕа Баатыр, ойууннарын илдьэ, сыһыыга киирбитэ. Кинилэр алаас ортотугар баар күөл диэки барбыттара. Күөл кытыытыттан ыла дириҥ, өтөрүнэн уолар-быстар чинчитэ суох толору уулаах этэ, киниэхэ сүүрдэр үрэхтээх буолан суту-курааны уйуох быһыылааҕа. Киэһээҥҥи чуумпуга уу килбэйэн турар ньуурун быыстала суох балык сэмсиирэ – баайынан да баай бадахтааҕа. Күүкэй тоҥ биис эппитин курдук, түнэ этэрбэстэрэ, соннорун тэллэҕэ от уутуттан күп-күөх буолбутун бэркиһии да, үөрэ да көрбүттэрэ. Инньэ гынан, кинилэр олус сөбүлээн, астынан, манна олохсуйуохха үтүө сир эбит диэн быһаарынан, дьонноругар тахсыбыттара.

Ити кэмҥэ халдьаайы тыа диэкиттэн Дагдаҕар Баатырдаах, тыа баһа сатарыйыар диэри көҥдөй тиити охсон хобурҕата-хобурҕата, хаһыытыыр саҥалара иһиллибитэ:

– Ойдуо! Ойдуо! Ойдуо!

Кинилэр харда күүтэн чочумча иһиллээн тохтуу түһэллэрэ, онтон эмиэ хаһыытаан, көҥдөй тиити кырбаан хобурҕатан бараллара.

– Ойдуо! Ойдуо! Биһиги кэллибит! Ким баарый! Хаһыытааҥ! Ойдуо! Ойдуо! Бу сири биһиги ыллыбыт! Ойдуо! Ойдуо! Дьон баар буоллаххытына хардарыҥ! Ким да суох буоллаҕына биһиги олохсуйабыт! Ойдуо! Ойдуо!