Mart xoruzu

Qadın əlilə inkar jesti edir və davam edir:

– …Elə orda, milisin qabağında tumanını qaldırdı və yanbızını ona göstərdi, yəni, məni belə həbs edərsən! Bu tarixçəni şəhərdə elə də tez unutmadılar – bütün bu vaxt ərzində küçəyə nəzər salmağa da utanırdım. Adamlara qeybət imkanı ver – bu üzünə də çevirəcəklər, o biri üzünə də. Təki səni necəsə aşağılasınlar, təki daha ağrılı sancsınlar – bunun xatirinə ruhlarını şeytana da satarlar. Atana arvadlıq etməklə nələr çəkmədim! – acınma ümidilə oğluna şikayət edir. Oğlu isə limon və qaynar çörəyə qonaq olur.Limon və çörək parçasını bir əlində tutub və gah bundan, gah da ondan dişləyir. – Hər tərəfdən mənə, axı bu necə olub, deyə qışqırırdılar, – anası davam edir. – Yəni, bu ağıldan kəm qadının sənin ərinin qarşısında paltarını necə çırmadığını danış. Bax, belə, deyə cavab verirdim. – O əyilir və hər iki əlilə sağrısını şappıldadır. – Bu belə olub, deyə cavab verir və görüntü üçün gülürdüm, düşməni və istəməyəni sevindirməməkdən ötrü özümü mənə gülməli olduğu kimi göstərirdim. Amma bu halda hirs məni necə boğurdu, ürəyim partlamağa hazır idi! Qoy hər cür istəməyənimin, mənə qarğış edənin ürəyi partlasın! Qadın ərilə fəxr etməlidir…

– Siz bir atama baxın! – Qogiya gülür və çeynənmiş limon qabığını tüpürüb atır.

– Sinəmi hansı alovun yandırdığını bilmirsən! – oğlunun diqqətinə sevinmiş ana davam edir. Qadın üçün ölüvayın, keyin arvadı olmaqdan daha pis cəza yoxdur. Yox, mən qadın kimi doğulmamalıydım! – hirslə qolaylanıb, həqiqətən özünə ağrı vermək istəyirmiş kimi, yumruğunu sinəsinə döyür. – Səhərdən axşama kimi meydanda dayanıb durmaq, buyruq qulları və dəlləklərlə laqqırtı vurmaq asandır. Sənin işinsə ailənin, tavan başına uçmasın deyə, evin qayğısıdır.

– Atamın dərdi azdır, – Qogiya atəşə yağ axıdır. Artıq limonun və çörəyin yarısının axırına çıxıb, ac bətnini bir qədər sakitləşdirib və söhbətə böyük həvəslə qüvvət verir, yəni tez-tez anasını qarmağa ilişdirməyə, cırnatmağa, cuşa gətirməyə, ağlına gələn hər şeyin dilindən qopması üçün danışdırmağa çalışır. Ancaq ana onun kələklərindən heç də qorxmur, tilova düşməyindən özü də razıdır, tələ yemini həvəslə udur və onunla ehtiyatla davranılmazsa, mütləq balıqçını tilovları ilə bərabər girdaba sürükləyər. Bununla belə, indi oğlunun dedikləri ona diqqətəlayiq görünmür və elə həmin ehtiras və gərginliklə davam edir:

– Qonşuların acığına, qazanda, daş da olsa, qaynamalıdır. Ancaq özünə çox şeyimi rəva görə bilirsən? Hər necə çevirsən də, toyuğun bütün varidatı yumurtadır. Sizdən, indikilərdən soruşularsa, hər şeydə ana günahkardır, bütün dünyanı biz məhv etmişik. Amma axı mənə özüm üçün heç nə lazım deyil! Götürün, istifadə edin, hər şey sizdən ötrüdür… Atan bunu həmişə təkrar edir – ən böyük var-dövlət vicdanlılıqdır, nə allahda, nə də insanda bundan böyük varidat yoxdur.Lakin əgər insan kasıbdırsa, onun vicdanlılığının qiyməti də böyük deyil. Kimin onunla işi var, o kimə lazımdır – lap vicdanlıdan da vicdanlı ol! Camaat! Ay camaat! – ucadan, elə bil, bütün şəhərə qışqırır. – Mənim üçün bir cırıq manat sizin bütün boş vicdanlılığınızdan qiymətlidir! Sadəlövh ərimsə bütün özgə vicdanlılığı qoruyur, yolunu azmasına yol verməməkdən ötrü, hər yoldan ötənin ardınca qaçır. İnişil… Yaxşı xatırladım, – ağzını ovcu ilə qapayaraq, irişir. – İnişil həmin yolsuzu tutdu… Adı nədir… Bu gün səni qatil, yaxud buna oxşar adla adlandıran… Sən demə, yoldaşlara fokus göstərirmiş – öz matrosları arasında daha nə öyrənə bilərdi, – mənim beyinsiz ərim isə onlara ilişdi, guya onlar pulla kart oynayırlar, özgə cür ola bilməz. Belə lap pulla oynayırlar, kimə nə dəxli? Axı özgə pulunu xərcləmirlər! Bax, Uşanqi Çuçulaşvili kartda arvadını uduzdu, ancaq adam kimi qaldı, heç kəsin pis sözünə dözmür, əldə etməyi də, sərf etməyi də bacarır. Hələ, yaxşı, atan vaxtında anladı, bu uşaqlardan kənarlaşdı. Yoxsa ona deyərdilər – nə uşaqların üstünə düşmüsən, yalnız uşaqlara qarşı mərdsən. Desəydilər, haqlı olardılar və indi adamlar buna görə bizə gülərdi, yəni, Georgi Uparaşvili vicdanlılıq uğrunda belə mübarizə aparır, uşaqları, buna layiq olduqlarına görə, vaxtından xeyli qabaq tutur…

– Ana, bəs atam adam öldürməli olmayıb? – deyə birdən Qogiya soruşur.

– Öldürmək? Bir saatdır, səninlə nə barədə danışıram? – anası əllərini yanlara açır.– Nəyi təkrar edirəm? Onun izilə getməyin hesabdan deyil, – eləcə həyəcanla davam edir. – Axı həm də bir qədər mənimkisən! Yalnız bir az yox, məhz hər şeydən əvvəl. Hər cür körpə anaya aiddir. Yalnız ana onun kiminki, kimdən olmasını bilir. Adamların sənin barəndə: atasına çəkib demələrinə imkan vermə. Görürsən – adam öldürmüsən, ancaq sənə inanmırlar. Yəni, bu hansısa zərərsizləşdirmədir, deyə müəllimin özündən qondarır. Bir az əvvəl onu, necə lazımdır, qırxmışdın, o da bunu sənə bağışlaya bilmir. Bunu sənə öz düşüncəsilə ödəmək istəyir. Belə də olur, adam böyük bilgi üzündən də ağıldan gedir. Ancaq iş görmək hələ hamısı deyil, bu azdır. İşi sənin uğursuz dayın da gördü. Hələ bunun, həqiqətən, sənin işin olmasına hamının inanması da lazımdır. Nə hədsiz vicdanlı, nə də qədərsiz utancaq olmaq lazım deyil; adamlar şübhələnmədən deməlidirlər: bu, beləsinə qadirdir, onun əlindən gəlib. Hər dəfə adam öldürəndə şahidlərmi axtarmaq lazımdır? Axı həmişə tapa bilmirsən. Həm də nə vaxta kimi gözləyib, dözmək gərəkdir? Qurdlar bizi canlı-canlı yeyənə kimimi? Diri-diri iylənənə qədərmi? Nə qədər müddət, kimin gəldi, əlinə baxmaq olar – görəsən, nimdaşlarını şəfqət səbəbindən bizə tullamayacaqlar? Məgər Susannanın belə iri döşləri var, ay səni, yaramaz! – sifətində təbəssüm sayrıyır. – Özləri utanır, mən də onların nimdaşlarını satmalıyam, – yenidən qızışaraq, davam edir. – Qoltuqları saralmış alt paltarlarını, ya da güvə dəymiş köynəklərini qənd parçasına, ya da bir çimdik duza dəyişməliyəm… – Quduzluqdan səsi qırılır, gözləri məkrli, aldadıcı, təhlükəli yaşlarla dolur (yəqin, tüstüyə görə). Hələ bu yaşlara görə başqa kimlərisə cavab verməyə məcbur edəcək, onları başqasının günahı kimi ortaya qoyacaq. Ola bilsin, hətta bütün dünyanı cavaba səsləyəcək, öz saxta, sözə baxmayan göz yaşlarına görə bütün dünyaya cəza vermək istəyəcək. Yenə çəhrayı atlas lifçiyi önlüyünün cibindən çıxarır – onun yarımkürələri içəri çöküb və buna görə, necəsə, xoş görünmür. Qadın lifi ehtiyatsızlıqla ovcunda sıxır və elə bil, qeyri-ixtiyari şəkildə, özünə hesabat vermədən, onunla gözlərini silir.

– Ana, neynirsən, axı heyfdir, yaxşısı budur, onu geyin, – Qogiya ona belə deyir.

Amma birdən ana oğlunun sözlərindən dolayı şənlənir, oyun əhval-ruhiyyəsinə gəlir – ehtiyatla, sanki, nəyəsə bulaşmış kimi, lifçiyin uclarından tutur və elə bil, oğlu ilə oynayaraq, şıltaqlıqla döşünə uyuşdurur.

– Hi-hi-hi, şəhər qadınlarında daha nələr tapmazsan – şıltaq görünüşlə gülür və lifçiklə sıxılmış döşünü hər tərəfə fırladır.

– Əhsən, ana, səni buna görə sevirəm! – Qogiya heyranlıqla səslənir, sarınmış qolunu, elə bil, ona teatr gəlinciyi geydirilmiş kimi, fırladır, havada oynadır.

– Görüm səni ildırım vursun! – anası, nəyə görəsə, yenə özündən çıxır, çəhrayı lifçiyi ovcunda sıxır və qızışmış halda davam edir: – Mənə heç nə gərək deyil… Yalnız ölməyə asudə vaxt yoxdur. – Qogiyaya müraciət edir, ancaq onun tərəfinə baxmır. – Nə əldə etsən, özünə sərf et, yalnız əldə et, həyatın səni sıxmasına imkan vermə. Axı mən dəli deyiləm, elə fikirləşmə, mən də yaxşını pisdən ayırmağı bacarıram. Bax, bu xəsis Qulo Almaniyadan bir çamadan patefon iynəsi gətirib, satır, varlanır. Adamlar müharibədə də hər şeydən pul əldə edən olaraq qalırlar, özlərini müharibədə də unurmurlar, hər kəs belə fikirləşir: əgər kimsə bir manat əldə edibsə, mən ikisini ələ gətirməliyəm. Bax, belə lazımdır. Hər tərəfdən daşıyır, toplayırlar, biz isə hətta bizə düşəni də itiririk. Kim necə bacarırsa, elə də yaşamalıdır. Peşə səni yedizdirirsə, yaxşı peşədir. Allah verir, insan faydalanır. Biriləri toplayır, digərləri oğurlayır. Atan isə boş meydançada gəzinir, Hitlerin, hər necəsə, dirilib, şəhərə soxulmasından qorxur. Əlbəttə, Hitleri tutub, igid çıxıb, görüm onu ildırım vursun…

– Ana, sənin üçün bu qədər mənfur idisə, niyə atama ərə getdin? Axı ruhuna günah götürmüsən, mənə acımamısan! Bəs mən nədə günahkaram? – deyə Qogiya onun sözünü kəsir.

Sarınmış qol eləcə yana açılmış vəziyyətdə, havada qalır və əgər ona nə olduğu bilinməsə, ilk baxışdan Qogiyanın əlində, həqiqətən, gəlincik tutduğunu düşünmək olar, o biri, sağlam əlilə qaralmış tiyəli və ağac saplı bıçağı əlləşdirir – fırfıra kini döndərir. Anası cavab verməzdən əvvəl, sınayıcı nəzərlə onun gözlərinə baxır və mənalı şəkildə gülümsəyərək, başındakı yaylığı düzəldir, sıxılmış lifçik ovuca sığmır, – cavabı fikirləşməkdən ötrü vaxt itirir, elə bil, əvvəl heç vaxt bütün bunlar barədə heç fikirləşməyib və bu cür, dərhal, gəlişinə, heç nə cavab verə bilməz və bununla bərabər, əlbəttə, oğlunun ondan hansı cavabı gözlədiyini başa düşməyə çalışır, onun tərəfindədirmi, yoxsa ona tələ qurur, ağzından söz qaçırması üçün onu danışmağa, ilişmək mümkün olan nə isə boşboğazlıq etməyə məcbur edir. Nəhayətdə, bu onun oğludur, xain təbiəti hamıdan çox ona məlumdur; ona qətiyyən, zərrə qədər də arxalanmaq olmaz.

– Niyə getdim? Talesizliyimə səbəbkar olan məni qadın yaratdığına görə, – bu dəfə qardaşının qurbanını deyil, allahı nəzərdə tutur. – Oğul, axı qadın itdən də pisdir, qiymətini bilmir, adamı araşdırmağı bacarmır, təki ərə getsin, təki, qız olaraq, qalmasın, təki başqa qadın deməsin: onun nə dərdi var, hansı əmması var, niyə heç kəs arvadlığa qəbul etmir? Buna görə də lap ilanla da, cüzamlı ilə də bərabər yatağa uzanar. Bununla belə… – ən başlıcası barədə danışmazdan əvvəl hiyləgərliklə gülümsəyir, oğlunun gözündə qiymətini qaldırır. – Burda bəzi başqa şeylər də var idi. Atam atana pul vermişdi, ümid edirəm, söhbətin nədən getdiyini başa düşürsən. Öz aralarında kişi kimi razılaşmışdılar. Qoy ölüm onlara araçı olsun! – Qogiya özünü bir qədər itirib, hər nə isə, əyləncə alınmır. – Mən də müqavimət göstərmədim. Qəlbimin bağlı olduğu şəxs artıq həyatda yox idi, torpaqda çürüyürdü. Onu Alaverdidəki dalaşmada öldürmüşdülər. Bax o, insan, kişi idi, özü ilə fəxr edə bilərdi – qürur duyurdu da! Knyaza bənzəyirdi. Əl qalınlıqlı sıx qaşları çatma idi. Sənə baxanda – qaranlıq olurdu, sanki günəş batırdı. Ayaqlarım dərhal gücdən düşdü. Öldürdülər, çırağımı söndürdülər. Bundan sonra mənim üçün artıq hamısı bir idi, ya sənin atana, ya da daha pisinə…

– Bəs mən kimdənəm, ana? Ondan, yoxsa atamdan? Hə, ana? Əlini ürəyinin üstünə qoyub, söylə, -sanki Qogiya zarafat edir, amma artıq halı zarafatlıq deyil. Səsi qırılır və artıq gözləri bicliklə işıldamır. Sağlam əlindəki bıçağın sapını sıxır. Sən demə, ailələrində hələ nə qədər şeyi aydınlaşdırmaq, müəyyən etmək, dəqiqləşdirmək lazımmış. Həqiqətən, bütün bunlar nə deməkdir? Nə alınır? Hansısa “knyaz”ın qeyri-qanuni oğlu ola bilməsi alına bilər. Nahaq yerə deyilməyib: bəzi bəlalar xeyirsiz deyil. – Qogiya, heç olmasa, kim, nə, nədən ibarət olduğunu öyrənər. – Ana, soruşuram, mən kimdənəm, ondan, yoxsa atamdan? – sanki, dərhal bütün diğər sözləri unudaraq, xırıltı ilə eyni şeyi təkrar edir.

– Nə ondan, nə də o birisindən – anası müəyyən karıxma ilə cavab verir və bir dəqiqə sonra təkrar edir: – Nə ondan, nə də digərindən.

– Bəs məni kimdən qazanmısan?! – Qogiyanın tutulmuş boğazı xırıldayır.

İndi hər kəs ona baxaraq, deyər: əgər bu dəqiqədə nəyəsə susayıbsa, bu, anasını öldürməkdir. Öldürər, əli əsməz, nə demək olar, axı birinci dəfə deyil. Bıçağın sapını, əlinin damarları şişəcək qədər, qüvvə ilə sıxır. Ana karıxıb. Oxşayır, ağ elədi. Törəməsində hiddətlənməyə iradə çatacağını, bu cür heyrətlənəcəyini və ən əsası, qeyri-qanuni doğulmuş olmasından inciyəcəyini, bunun ona belə təhqirli görünəcəyini fikirləşməmişdi.

– Soruşuram, hansı gəzəyənin oğluyam, niyə səndən söz almaq olmur? Səni atın quyruğuna bağlamaq gərəkdir. – deyə Qogiya xırıldayır.

– Özünə güzgüdə baxaydın, nəyə də oxşayırsan! – anası hırıldayır və elə bil, onu qədərincə hiddətləndirməmiş kimi, çəhrayı lifçiyi qarşısında yellədir.

– Ana-a-a…Fahişə!.. – Qogiya, sanki onu boğurlarmıştək, xırıldayır.

Əlində ağac saplı, qaralmış tiyəli bıçaq var. Anası isə gülür, süni, xoş olmayan şəkildə hırıldayır. Düz burnunun dibində kiminsə lifçiyini hərləyir, onu daha artıq qıcıqlandırır, mübahisəyə, döyüşə çağırır, elə bil, oğlunun adam öldürə bilib-bilməyəcəyini, onlara mükafat düşüb-düşmədiyini yoxlamaq istəyir.

– Eh səni, tam atana çəkmisən, – gülür, istehza edir.

– Axırına çıxmamış söylə, mən kimdənəm, ana! – Qogiya xırıldayır və bıçaqla burnu qarşısında dalğalanan lifçikdən müdafiə olunur, lakin yalnız havanı yarır – ana daha zirək, cəlddir və hər dəfə son dəqiqədə çəhrayı, bərq vuran parçanı qaldırılmış bıçağın altından qaçırır.

– Əlin daha əvvəl quruyar, – anası qıcıqlandırıcı, saxta şəkildə gülür – Məgər məndən xaric olmamısan? Kim səni məndən yaxşı tanıyır? Yəqin, heç o quldur da sənin tərəfindən öldürülməyib. Eh səni, atasının oğlu!

Anasının hırıltısı, onun lağları, qıcıqlandırıcı tonu və burnu qarşısında dalğalanan çəhrayı əsgi Qogiyanı quduzluğa gətirir, qəlbini bulandırır – amma onu buxovlayır da, sanki ana sözlərilə sehrlənib, elə bil, onun tərəfindən ovsunlanıb, cadulanıb, nə qeyz, nə də hiddət onu hərəkətə gətirmir, elə bil, yalnız anasını əyləndirməkdən ötrü onun iradəsini, şıltağlığını yerinə yetirir. Həqiqətdə isə – axmaq yuxudakı kimidir, anasını vurmaqdan ötrü bıçağı qaıdırmaq istəyir və bacarmır, əlində qüvvə yoxdur. – elə bil, əli qopub, ancaq bunu göstərmir, öz gücsüzlüyünü gizlədir, anasının ona daha təhqirli güləcəyindən qorxur. Xoşbəxtlikdən, həmin dəqiqədə kirayəçi otağa daxil olur və sakitcə, elə bil, ötəri olaraq, sözarası Qogiyaya: “Bıçağı burax!”– deyə qışqırır, sanki, ümumiyyətlə, burda təsadüfən peyda olub. Əynində çiyninə atılmış şinel var. Görünür, ana və oğulun sonsuz höcətləşməsi onu təngə gətirib və “nizam yaratmaqdan” ötrü aşağı enib. Kirayənişinin görünməsi ilə Qogiyanın gözləri qorxudan kəlləsinə çıxır, amma bu gözlənilməz qorxu dərhal bir elə də qəfil sevinclə əvəz olunur, bu təsadüfi gəliş onları ayıra, anası ilə barışdıra, onları bəladan qurtara biləcəyinə görə sevinmir, əksinə, əgər anasının öhdəsindən gələ bilmirsə, heç olmasa, kirayəçi onun əlindən heç yana gedə bilməyəcək.Üstəlik də, Qogiyanın onunla köhnə hesabları var.

– Bıçağı yerə qoy, Qogiya, özünə gəl, – Vano müəllim təmkinlə belə deyir.

– Yaxınlaşma! Yaxınlaşma! – Qogiya şivənlə, hamı eşidəcək dərəcədə (axı həmin bu vaxtda küçədə, yaxınlıqda hansısa yol keçən ola bilər) qışqırır, qoy hamı Qogiyanın indi də öldürmək istəmədiyini, onu məcbur etdiklərini bilsin.

– Bıçağı tulla, utan, sonra necə yaşayacaqsan, – Vano müəllim sakitcə, lakin möhkəm danışır.

Həqiqətən, utanca bənzəyən hansısa hiss Qogiyanı qaplayır, budur, artıq ikinci dəfədir Qogiyanın işlərinə qarışan, onun həyatına müdaxilə edən, sanki Qogiyanın yanına göndərilmiş bu qəribə adamın gözlərinə baxmağa qərar verə bilmir, – tamamilə qəribə olan isə Qogiyanın nə baş verdiyini, niyə əlində bıçağın sıxıldığını, kimi – anasını, kirayəçini, yoxsa hər ikisini birlikdə – öldürmək istəməsini doğru-düzgün xatırlamamasıdır – hə, hə, hər ikisini birgə, dərhal.

– Yanaşma! Yanaşma! – deyə bıçağı hərləyərək, amma artıq tutularaq, titrək səslə qışqırır.

– Belə bir şey eşidilibmi? Öz oğlu ilə öz evində dərdləşmək olmazmış! – Qogiyanın anası da belə deyir.

Anasının gözlənilməz havadarlığı Qogiyanın döyüş coşqusunu yenidən alovlandırır.

– Sən hardan çıxdın, niyə mənə ilişirsən! – deyə kirayənişinə bağırır. – Nə müəllim, nə də rəis mənə göstəriş verə bilməz, istəyərəm – ehsanda doyunca içərəm, istərəm – toyda; ümumiyyətlə, nə istəsəm, onu da edəcəm.

– Etməyəcəksən! – Vano müəllim onun sözünü kəsir və birdən, bir göz qırpımında dəmir barmaqları ilə Qogiyanın əlini tutur və sıxır. Onun sifəti ağrıdan əyilir.Şinel Vano müəllimin çiynindən sürüşür, onu boş əli ilə o biri çiynində qaydaya salır – elə bil, arxasınca zibil və lillə dolu tor daşıyır. Qogiya qolunu polad kimi möhkəm yapışılmadan qurtara bilmir, ancaq barmaqları şişib, göyərərək, qaralsa da, bıçağı buraxmır.

– Bizi öldürməyin, nəyimizdən razı deyilsiniz, iki kəlmə yazmağınızı xahiş etdik, daha ananızı söymədik ha! – bu iyrənc, xoş olmayan görüntü səbəbindən qəlbinin dərinliyinə qədər təhqir olunmuş ana oğluna sanballı şəkildə, layiqincə arxa çıxır.

Vano müəllim şineli buraxır, bıçağı Qogiyanın şişmiş barmaqlarından qoparmaqdan ötrü o biri əlini də boşlayır.Şinel ayaqlarının yanına sürüşür – sanki qum təpəsi uçulur. İndi, elə bil, dizinə kimi qumun içində – qumda, çamurda, bulanıq lehmədə dayanıb.”Etməyəcəksən!” – deyə təkrar edir və güclə qoparılmış bıçağı geriyə, Qogiyanın əlinə dürtür, elə bil, sözlərinin nə qədər ədalətli olduğunu yoxlamaq istəyir.Lakin Qogiya artıq müəllimin haqlı olduğunu başa düşür, əgər hələ də dartınırsa, bu yalnız anasının görməsindən ötrü görüntüdür – indi ona nifrət edir, onun istehzalarından, lağa qoyan hırıltılarından ölümdən də betər qorxur. O tutulub, hind toyuğu kimi acıqlanıb; qaytarılmış bıçaq onu daha çox sıxır, gülünc edir – Qogiya onu hara qoyacağını, onunla nə edəcəyini bilmir, elə bil, bıçaq, artıq müəllimin əlində olaraq, dərhal öldürücü qüvvəsini, qorxutma, özünə tabe etmə qabiliyyətini itirib və təyinatı barədə ona sanballı heç nə məlum olmayan ziyansız təsərrüfat əşyasına çevrilib.

– Ah, murdar… Mən bu murdarı… Bu… Mən bununla…qıcıqlandırıcı nə isə demək, ilişdirmək, yandırıb-tökmək istəyir – təki cəzalandırılmış uşaq kimi kirayəçisinin qarşısında dayanmasın, təki bu insanın önündə ikən hardansa peyda olmuş tərəddüdünə, qorxusuna üstün gəlsin, onu özündə boğsun, – nahaq çalışır, fikirləşıb heç nə tapa bilmir: demək üçün nə isə tapmaqdan ötrü nə isə bilmək lazımdır, başda nəyə isə malik olmaq gərəkdir.

6

Bütün Siqnaxidə naməlum, nəzarətsiz ölü üçün milis zirzəmisindən yaxşı yer tapa bilməzsən. Bir dəfə Niko mazğal kimi ensiz pəncərədən bu zirzəmiyə nəzər salmışdı – döşəmə görünmürdü, göz gedib, dibə çatmırdı. Əlbəttə, zirzəmi qəbirdən daha dərindir, gündüz və gecə, qışda və yayda orada rütubətli, qoxumuş alatoran burularaq, qalxır. Köhnə kilsənin yaxınlığında öldürülmüş qulduru, yəqin, ora aparmışdılar – milisə də belə rahatdır, ölü üçün də bu cür : qaranlıqda, soyuqda, tənhalıqda daha əlverişlidir… Yəqin, brezentin altında, Niko kimi, əlləri sinəsinə qoyulmuş halda uzanıb. Yəqin, leytenant da ölü ilə birlikdə zirzəmidə qaldı. Belə bir gündə, o da, adətən olduğu kimi, xidmətdən sonra evə qayıda bilməzdi axı. Qayıdaraq, həmişə olduğu kimi, hamilə arvadının üzündən öpə bilməzdi. Adəti üzrə zarafat edə bilməzdi: “Bu nə deməkdir, xanım, oğlunuz nə vaxt gün işığına çıxmağa lütf edəcək?” (Əslinə baxılarsa, oğulun orda, ana bətnində qalması ən ağıllısı olardı, yoxsa bayıra çıxar və -al, gəldi! – hansısa Qogiya ona güllə sıxar. Nikonun nənəsi belə deyir: ”Əgər o, ekiz doğmasa, mən lap yerə girim!”) Yox, leytenant bu gün heç bir halda evə gedə bilməzdi. Yəqin, naharı da, şamı da unudub. Yəqin, yalnız bu gün deyil – hələ uzun müddət tikəsini həzzlə uda bilməyəcək. Yəqin, belini bükərək, öz fikirlərinə dalmaqla, meyidin yanında oturub…”Yoldaş rəis, bəlkə sizə kerosin lampası gətirim, bu buzxanada donarsınız”, – növbətçi milis, məsələn, elə həmin Georgi Uparaşvili onun davranışından bir qədər təəccüblənərək, belə söyləyəcək. Georgi özü də, çətin, evə, arvadı və oğluna doğru can atsın – ona da belələri qismət olub. Burda, milisdə onun üçün evdəkindən daha yaxşıdır, daha rahatdır. Orda onu yeyib-tökürlər, burda isə, heç olmasa, kiməsə gərəkdir. Amma leytenant imtina edəcək, onu geri göndərərək, lazım gələrsə, çağıracağını deyəcək və Georgi Uparaşvili ənsəsini qaşıyaraq, dik pilləkənlə yuxarı qalxacaq.Lakin məgər, həqiqətən, təəccüblü deyilmi? Məgər hər kəs onu nəyin tutub saxladığını soruşmazmı, niyə o, yəni leytenant meyidin yanında – tək, qaranlıq zirzəmidə dayanıb? Necə yəni… Necə-niyə? Axı qəlbi və ruhu olan insandır. Bu gün də olmasa, sabah ata olacaq. Oğlu ondan – necə yaşadın, nə əkib, nə biçdin? – soruşanda nə cavab verəcək? Nə danışacaq? Guya, bir dəfə, hələ sənin doğumuna qədər kimsə mənə tərk edilmiş kilsədə quldurun gizləndiyi xəbərini gətirdi və mən təcrübəsizlikdən özümü itirdim, xəyalıma hər cür – həm yaxşı, həm də pis – şeylər gətirdim, doğrusu, onun, həqiqətən, quldur olduğunu indiyə qədər dəqiq bilməsəm də, ağıldankəm Qogiyanın bu adamı öldürməsinə imkan verdimmi deyəcək? Əlbəttə, belə etirafdan sonra oğlunun gözündə qəhrəman olmayacaq, daha da pisi ola bilər: oğlunun ona rəhmi gəlməz, ona acımaz, lağa qoyar: buna görəmi, belə deyər, neçə illərdir, özünü üzürsən? Onun quldur olub-olmadığını hardan bilə, necə yoxlaya bilərdin, axı alnına yazılmamışdı, bu köhnə kilsənin içindən sənə qışqırmayacaqdı ha – mən qulduram, məni hansısa ləyaqətli adamla dəyişik salma! Gələcək oğlunun leytenanta belə cavab verməsini allah göstərməsin, lakin əgər bu gün belə səhv etməyə qadirsənsə, sabah oğluna qəlbsiz böyüdüyünü deməyə iddian olmamalıdır. Amma axı əsl quldurun hələ milis gələnə kimi köhnə kilsədən qaçması tamamilə mümkündür. Bəlkə, burda onu təhlükə hədələdiyini hiss edib və dərhal, heyvan kimi qurtularaq, fikirləşmədən, tərəddüd etmədən, yarımdağılmış divarlara, belə çətinliklə alışdırılmış alova acımadan, bu yerləri tərk edib, qaçaraq gedib. Naskidanın iyi burnuna dəyib – yerindən qopub, bəladan qaçmaqla qurtulub. Əgər məhz belə etməsəydi, necə quldur olardı? Əvəzində elə həmin vaxt, yəni əsl quldurun qaçışı və milisin gəlişi aralığında daha kimsə meydana çıxıb – ümumiyyətlə, kimsə, istənilən şəxs Naskida kimi, Naskidadan sonra yaxınlıqdan keçib, məhz kim – heç bir əhəmiyyəti yoxdur, yollarla azmı adam keçir. Hətta yaxınlarının ölmüş hesab etdikləri içərisndən ölümdən dirilənləri də qayıdır. Məgər bu yolla bircə Naskidamı addımlayır? Bəyəm yol bircə ona məxsusdur? Beləliklə, hansısa qıc olmuş, soyuğa hər hansı hissiyyatını itirmiş şəxs yandan keçmiş, köhnə dağıntılar üzərindən tüstü qalxdığını görmüş və sevinmiş, fikirləşmişdir: bir qədər qızınar, nəfəsimi dərərəm, qarşıda yoxuş var. Heç bir pis şeydən şübhələnməyib, fikrə getməyib – odu, sanki məxsusi ondan ötrü, kim qalayıb, – sadəcə, bir qədər qızınacağına sevinib – bax, müvəffəqiyyət belə olar! Sevinib və – həlak olub. Quldurun qoyub getdiyi odun yanında qızınmaq ona xoş görünüb və Naskida köhnə kilsədə quldurların tam bir dəstəsinin gizləndiyini artıq milisə xəbər verməyə macal tapdığı üçün (qorxunun gözləri iridir), bu gözlənilməz zövq ona baha başa gəlib. Axı Niko özü, bir an da olsun, şübhələnməmiş və özündən soruşmağı fikirləşməmişdi – təsadüfən, bu adam quldur deyil? Lakin, belə, ya elə, artıq taleyin çarxını geri çevirə bilməzsən. Bu şəxs quldurmu, yoxsa nağıl qəhrəmanımı, amma artıq ölüdür. Milisin zirzəmisində, buzlu daş döşəmədə brezentlə örtülərək, əlləri sinəsinə qoyulmuş vəziyyətdə (Nikoda olduğu kimi) uzanıb, ayaqları ucunda isə məcburi qatili, daha doğrusu, qətlinin qeyri-iradi iştirakçısı əyləşib. Həyətdə külək bütün dünyanı özilə aparmağa, süpürməyə hazırdır.Cəmisi beş-altı ev o yanda Lamara (leytenantın hamilə arvadı) isti yataqda yatıb; tükləri, küləyin susmayan uğultusu üzündən, hətta yuxuda da, biz-biz durur. O, qollarını dizləri arasında sıxaraq, yatıb. Amma yuxuda da küləyin bu tükənməz uğultusu arasından ərinin ona doğru istiqamətlənmiş addım səslərini eşitmək üçün dinləyir. Yəqin, hələ ərinin harda olduğunu, nə etdiyini bilmir. Ancaq, yox, necə bilmir, indiyə kimi ona yüz dəfə deyə bilərdilər. Baba pis xəbərlərin qanadlarla uçduğunu deyir. Məgər kimsə ərinin bu gün köhnə kilsənin yanında adam öldürməsini ona bildirməməyə dözə bilərdi – doğrudur, özü atəş açmayıb, amma atəş açan bunu onun razılığı, göstərişi ilə edib. Məlumat vermək, bildirmək, xəbərləmək – bunları adamlara öyrətməyə ehtiyac yoxdur. Burda sual yalnız kimin kimi qabaqlamasındadır. Əgər belədirsə, leytenantın hamilə arvadı indi isti yataqda yatmır, gecə köynəyinin üstündən xalatını atıb, pəncərənin ağzında dayanıb və küçənin zülmətinə baxır. Diqqətlə baxır, ancaq heç nəyi seçə bilmir. Uzaq başı, bəzən pəncərə arxasında külək ulayır və çərçivələrdəki şüşələr həyəcanla cingildəyir. Amma Lamara bunsuz da həyəcanlıdır, narahatdır – əri indiyədək hardadır, ona nə isə olmayıb? Həm də artıq gərginlikdən qorxur, axı hamilədir, körpəni və özünü qorumalıdır. Baba hamilə qadının bir ayağı ilə qəbirdə olduğunu deyir. O isə heç qorunmur – soyuq pəncərəyə yapışıb, yarımçılpaqdır, düz isti yataqdan qalxıb. Soyuq olanda hamilə qadınlar iki cüt corab geyirlər, gövdələri ətrafına isti şal bürüyürlər. Bəziləri sənə boşqab da izatmaz – bəs bilirsinizmi, ağırlıq qaldırmaq ziyandır.Leytenantın hamilə arvadı üçün isə soyuq və gərginlik boş şeydir. Küləksə ulayır, uğuldayır, fit verir – hətta divarlardan keçir, gözləyən qadının qarışmış fikirlərini daha da dağıtmaqdan ötrü onun qəlbinə soxulur.”Onu xidməti buraxmağa məcbur edəcəyəm”, – həyəcanlanmış, özünü itirmiş və təlaşlanmış Lamara belə fikirləşir. Bütün bu tarixçə zarafatdırmı! Yəqin nəyin baş verdiyini ona bildirsələr də, hər halda, hələlik dəqiq heç nə bilmir: kimi öldürüblər, kim öldürüb, kimə qarşı hansı tələb var, niyə və nə üçün.Üstəlik də, otaq soyuqdur (Nikonun otağındakı kimi). Soba sönüb (burda, Nikoda olduğutək). Heç kəsdə soba bütün gecəni qalanmır. Buna kimin pulqabısı dözər? Masanın üstündəki lampa güclə işıqlanır (Nikonun yanındakı masada lampa sönənə qədər güclə işıqlandığı kimi). Əlbəttə, onlarda billur çilçıraqlar hardan ola bilər! Otaqdan his iyi gəlir (burda, Nikoda olduğutək). Yəqin bu, gələcək, doğulmağa hazırlaşan həyat üçün elə də əlverişli şərait deyil; yəqin, lap başlanğıcdan hansı hava ilə tənəffüs etmək az əhəmiyyətə malik deyil. ”Yaxşı olan kimi, yəni körpəni doğantək işləməyə gedəcəyəm – Lamara belə düşünür. Bəli, bəs necə! Yeni doğulmuş körpənin, eynilə həbsxanadan buraxılmış insan kimi, dayə və qulluqçusu olmalıdır; elə burda da xidmət və qayğı lazımdır. – Əri isə qoy evdə otursun, uşaqdan həzz alsın; ya da qoy, hansısa, daha sakit işlə məşğul olsun. Axı yazıqdır, – əgər artıq ölməyibsə, məhv olacaq, öləcək” – daha kədərli fikirləri qovmaqdan ötrü, dəhşətli şeylər uydurmamaqdan və artıq bətndəki, hələ doğulmamış, dünyaya gələcək körpəsinin ağlını başından etməməkdən ötrü, belə fikirləşir. ”İndi atamız gələcək, – ona, doğulmamış, gələcək körpəyə belə deyir. – Yazıq bu gün, yəqin, bir tikə də udmayıb.”