Mart xoruzu

Qogiya isə hələ də diz üstdə oturub. Onun əli və üzü qana batıb, amma bu quldurun qanı deyil, öz qanıdır, görünür yüyənləri düz tuta bilmədiyi üçün əlinin dərisi siyrilib. Aramindara onun yarasına tütün tökürdü. Qogiyanın atasıyla Nesva atları tutmağa çalışırdılar. Leytenantla Qrdzelo ölənin yanında dayanmışdılar. Ölənsə yerdə uzanıb qalmışdı, elə bil quş və ya heyvan kimi qoşalülə ilə öldürüldüyünə görə hamıdan utanırdı… Bir sözlə, artıq hər şey qurtarmışdı. Amma istədikləri kimi yox. Qrdzelo iki dəfə kilsəni gəzib başqa quldurları axtarmışdı – amma əlbəttə ki, tapa bilməmişdi, çünki olmayan şeyi tapmaq mümkün deyil. Hamı nəyləsə məşğul idi, hamı bir-birinin üzünə baxmaqdan utanırdı, elə bil yaraya tütün tökmək, atları tutmaq, kilsəni axtarmaq bu saat ən vacib işlər idi, amma ölən bir qıraqda, daşlaşmış torpağın üstündə üzü üstə atılıb qalmışdı, elə bil o heç kimə lazım deyildi, elə bil ümumiyyətlə yox idi; və əslinə qalsa, o heç quldur olmaya da bilərdi, deyək ki, Nikonun fərziyyəsincə hansısa nağıldan çıxıb gəlmiş, amma düşdüyü yeri anlamağa, ətrafına baxmağa və gəldiyi yerə qayıtmağa macal tapmadan güllələnib öldürülmüş nağıl qəhrəmanı da ola bilərdi. Bu da nağılın sonu.

Nağılı bir yana qoysaq, Niko fikirləşir ki, bu xalasına aşiq olan tsnorili Soso da ola bilərdi. Kilsədə onun yanında oturanda Niko adamın təbəssümünə fikir vermişdi, onun qəribə təbəssümü vardı (xalası da deyir ki, Sosonun təbəssümünə baxanda ağlamaq istəyirdim). Ola bilsin o istədiyi qızın, yəni Nikonun xalasının dalınca gəlirmiş, amma burda dayanıb qalıb, ayaqları getməyib, çünki hələ də xatırlandığına, hələ də gözlənildiyinə ümidi qalmayıb… Ümumiyyətlə, onun həyatında cəmisi bir dəfə gördüyü, Tsnorinin tozlu yollarında bir yerdə gəzdiyi, axşam isə evə ötürdüyü və adını soruşmağa da utandığı qızı sevgilisi saymağa haqqı var idimi? Kaş ki bu adam Soso olmayaydı. Çünki xalası hələ də möcüzə baş verəcəyinə inanır, özünü buna inandırıb və belə yaşamağa da öyrəşib. Amma bu adamın həmin Soso olub-olmadığı heç nəyi dəyişmir. Dünya Sosolar ilə doludur, müharibə hamısını evdən-eşikdən didərgin salıb, bitki kimi kökündən dartıb qopardıb, onların haçansa qayıdıb-qayıtmayacağını heç kim bilmir.

Birdən hardansa at qazalaqda oturan İoseba peyda oldu. Leytenant onu görən kimi dedi: “Vaxtında gəlmisən.” Amma İoseba meyidi görən kimi çiyninin üstündən tüpürdü və qamçını ata elə çəkdi ki, araba da atla bir yerdə yerindən götürülüb toz qopartdı.

İoseba ölülərdən qorxur, özü dediyi kimi, elə meyid görən kimi bədənini titrətmə bürüyür. Bu haqda neçə dəfə Nikonun nənəsinə danışıb. Guya ölülər olmasaydı, onda o da içkiyə qurşanmazdı, adam kimi yaşayardı. Özü də içəndən sonra hansısa ölü yadına düşür, ölünün dalınca söyür və ölülərdən elə şeylər danışır ki, sən də qorxmağa başlayırsan. Yaşlansa da bu qorxu onu tərk etməyib. Həmişə də bir hadisə danışır, heç kim bilmir ki, bu hadisə doğrudan da olub, yoxsa İoseba onu qorxusuna bəraət qazandırmaq üçün quraşdırıb.

Bu hadisə baş verəndə onun on iki yaşı vardı. Ömründə birinci dəfə atası olmadan, təkbaşına qazalağa mindi və taleyinin dönüklüyündən birinci sərnişini meyid oldu. Həmin gün atası xəstə idi, buna görə də qazalağı oğluna etibar etmişdi. “Axı hələ uşaq idim, – İoseba deyir, – ona görə də mənə yaman təsir etdi.” İki hörmətli adam – tacirlə keşiş qazalağı kirayələdilər, dedilər ki, kilsədən öz varidatımızı aparmaq istəyirik, həmin varidat isə meyid imiş. Meyid tabutda olsaydı dərd yarı olardı, amma bu meyid açıq idi və əynində sinəsi medalla dolu polkovnik, bəlkə də general mundiri vardı. Meyidin bir gözü açıq idi, bu da ona dəhşətli görkəm verirdi. “Həmin gün mən lənətləndim və həmişə qazalağa oturan kimi, o meyidin nəzərlərini kürəyimdə hiss edirəm.” İoseba qorxsa da, daha dayana bilməzdi. Qazalaq getdikcə meyid yırğalanırdı və meyidin başı qazalağa toxunub səs salırdı. İoseba bu səsə daha dözə bilmədiyi üçün qazalağı saxlayıb əynindəki yarımkürkü çıxartdı və meyidin başının altına qoydu (atası onu yola salanda öz yarımkürkünü də vermişdi ki, o yaşından böyük görünsün). Tacirlə keşiş meyidin yanında, üzü yola oturmuşdular. Amma heç biri nə üçün dayandıqlarını soruşmadı, çox güman ki, heç buna fikir də vermədilər. Ola bilsin apardıqları meyiddən daha vacib işləri vardı və hal-hazırda onları fikirləşirdilər. Ünvana çatanda tacirlə keşiş qazalaqdan düşüb üstlərini çırpdılar və bir qıraqda dayandılar. Meyidi İoseba tək daşımalı oldu. Amma yoldan keçən qadının ona yazığı gəldi və meyidi ikinci mərtəbəyə çıxartmağa kömək etdi. Bu gombul, sağlam bədənli qadın idi. İoseba bu haqda danışanda deyir: “Meyidi elə tutmuşduq ki, getdikcə əlim qadının döşünə dəyirdi,” – sonra da gülümsəyir. On iki yaşlı uşaqlar lazım olan hər şeyi bilirlər. O gün bu gündür İosebanın işləri yaxşı getmir. “Dünya dağıldı və təzədən düzəldi, axmaqlar ağıllandı, keçəllər saç çıxartdı – amma mən hələ də arabaçıyam. Həmişə o meyidi daşıyıram, əslində tək o meyid yox, bütün qəbiristanlıq mənim qazalağımdadır.” İoseba bu haqda yorulmadan, usanmadan danışır, təki bircə nəfər də olsa, ona qulaq asan adam olsun. Elə Nikonun özü bu hadisəyə azından min dəfə qulaq asıb; amma Niko qətiyyən yorulmur. İosebanın dili çox şirindir.

İosebanın qazalağı gözdən itməyə macal tapmamış korlar gəldi. Əlbəttə ki, dəstənin başında Sandro əmi addımlayırdı. Sandro, Fido, Abe, Noe, Abe, Fido, Sandro. İoseba deyir ki, Marqarita Sandronu gül kimi əkib çoxaldır, Sandrodan bir tikə kəsib dibçəyə əkir və təzə Sandro çıxır. Doğrudan da onlar bir-birinə çox oxşayırlar, yəqin ki, hamısının kor olmağındandır. Heç biri görmür və buna görə də eyni görünürlər. Hətta eyni cür danışırlar. Heç vaxt mübahisə etmirlər, həmişə bir-biriylə razılaşırlar və dörd səslə eyni şeyi deyirlər.

Korlar dayandılar və kor gözlərini göyüzünə dikib xeyli vaxt belə dayandılar. Onlar burdakılara heç nə demədilər – həmçinin burdakılar da onlara. Milislər onlara baş qoşmalı halda deyildilər. Korlar yəqin ki, burda nəsə pis bir şeyin baş verdiyini hiss etdikləri üçün getmək istəmirdilər və indi onlar üçün qalmaq da getmək qədər çətin idi. Ola bilsin, əbədi qaranlıqları içində hiss etdikləri, işdir kor olmasaydılar, indi görə biləcəklərindən daha çox idi və buna görə də, bu hiss onları tərpənməyə qoymurdu. Onlar sakitcə dayanıb göyüzünə baxırdılar. Sonra Sandro əmi papağını çıxartıb hər iki əliylə sinəsinə sıxdı. Buna bəndmiş kimi qalanları da papaqlarını çıxartdılar, amma vəziyyətlərini dəyişmədilər. Külək onların saçını yellədirdi. Deyəsən onlar Bodbisxevi bazarından, ip satmaqdan qayıdırdılar, axı ip lazımlı şeydir, bağlanmalı, asılmalı o qədər şey var ki. Onlar toxuduqları ipi bazarda satıblar, indi də təzə ip toxumaq üçün evə qayıdırlar. Onların həyatı bu axarla davam edir: bazar – ev – bazar. Hərdən Niko onların yanına, həm də emalatxana olan evlərinə gedir və onlar Nikoya icazə verirlər ki, o ip əyirən qurğunun dəstəyini fırlatsın. Nikonun getməyi xoşladığı iki yer var, biri İosebanın at tövləsidir, biri də bu korların evi. Amma korların evinə yayda getmək daha yaxşıdır, çünki yayda onlar ip əyirən qurğunu buğanaq evdən həyətə çıxartırlar və təmiz havada işləyirlər. Onlar işləyir, Niko isə onlara baxıb əylənir.

“Siz görməyə-görməyə bazara necə gedib-gəlirsiniz?” – Niko Sandro əmidən soruşur, elə-belə, sözarası soruşur, elə soruşur ki, Sandro əmi onun bura ancaq ip əyirən qurğunun dəstəyini fırlatmaq üçün gəlmədiyini bilsin, bilsin ki, o və o biri korlar da Niko üçün maraqlıdır. Sandro əmi ayağının yanına mis qabda su qoyub. O bu suda boyat çörəyi isladır. Həyəti təzə sulayıblar. Həyətdən yaş torpaq və toz iyi gəlir. Evin qabağındakı tağdan çinauri asılıb. Çinauri korların tək dostudur, gecələr onu çalırlar, hiss etdiklərini simlərə töküb dilləndirirlər. Sandro əmi ona cavab vermir, dostları kimi sakitcə oturub suda islatdığı çörəyi gəvələyir. Nikonun yanındakı kisədə (kisə Nikodan böyükdür) donuz tükü var. Yerdə, korların qabağında təzə əyirdikləri ip var, ip qız hörüklərinə oxşayır. Niko artıq cavabın gəlməyəcəyinə əmin olanda Sandro əmi cavab verir: “Elə Bodbisxevi də Siqnaxi kimidir, hər yer qaranlıqdır.” Fido da onunla razılaşır: “Düzdür.” “Gözü görənlər yolu tapmağa daha çox çətinlik çəkir,” – bunu da Noe deyir. Abe isə razılıqla başını tərpədir, daha danışmır, axı eyni şeyi dörd cür deməyin nə mənası var? Üçü bəsdir, anlayan anlayır onsuz da.

Amma bu köhnə xatirədir. İndisə korlar papaqları əllərində dayanıb göyə baxırlar və indi onlar üçün getmək də qalmaq kimi çətindir. Birdən Aramindara onlara tərəf qışqırır: “Nə var burda dayanmısınız? Öz yolunuzla gedin!” Aramindara sözünü qurtaran kimi Sandro əmi (və o biri korlar) papağını (papaqlarını) başına qoydu (başlarına qoydular), elə bil Aramindara onlara demişdi ki, papağı qoyun, yoxsa soyuq olar. İndi hamı korlara baxırdı, korlarsa göyüzünə.

Külək quldurun yarımkürkünü və saçlarını oynadırdı.

“Səhərdən axşamacan ip hörürsən, amma arvadını bağlaya bilmədin!” – Aramindara yenə qışqırdı. Uzun çəkən gərginlikdən sonra Aramindara izaholunmaz həyəcan içindəydi və indi nə dediyinin fərqində deyildi; o kimisə hirsləndirmək, dava etmək istəmirdi, sadəcə hələ özünə gəlməmişdi, baş vermiş hadisədən sonra ürəyində əməmlə gələn boşluğu ata bilmirdi. Nikonun babası havayı yerə demir ki: hirsli baş kor gözdən də pisdir. “Bəsdir!” – leytenant Aramindaranın üstünə qışqırdı, sonra korlara tərəf döndü: “Xətrinə dəyməsin, Sandro əmi.” Aramindara isə dayanmaq istəmirdi: “Nə üçün dayanıb bizə baxırlar?” Onun səsində özününkülərə qarşı üsyan var idi, yəni ki, mən sizə tərəfəm, sizsə mənə qarşı. Korlar başlarını salıb yola düzəldilər, əvvəlki kimi – bir-birinin dalınca. Aramindara özü-özünə təəccüblənirdi ki, nə üçün bu zərər-ziyansız adamlara söz atdı, amma yenə də özünü saxlaya bilməyib qışqırdı: “İoseba səni nişanlayıb, qapını bağlı görsən təəccüblənmə.” Niko gülmədi, korlarsa heç nə eşitməyiblərmiş kimi sakitcə yollarına davam etdilər. Onlar başlarını dik tutub, qürurla dağa tərəf, Siqnaxiyə gedirdilər – elə bil yoxuşla göylərə, tanrının yanına yol almışdılar.

Daha artıq dayanmaq olmazdı. Meyidi Qogiyanın qatırının üstünə aşırtdılar (çünki vurulan quş ovçuya məxsusdur, ovu başqalarıyla bölüb-bölməmək isə ovçunun işidir). Qatır getdikcə meyid yellənirdi, əli qatırın böyrünə dəyirdi, elə bil meyid lazım olan yerə tez çatmaq üçün qatırı tələsdirmək istəyirdi. Elə bil meyid bu görünüşündən utanırdı. Tezliklə meyidin bütün qanı süzülüb qatırın belini islatdı. Qogiya yenə də dəstənin axırında gedirdi, amma daha onu lap axırıncı saymaq olmazdı: o qalib idi, başqalarından fərqlənirdi. Tüfəngi sol çiynindən asmışdı, əskiylə sərinmiş sağ əlini isə tez-tez ağzına yaxınlaşdırıb üstünə hovxururdu, elə bil soyuqdan donduğu üçün isitməyə çalışırdı. Ola bilsin tütün tökülən yara həqiqətən də incidirdi, amma elə də bərk yandırmırdı, o sadəcə oyunbazlıq edirdi. Qatır narahat idi, dal ayaqlarını kiminsə yerişini yamsılayırmış kimi əyri atırdı. Meyid isə əvvəlki kimi yellənib əliylə qatırı tələsdirməyə davam edirdi. Meyidin barmağındakı üzüyün üstünə qış gününün şüası düşdükcə parıldayırdı. Qogiya üzüyü çıxartmaq üçün addımlarını yeyinlətdi, qatıra çatıb sol əlini meyidin əlinə tərəf uzatdı. Bu yerdə Niko özünü saxlaya bilməyib ayağa durdu və qışqırdı: “Qogiya, qatil! Qogiya, qatil!”

Qogiya dayandı, qorxudan böyümüş gözlərini səs gələn tərəfə çevirdi. Uzun müddət kolluqda titrəyən Niko qorxunun əslində necə bir hiss olduğunu duymuşdu və indi daha özünü saxlaya bilməmişdi. Sonra nə olduğu Nikonun yadında deyil, bircə onu xatırlayır ki, haçan kürəyindən atəş açılacağını gözləyirdi. O qaçırdı, qaçırdı və bütün varlığıyla Qogiyanın onu necə nişan aldığını hiss edirdi. Qaçırdı və qaçdıqca Qogiyanın nə üçün yubandığına, nə üçün onu vurmadığına təəccüblənirdi. Qogiyanın onu öldürəcəyinə zərrə qədər şübhəsi yox idi, Qogiya onu öldürməliydi. Axı Niko Qogiyanın əlindən öldürülmək haqqını qazanmışdı – axı təkcə o bu cinayətdən daha artıq şeyi bilirdi: Qogiya qatildir, canidir – həm də öz içində, ürəyində. Buna görə də Qogiyanın onun dalınca düşəcəyinə şübhə eləmirdi, çünki Qogiyanın başqa yolu yox idi, çünki Niko onun ən böyük sirrini bilirdi, çünki Niko ona demişdi: “Sən bu gün bir adamı həyatdan məhrum elədin, təcrübəsizlikdən və təsadüfdən yox, ona görə ki, sən təbiətən qatilsən!” Buna görə də Qogiya onu tapıb o quldur kimi – əgər o həqiqətən quldur idisə – öldürməyənəcən sakitləşməyəcək. O qaçırdı, dayanmadan qaçırdı. Ürəyi bu saat sinəsini söküb çıxacaqmış kimi bərk-bərk döyünürdü. Bir az da qaçsaydı nəfəsi kəsiləcəkdi, amma o hələ ki qaçırdı, çünki var idi, mövcud idi və sağ qalmaq, mövcud olmaq üçün qaçırdı. O heç vaxt həyatı belə başa düşməmişdi, bu cür yanğıyla yaşamaq istəməmişdi. Qəribədir ki, o boynunu sındırmadı, kol-kos gözünə girmədi, çünki o çox bərk qaçırdı, hətta qaçmaqdan əlavə uçurdu da. Elə qaçırdı ki, elə bil Qogiya doğrudan da tüfəngini qapıb onun dalınca düşmüşdü. Qaçırdı, bilmirdi hara qaçır, bilmirdi haçan çatacaq (görəsən hardadır onların lənətəgəlmiş evi?), qaçırdı və yenə də qaçmaq, gözdən itmək, havada buxarlanmaq istəyirdi… Elə bil doqquz dənizdən üzüb doqquz dağı aşmışdı. Yaxşı ki, körpünün yanında avtobusa mindi (sürücü onu tanımışdı). Daha ayaqlarını hiss etmirdi, hər dəfə nəfəs alanda ciyərləri partlamağa gəlirdi, gözləri qaralırdı, amma huşunu itirmirdi, tez özünü ələ alırdı, çünki bu vəziyyətdə də qorxu onu tərk etməmişdi…

4

Birinci həkim getdi. Həkim qapının ağzında dayanıb onun xəz yaxalıqlı paltosunu əlində tutan nənənin yanına çatanda dalını ona çevirdi ki, paltonu geyinsin.

Həkim ayağa duran kimi xəstənin yanında kim vardısa, hamısı rahat nəfəs aldı. Çünki əgər həkim getməyə hazırlaşırsa, deməli təhlükə sovuşub, əgər xəstənin vəziyyəti yüngülləşməsəydi, onda həkim onu tək qoymazdı. Nikonun özünə gəldikdə isə, həkim gedən kimi bütün ağrısını unutdu, çünki həkim onun yanında oturduğu vaxt o çox gərgin idi, elə bil həkim oturduğu stulu cırıldatmaqla onun yuxusunu qorxudub qaçırtmışdı. Həkim elə bil qəsdən stulun ən köhnəsini, ən zəifini seçmişdi, oturmamışdan qabaq əliylə yellədib cırıldayıb-cırıldamadığını yoxlamışdı, istədiyini tapdığına əmin olandan sonra isə uşaq sevinci ilə oturub yırğalanmağa başlamışdı ki, budur, bu da mənim atım. Sonra isə heç kim ona stulunu dəyişməyi təklif etməyə cəsarət etməmişdi. O isə oturub həmişə belə vaxtlarda etdiyi söhbəti danışmağa başlamışdı, bu isə yuxu haqqında olan söhbətdir: “Hə, hə, yuxu hər şeyin dərmanıdır, – barmağını tavana tuşlamışdı, – həm qorxunun, həm dəliliyin. Yuxu – böyük ölümə qalib gələn balaca ölümdür.” Amma nə özündən, nə də başqalarından soruşmamışdı ki, görəsən stulu cırıldatmaqla xəstənin yuxusunu qaçırtmır?

Həkim paltonu geyinmədi, daha doğrusu nənənin geyinməyi üçün açıb hazır tutduğu paltonu sadəcə çiyninə saldı və şairlər plaşa bürünən kimi, o da paltoya bürünüb getdi. “Nə qədər olar? Paltonu geyin, sonra çıxart. Bezmişəm daha.” Nənəsi əllərini qarnına sıxıb başını tərpətdi və həkimi ötürməyə çıxdı.

Stolun üstündə, lampanın yanında dərman şüşələri düzülmüşdü, ağzıaçıq şüşələrin içində çöplər vardı. Həkimin işlətdiyi, spirt iyi verən tənzif də stolun üstündəydi.

Otağa bir anlıq sükut çökdü; amma nənə qapını bağlayan kimi otaqdakılar hamısı bir ağızdan, həkimin yuxu və sakitlik haqqında dediklərini unudaraq, bir-birinin sözünü kəsə-kəsə danışmağa başladılar, hamısının da bir məqsədi vardı ki, başqalarının fikrini baş verən hadisədən yayındırsın, başqa səmtə yönləndirsin, otaqdakı ağır sükutu pozsun. “Sizə deyirdim axı, qorxulu heç nə yoxdu, uşaq sadəcə qorxub,” – Marqarita dedi. “Qorxudan qolumu elə sıxmışdım ki, indi də ağrıyır,” – xalası bu yandan dedi. “Məni, deyirəm, nə istəyirsiniz edin, amma meyidi qazalağa qoymayacağam!” – İoseba da sözə başladı. “Ola bilsin elə bu atamı o biri dünyada axtarıb tapa bildi,”– yarımağıl Kola zarafat etmək istədi. Korlar hamısı bir nəfər kimi gülümsədilər. “İstəyirlər lap atları da, qazalağı da əlimdən alsınlar, məni dəyişdirə bilməzlər. Nə edirlər etsinlər!” – İoseba dayanmaq istəmirdi. Marqarita ona atmaca atdı, o bir az da özündən çıxdı. Sandro əmi hələ də gülümsəyərək başını tavana qaldırıb asta səslə dedi: “Bəsdirin. Axı uşaq sizi eşidir.” “Hansı uşaq? – İoseba Sandro əminin kimi nəzərdə tutduğunu bilmirmiş kimi soruşdu. – Mən burda uşaq görmürəm.”

Nənə soyuqdan donmuş halda evə girdi. “Sonra da deyirsiniz ki, əlamətlərə inanma. Səhərdən işim düz gətirmirdi.” “Nə üçün başıaçıq çıxmısan?” – xalası soruşdu. Amma nənə ona fikir vermədi, bəlkə heç onu eşitmədi də. Əllərini hələ də qarnına sıxmışdı, elə bil qarnı ağrıyırdı. Amma doğrudan da qarnı ağrıyırdı, bərk həyəcanlananda həmişə qarnı ağrıyır. O hələ sakitləşməyə macal tapmamışdı, amma onsuz da narahat olan qonşuları bir az da narahat etməmək üçün qorxusunu və həyəcanını gizlətməyə çalışırdı, əslində deməli olduğunu demirdi, etməli olduğunu etmirdi, nəyi desə, necə etsə daha yaxşı maskalana biləcəyini fikirləşirdi. Məsəlçün, əvvəllər öldürsəydin də, əllərini qarnına sıxdığı halda qonşuların qabağına çıxmazdı. Və ya İosebaya təklikdə dediklərini adam arasında deməzdi, çünki onun İosebaya dediklərini başqalarının eşitməyi vacib deyildi. Amma indi İosebanın qabağında dayanıb dedi: “Heç olmasa bircə gün içmə! Nə xəbərdi, bəlkə dünyadakı bütün çaxırı sən içmək istəyirsən?” Qonşusunu təhqir etdi, özü də məhz qonşusunun ondan minnətdarlıq gözlədiyi vaxtda, çünki ən çətin vaxtda qonşunun yanında olmuşdu, o isə gəlib dayanır qabağında və deyir ki, nə üçün içirsən; axı kimin nəyinə lazımdır mən hər gün içirəm, ya birgündənbir. Öz puluma içirəm, başqasının hesabına içmirəm ki. Bir də içib nə edirəm, kimisə söymürəm, heç kimin evinə hücum çəkmirəm. Bir də ki, İoseba öz cəzasını tənhalığıyla çəkmişdi! Nənə isə onu qonşuların qabağında biabır etdi, başqa cür demək istəsə də, bu cür alındı. Amma xoşbəxtlikdən, İoseba deyilənlərin onun xeyri üçün olduğunu başa düşüb əlini qaldırdı: “Düzdür! Daha içməyəcəyəm, qurtardı, anamın qəbrinə and olsun!” Nənə sonradan nə etdiyinin fərqinə vardı, özünü daha da itirdi, İosebanın qabağında günahını yumaq üçün ona araq təklif etdi, amma İoseba araqdan imtina etdi, düzünü demək lazımdırsa, qətiyyətlə imtina etdiyi halda nənədən qaçırtdığı gözləri şkafın rəfində araq içmək üçün stəkan axtarırdı, nənə isə araq şüşəsini əlində tutub İosebaya deyirdi: “Nə danışırsan! Axı hamımız balamın salamat qalmağı şərəfinə içməliyik!” “Əh, mən indi gözləyirəm ki, məni haçan milis idarəsinə çağıracaqlar. Yaxşısı gedim atlarıma baş çəkim, onlar məni görməsələr yatmazlar.” Nənə götürdüyü şüşənin boş olduğunu görüb şkafda dolusunu axtarırdı. “Yəni İosebanın anası da olub?” – Marqarita güldü. Xalası da arada özünü saxlaya bilməyib gülümsəyirdi. Korlarsa dayanıb danışılanlara qulaq asırdılar, hamısı gülümsəyirdi və hamısının üzündə eyni ifadə vardı. Və tez-tez gözlərini qırpırdılar, elə bil xəstəni güldürmək istəyirdilər.

Qısası, Nikonun bəlası sovuşmuşdu. Hər halda ona belə gəlirdi. Heç vaxt özünü belə yaxşı hiss etməmişdi. Təkcə gözlərini aça bilmirdi. Ya da ola bilsin gözlərini bilərəkdən açmırdı, gözüyumulu uzanmaq xoşuna gəlirdi. O kor idi. Ya da kor kimi idi. O dünyanı görmürdü, səsləri eşitmirdi: “Kömək edin! Kömək edin! Kömək edin!” Ah, onlar necə qorxmuşdular, yazıqlar! Nənəsi cadugərə oxşayırdı. Xalası stəkana dərman tökdükcə bərkdən, hamının eşidə biləcəyi səslə damcıları sayırdı. Düzdür, dərmanın yarısını Nikonun sinəsinə dağıtdı, ancaq dərman kömək etdi – içdiyi yox, üstünə dağılan – və Niko özünə gəldi. Amma əslində özünə gəlməli bir şey də yox idi axı. O yaxşı idi, özünü hamıdan yaxşı hiss edirdi. O bədənində xoş yüngüllük hiss edirdi. Yox, o heç bədənini hiss etmirdi. Qısası, o özünü uzanan vəziyyətdə görürdü (bəlkə də eşidirdi). O ikiləşmişdi, həm görən idi, həm də görünən. Sevincdən boğazı qəhərlənirdi. Bir dəfə dərindən nəfəs alsa, ümumiyyətlə yox ola bilərdi, şamın tüstüsü və ya kəpənək qanadının tozu kimi havada əriyə bilərdi. İş də burasındadır ki, o dərindən nəfəs ala bilmirdi. Yüngülləşmişdi, hətta şəffaflaşmışdı. Eyni zamanda harasa tələsirdi, hardasa olmağa tələsirdi və tələsdiyi yerdə olmağa səbirsizlənirdi. Elə bil yenə Leonun velosipediylə dağın ətəyindəki dəri zavoduna gedirdi, amma bu dəfə başına nə gələcəyini bilirdi, bilirdi ki, Qogiyayla dostu-rəfiqəsi Leo onun üçün tələ qurublar. Leo bu gün qızdır, sabah oğlan. Uşaqlıqla anası ona gah ətək geyindirirdi, gah şalvar. Beləliklə o həm oğlandır, həm də qız. Daha doğrusu nə oğlandır, nə də qız. Onda həm ondan var, həm də bundan. Bir dəfə dəri zavoduna çatmağa az qalmış, Qogiyanın öyrətdiyi kimi, Niko gələndə yolun ortasından ip çəkmişdi. Amma ipi vaxtında buraxmadığı üçün özü də bəla çəkmişdi, ip çiynini siyirmişdi. Niko bunu bir dəfə yaşamışdı, amma indi daha qorxmurdu. Velosipedi daha sürətlə sürərək haçan ipə ilişib quş kimi uçacağını gözləyir. Elə bil doğrudan da uçur. Yox, uçmur, suyun altında üzür və təsvirəgəlməz yüngüllük hiss edir. Daha doğrusu heç üzmür də, sadəcə yavaş-yavaş suyun altına çökür. Su çalxalanır, özündə göyqurşağının rənglərini əks etdirir. Milad ağacının oyuncaqlarına oxşayan rəngbərəng balıqlar onun qabağından üzür. Birdən uzaqda nəsə böyük, qara bir şey görünür. Niko qorxmur və fikirləşir ki, yəqin balıqdır. Əvvəl ona elə gəlir ki, bu akuladır, amma Qara dənizdə akula olmur. Bu olsa-olsa naqqa balığı olar. O bir dəfə naqqa balığı görüb, hələ Batumidə olanda əmisi birini gətirib demişdi ki, hansısa balıqçı dostu verib, əmisi balığı özü tutubmuş kimi sevinirdi. Balıq Niko boydaydı. Evdə hamı sevinirdi. Çünki onda Batumidə aclıq idi, camaat dükanların qabağında növbəyə dayanırdılar və çox vaxt evə əliboş qayıdırdılar. Niko əmiqızlarıyla bir yerdə hərbi hospitalın qabağından qopartdıqları vəhşi sarımsaqları yeyirdilər, hamısının dişləri yaşılımtıl rəngə çalırdı. Balıq mətbəx stolunun üstünə yerləşmirdi və ondan pis iy gəlirdi. Onun iyi evdəki hər şeyə hopmuşdu. Bir həftə bütün qabları torpaqla sürtsələr də, iyi çəkilmirdi. Ondan sonra uzun müddət balıq adı eşidən kimi hamısının ürəyi bulandı. Bununla bərabər qonşuluqda Yelenitsanın anası hər gün balıq qızardırdı. Balıq yeməli deyildi, amma yeyirdilər. Yeməli deyildi deyəndə ki, yeməliydi, sadəcə dadı yox idi. Həmin qara kütlə isə yaxınlaşmağında idi. Niko onun nə olduğunu anlamayaraq ona tərəf üzürdü. Gah elə bilirdi bu alman minasıdır, gah da onu torpedaya oxşadırdı. Amma qara kütlə tabut imiş. Üstündə böyük, əyri həriflərlə yazılmışdı: “Bizi zaman ayırıb, zaman da birləşdirəcək.” “Bu ki yarımağıl Kolanın atasının tabutudur,” – Niko tabutu o saat tanıdı. Hətta Kolaya bunu deyəndə onun necə sevinəcəyini də təsəvvürünə gətirdi.

Amma bu qəribə hadisənin ən şirin məqamı müəllim Vanonun qızını da görməyi oldu. Baxmayaraq ki, Niko qızı heç vaxt görməmişdi, onu müəllim Vanonun söhbətlərindən tanıyırdı, amma çox vaxt xəyalında qızı canlandırmışdı, indi də görən kimi tanıdı. Qızın əynində anasıyla bir yerdə izsiz-soqarsız itməmişdən qabaq, axırıncı dəfə xəstəxanada olanda geyindiyi paltar vardı.

Qəribədir ki, qız da Nikonu tanıdı və uzaqdan qışqırdı: “Limon necədir, mənim əvəzim?” Əlbəttə ki, limon ağacını nəzərdə tuturdu. Niko bunu o saat başa düşdü, çünki özü də bu sualı qızın atasına, özünün ən yaxın dostu və müəllimi olan Vanoya vermişdi. Nikonun anası üç günlüyə Batumidən gəlmişdi və Nikodan narazı qalmışdı, buna görə də Nikoyla sağollaşmamış getmişdi, Niko səhər durmuşdu və görmüşdü ki, anası yoxdur. Elə həmin gün də müəllimdən soruşmuşdu: “Limon ağacı necədir, qızınızın əvəzi?” Yəqin ki, nənəsiylə xalası Niko haqqında anasına yazmışdılar, ona çatdırmışdılar ki, Niko Valo Badalaşvili ilə dostlaşıb, onun təsirinə düşüb, əvvəl dərslərini oxumurdu, indi isə ümumiyyətlə dərsə getmir, quldurlara qoşulub. Amma şeir dəftəri haqqında bir kəlmə də yazmamışdılar, yazmamışdılar ki, Yevgeni Duqladze o dəftəri bütün sinifin qabağında cırıb. Anası bu əhvaları bilmirdi. Ona görə də üç günlüyə Batumidən gələndə, Nikonu görən kimi salamlaşmaq yerinə əlini ağzının üstünə vurmuşdu. Əgər bütün olanları bilsəydi, onda yəqin ki, oğlunu bu cür cəzalandırmazdı. Amma deyəsən ana ürəyi nəyisə düz eləmədiyini, hansısa islaholunmaz günah işlədiyini hiss elədi, çünki tez əlini öz ağzına yaxınlaşdırdı, elə bil Nikonun ağzına vuranda öz əlini əzmişdi. Niko istədi hər şeyi olduğu kimi danışsın, amma böyük güc sərf edib özünü saxladı, çünki gərək hər adam – bu adam ana da olsa – həqiqəti özü öyrənsin, heç kim ona kömək etməsin. Niko heç nə istəmirdi, nə həqiqətin açılmağını, nə də anasıyla barışmağı. Amma birdən-birə anası ağladı, özü də elə içdən, elə gözəl ağladı ki, Niko hər şeyi unutdu. Batumi gözünün qabağında canlandı. Ağlayan anası yağış altında islanan uzaq şəhərinə oxşayırdı – analı, atalı, əmili, bibili, Yelenitsalı, paroxodlu, elə bil tanrının öz əliylə salınmış hamar küçəli (Siqnaxi kimi əyri, qozbel şəhərdə yaşayanlar o cür səliqəli şəhərin olduğuna inanmazlar), gölməçədən su içməyə qonan quşlu – elə anası da bir anlıq uzaqlardan uçub gələn və onun tənhalığına qonan quş deyildimi – adsız, izaholunmaz, doğma şəhərinə… Anası hamıdan seçilirdi, nə nənəsinə oxşayırdı, nə xalasına, nə də Marqaritaya. Niko nəyə görə bu yad qadından üzr istəməliydi? Anası başqalarının dediyinə inanmışdı – bu başqaları onun öz anası və bacısı olsalar da, yenə də başqaları idi, – amma o öz ana hissiyyatı ilə, hələ Nikonun bilmədiyi, amma özünə məlum olan yollarla hər şeyin əslində necə olduğunu hiss etməliydi, bilməliydi. Bax elə buna görə Niko eşşək kimi tərslik edirdi. Amma tərslik etməyinə baxmayaraq bir dəqiqə də anasının yanından ayrılmadı, elə hey anasının ətrafında fırlanmaq, ondan gələn ətri içinə istəyirdi. Arada dərslərini oxudu, bir dəfə surub sobanı qaladı, qalan vaxtı da boş oturdu, amma bütün bu vaxt ərzində fikri anasındaydı. Bu yaxınlıq ona həm əzab, həm də izaholunmaz sevinc verirdi. Bu vəziyyət anası üçün də əlverişli deyildi, arada baxışları istəmədən də olsa toqquşanda anası aşiq qız kimi utanırdı və tez nəzərini yayındırırdı. Məsəlçün, anası oturub nənəsinə və xalasına nədənsə danışır, sakit danışır, həyəcanlı deyil, birdən-birə, qeybdən səs eşidirmiş kimi dayanır, gözlərini boşluğa dikib susur. Və ya sobanın yanında oturub saçlarını qarışdırır, əlini boynuna aparanda yenə donub qalır, elə bil yenə həmin səsi eşidir. Nikonun isə qısqanclıqdan, tərəddüddən və sevgidən ürəyi parçalanır… Və əgər kimsə ona desəydi ki, bu elə xoşbəxtliyin özüdür, onda o yaman təəccüblənərdi. Qısası, hələ yuxudan oyanmamış hiss eləmişdi ki, duranda anasını görməyəcək. Ürəyi sıxıldı, özünü itirdi və heç əl-üzünü yumamış müəlliminin yanına qaçdı ki, limon ağacının necə olduğunu soruşsun (ola bilsin bu limon ağacı ona Batumini xatırladırdı). “Nə üçün soruşursan?” Müəllim təəccübləndi, amma deyəsən nə isə hiss edib onu otağa çağırdı. Limon ağacı elə uşaq kimi küncdə gizlənmişdi, Nikonu görən kimi gülümsədi. “Yuxuda limon ağacını gördüm, ona görə gəldim görüm o necədir.” Niko yalan dedi, düzdür, bir dəfə yuxuda müəlliminin limon ağacını görmüşdü, amma bu çoxdan olmuşdu, anasının gəlməyindən çox qabaq. Daha doğrusu, bu o vaxt olmuşdu ki, onda Siqnaxidə kiminsə uşağı ölmüşdü. Axı müəllim Vanonun da qızı ölüb, əslində öldüsü qaldısı da bilinmir, çünki müəllim Vano müharibədə olanda arvadı qızıyla bir yerdə yoxa çıxmışdı, arvadı qızını xəstəxanadan çıxartıb aparmışdı, sonra ikisi də yox olmuşdular, Vano hələ də onların başına nə gəldiyini bilmir, onların nə meyidi var, nə qəbri, ola bilsin arvadı bunu bilə-bilə eləmişdi, bu hərəkətiylə Vanoya kiçicik də olsa təsəlli saxlamışdı, Vano hələ də onların sağ olduğuna inanırdı. O vaxtdan Siqnaxidə və ətraf kəndlərdə bircə yas məclisi də Vanosuz keçmirdi, fərqi yox idi ölən cavandır, ya qoca, qadındır, yoxsa kişi, müəllim Vano özünü tez ora çatdırırdı, bütün mərasim boyu mərhumun qohumlarıyla bir yerdə olurdu, uşaqlar öləndə isə heç də uşağın ata-anasından az kədərlənmirdi. Siqnaxinin qeybətçiləri bir neçə dəfə onu ələ salmağa, başqasının dərdinə nə üçün şərik olduğuna yalandan don geyindirməyə çalışmışdılar, şayiə yaymışdılar ki, guya Vano yasa yemək üçün gedir, amma hər şayiənin əsası olmalıdır, bu şayiə isə alınmamışdı, çünki heç vaxt müəllim Vanonun yasda nə yediyini görmüşdülər, nə də içdiyini.