Թ Ու Խ Ճ Ա Յ Ը

–Կարդա,-ասաց Հարութը և ծխախոտատուփից մի գլանակ հանեց։ Բայց չծխեց։

Անուշը ելավ տեղից, աշակերտուհու պես կանգնեց ուղիղ, ձեռքերը սեղմած կողքերին, և արտասանեց.

–''Բաքու''։ Բանաստեղծություն, հեղինակ՝ Թևան Ասրիյան։

Հարութը, նայելով Անուշի մանկականորեն բեմական հուզական կեցվածքին, ճիգով պահեց իրեն, որ չժպտա, միաժամանակ անհուն քնքշանք զգալով նրա հանդեպ։

–Եթե դուր էլ չգա, միևնույն է, չընդհատես,-զգուշացրեց նա և կարդաց.

Մնաս բարով, Բաքու,

Հարազատ ու սիրելի,

Լուսապայծառ տեսքը քո

Արդյոք, կտեսնե՞նք էլի։

Երկնային դու դրախտ,

Բաքու, Բաքու, վշտալից

Որդիներդ տարաբախտ,

Հեռանում են քեզանից։

Հեռանում ենք մենք տրտում՝

Մեռածներին մեր թողած,

Նրանց ոգին մեր սրտում

Հավիտյանս անթեղած։

Լացակումած հեռանում,

Հեռանում ենք քաղաքից,

Գայլի ոհմակն է ոռնում

Գնացողների քամակից։

Օրորվում է ծովը լուռ,

Հրաժեշտի ծփանքով,

Խոր վշտի մեջ մենք անլուր

Ետ ենք շրջվում արցունքով։

Ետ ենք շրջվում, քեզ Բաքու,

Մի անգամ էլ նայելու,

Չէ՞ որ գիտենք դեմքը քո,

Ավաղ, էլ չենք տեսնելու։

Անուշն արագ նստեց իր տեղը, ասես մեկ ուրիշը կարող էր զբաղեցնել այն, և իր լուսաջինջ աչքերով նայեց Հարութին, որն այդ պահին ուզում էր վառել գլանակը, բայց լուցկու հատիկները, չգիտես ինչու, փշրվում էին մեկը մյուսի ետևից։

–Դու գիտե՞ս, որ սա մեր տունը չէ,– ասաց Անուշը՝ ուրախ, որ խոսակցության թեմա գտավ։

Հարութը գուցե և գիտեր այդ մասին, բայց, այնուամենայնիվ, հարցրեց.

–Իսկ ու՞մն է։

–Մեր հեռու բարեկամներից մեկի բնակարանն է։ Նրանք տասը տարվա պայմանագրային կարգով մեկնել են Գերմանիա։ Մինչ այդ ղարմետաքկոմբինատի հանրակացարանում էինք ապրում… Տան վարձ չենք տալիս, մենակ կոմունալ կենցաղային ծառայությունների համար ենք վճարում։ Տանն ինչ կա՝ նրանցն է, մերը՝ տան հետ միասին, լրիվ մնաց թուրքերին։-Նա մտածեց՝ էլ ի՞նչ նյութ գտնի՝ խոսակցությունը շարունակելու համար։– Մեր Թևիկը գիտե՞ք ինչքան սրտից բարակ է, -ասաց նա։-Ցրտահարված մի ճնճղուկ էր գտել, բերեց տուն, խնամեց, փայփայեց, կտուցը պաչելով կենդանացրեց ու բաց թողեց լուսամուտից։ Ուրախությունից քունը չէր տանում, հետո այդ ճնճղուկը հաճախակի գալիս, լուսամուտի դիմաց, բարդու ճյուղերին նստած, ճտճտացնում էր։ Իսկ Բաքվում մի անգամ գիտե՞ս ինչ է եղել,-Անուշը գլուխն օրորելով ծիծաղեց։-Առաջին դասարան էր գնացել, երկու թե երեք օր չէր անցել, մի հայ տղայի հետ եկավ՝ փոքր, լղար, անունը Վիգեն, փչեիր՝ կընկներ։ Հայրիկս շատ էր սիրում Թևիկին,տեսնում էր թե չէ՝ գրկում, փաղաքշում էր, բայց այդ տղայի մոտ չթողեց, որ հայրիկը գրկի իրեն, պատին քսվելով ետ-ետ գնաց։ Հետո ի՞նչ պարզվեց։ ''Այդ տղայի մոտ ինձ մի գրկիր, ասաց, նրա հայրը նոր է մահացել''։ Պատկերացնու՞մ ես։ Առաջին դասարանում։ Հայրս շատ վշտացավ։ Գիտե՞ք ինչու։ Ասաց՝ ''Այդպիսի սրտով սա ո՞նց է ապրելու այս աշխարհում''։ Մայրս էլ է միշտ կրկնում այդ խոսքը։-Անուշը քիչ հապաղեց, ասաց.-Ուզում եմ աշխատանքի տեղավորվել։

–Ինչպե՞ս,-զարմացավ Հարութը։

–Մայրիկին չեմ ասել դեռ, Թևիկն էլ չգիտի։ Դու էլ չասես, լա՞վ։

–Լավ,-գլխով արեց Հարութը։– Իհարկե, չեմ ասի։

–Արձակուրդներին մարզային հիվանդանոցում սանիտար եմ աշխատելու,-պարզաբանեց Անուշը։– Այդ հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկը դասավանդում է մեզ։ Ես նրան խնդրեցի, և նա չմերժեց։ Նույնիսկ ասաց, որ ավարտելուց հետո կվերցնի աշխատանքի։ Մայրիկիս օգնել եմ ուզում։ Երկու հերթափոխության է աշխատում։ Թող մի հերթափոխության աշխատի։ Ես ոչ մի բանից չեմ խորշում, նույնիսկ բավականություն եմ զգում, երբ մարդկանց օգնում եմ։ Ամեն ինչ կանեմ, միայն թե մայրիկիս հոգսը քիչ թեթևացնեմ։ Նա չի ասում, բայց ես հո տեսնում եմ, թե ինչքան ծանր է նրա համար։

Միառժամանակ նրանք լուռ էին։ Մեղմիկ երաժշտության ախորժալուր հնչյունները շարունակում էին տարածվել կիսամութ սենյակում։ Հարութը կրկին մոտեցավ լուսամուտին, այդպես լռիկ կանգնեց մի պահ։ Նա ձեռափերը մոտեցրեց սառը ապակուն և ապակու պաղությունը դանդաղորեն սկսեց բարձրանալ նրա ձեռքերն ի վեր։ Այնուհետև, նայելով Անուշին, կամացուկ, բայց ոչ այն տոնով, որով իր սերն էր խոստովանել նրան, ասաց.

–Մոռացիր այն ամենը, ինչ ես քիչ առաջ ասացի քեզ։ Պարզապես ուզում էի, որ դու իմանայիր այդ մասին։– Մտքերի մեջ խորասույզ՝ նա սկսեց մատներով շփել ճակատը։

Անուշն ուշադիր նայում էր նրան։

–Ցու՞րտ է քեզ։

–Ոչ…-շշնջաց Հարութը։

–Չեմ լսում։

–Չէ, իհարկե։

Հարութը հազիվ նկատելի ժպտաց։ Նա հեռացավ լուսամուտից և, նստելով իր նախկին տեղը, հանեց ծխախոտատուփը, սակայն դարձյալ չծխեց, այլ սկսեց մատների մեջ ճմրթել գլանակը, հետո ամբողջ ծխախոտը լցրեց մոխրամանի մեջ, այնտեղ գցելով նաև դատարկ պարկուճը։ Մի կարճ պահ երկուսով լուռ էին։ Անուշը վերջապես թողեց իր անդադար խաղը՝ կարմիր նախշերով գորգի ծոպերի հետ, չիմանալով ուր թաքցնել ձեռքերը, ասես դրանք սաստիկ խանգարում էին նրան՝ կողմնորոշվելու, և վախվորած նայեց Հարութին, որը նստել էր, մի ձեռքով հենված սեղանին, իսկ մյուս ձեռքով ուժեղ շփում էր քունքը։

Անուշի սիրտը ճմլվեց նրա տեսքից։ ''Ախր, ինչու՞, ինչու՞ է իրեն տանջում այդպես…''։-Նա պատրաստ էր ներողություն խնդրել իր կոպիտ արարմունքի համար։

–Հարութ, պետք չէ այդպես,-երկչոտ արտաբերեց նա։

Հարութը շփոթված ետ քաշեց ձեռքը։ ''Առավոտվանից ցավում է գլուխս,''-մրմնջաց նա և ելավ տեղից։ Կոճկելով վերարկուն, նա վերցրեց գլխարկը։ Այնուհետև մոտեցավ Անուշին և մեկնեց ձեռքը։ Առանց բազմիցից ելնելու, Անուշը նայեց Հարութին և ձեռքը դրեց նրա մեծ ու տաք ափի մեջ։

–Ցտեսություն , Անուշիկ,-գորովալից ասաց նա։-Մի բարկացիր։ Ես այդ ամենը չէի ուզում ասել քեզ, նախօրոք գիտեի, որ այսպես պիտի ստացվի։ Բայց չէ՞ որ լռելը նույնպես դժվար է։

Ասաց և դուրս եկավ։

Եվ Անուշը, ինքն էլ չհասկացավ թե ինչու, վազելով մոտեցավ լուսամուտին։ Հարութն անցավ փողոցով, առանց իրենց լուսամուտին նայելու։ Սենյակն ասես միանգամից մթնեց, դարձավ անհրապույր ու դատարկ։ Նա վառեց լույսը և իսկույն էլ հանգցրեց. նրան թվաց, թե լամպի այդ պայծառ լույսից կարող է չքանալ իր համար նոր ու միաժամանակ քիչ թախծալի անրջանքը, որ հաճելիորեն համակել էր իրեն և որից նա բաժանվել չէր ուզում։ Երկար ժամանակ այդպես կանգնած, նա մտահույզ նայում էր լուսամուտից։

Անցել էր երկու ամիս։ Այդ ժամանակաընթացքում Հարութը մի երեք անգամ եղել էր Թևիկի մոտ։ ''Գործով'',-ինչպես ինքն էր ասում։ Անուշին վերաբերվում էր զուսպ կերպով, հենց այնպես, կարծես թե նրանց միջև ոչ մի խոսակցություն չէր եղել։ Եվ չնայած այն բանին, որ Անուշը սիրում էր ձեռ առնել բոլոր այն տղաներին, ովքեր դժբախտություն էին ունենում սեր բացատրվել նրան, կամ անհեթեթ նամակներ հղել՝ գրքերից արտագրած սիրո խոստովանություններով, Հարութի հետ նա փորձ անգամ չէր անում որևէ նման բան անել, գիտեր՝ թույլ չի տա։ Նրա մեջ՝ հանդեպ Հարութի ու նրա զգացմունքի, առանձնահատուկ ինչ-որ բան կար, որը բացառում էր միտքն անգամ այդ չարաճճիության։ Անուշը թանկ էր գնահատում նրա սերը։

Ահա թե ինչու Անուշը խռովմունքի մեջ ընկավ, լսելով, որ հիվանդ եղբոր մոտ պարապելու Հարութն է գալու։ Պակաս խռովքի մեջ չէր նաև Թևիկը։ ''Կգա ու հոգիս կհանի,-ոչ չարությամբ, իհարկե, մտածեց նա։-Կսկսի մեծավարի խրատներ կարդալ գլխիս''։ Պարզ է, մտածում էր, Թևիկը , հեգնանքով կխոսի նաև իր բանաստեղծությունների մասին, կամ ինչպես ինքն է ասում՝ ''շինծու ոտանավորների''։ Իսկ ինչու՞ է շինծու, չէ՞ որ ինքը վերարտադրում է կյանքը, պատկերների լեզվով, այսինքն պատկերավոր խոսում է այն մասին, ինչ ինքը տեսնում ու զգում է խորապես։

Այդքան սիրուն

Վեհատեսիլ,

Անմատչելի

Ու նրբիրան՝

Ինչպես բարդի,

Կանգնած ես միշտ

Դու իմ ճամփին։

Ի՞նչն է այստեղ վատ։ Գայանեի մասին է գրված, ձոն է նվիրված նրան, ինքը, ահա, պարզ տեսնում է նրան՝ նրբագեղ, վեհատեսիլ, նրբիրան, ի՞նչն է այստեղ շինծու, ''անգութ Հարութ'', մտքում դիմելով նրան սրտնեղած ասաց Թևիկն ու շարունակեց մտովի.

Այդքան սիրուն,

Սքանչելի,

Գայթակղիչ

Ու կախարդիչ,

Չքնաղագեղ

Ու բարետես,

Վեհասքանչ

Ու նրբագեղ՝

Չեմ տեսել ես

Եվ ոչ մի տեղ…

Ամեն ինչ ճիշտ է, այդպես էլ կա, իսկ նրա անզուգական ժպիտը, երբ բոլորը ծիծաղում էին, իսկ նա միայն ժպտում էր՝ զմայլուն աչքերով ակնդետ նայելով Թևիկին։ Մի՞թե հնարովի որևէ բան կա այստեղ։

Այն օրվանից,

Ինչ քեզ տեսա,

Եվ այն պահից,

Երբ նազանքով

Շեղ նայեցիր

Սև, շողշողուն

Քո աչքերով

Ինձ ծիծաղկուն.

Սիրտս դողաց

Միանգամից,

Միանգամից

Կյանքս փոխվեց։

Այդպես էր, ինք իրեն խոսում էր Թևիկը, ճիշտ այդպես էր, դրա համար էլ թղթերը, պատմաբանասիրական հանձնեց։ Միթե՞ Հարութը սիրտ ունի, կարող է հասկանալ դա, մի՞թե նա բանաստեղծություն է հասկանում։ Նա հիշեց, թե ինչպես ձմռան մի ցուրտ օր (Գայանեն տանը մոռացել էր ձեռնոցները) իր շնչով տաքացրեց նրա մատները, և նրա մատները ցրտից կարմրել ու շատ սառն էին, սառն ու անչափ գեղեցիկ։ Ինքը դա հիշում է։

Քո կազմվածքով՝

Զուտ նաիրյան,

Քո մատներով

       Հանց սրբատաշ,

Պարանոցով

Անչափ ողորկ՝

Հանց մարմարյա,

Քո քայլվածքով՝

Շորորուն ու

Հեզաճկուն,

Ժպիտներով

Գիրգ շուրթերիդ

Չնաշխարհիկ,

Ու դնչիկով

Հրապուրիչ

Ու էրոտիկ-

Խելքամաղ ես

Արել դու ինձ։

Թևիկի աչքերը լցվեցին արցունքներով, և նա չէր փորձում անգամ սրբել այդ արցունքները, նա իր աչքի առաջ տեսնում էր Գայանեին, և սիրտը տրոփում, անկանոն թրթռում էր բերկրանքից։ Հիշեց. կռվի ժամանակ նա մի անգամ տեսավ լուսաբացը լեռների վրա։ Լույսը նոր-նոր էր բացվում, երկինքը արևելքում կարմրեց, հետզհետե շիկացավ, ծառերի կատարները բռնկվեցին ծիրանագույն լույսի հրավառ շերտերով, և սարերի ետևից միանգամից դուրս սահեց արևի հրաշեկ գունդը։ Հետագայում բանաստեղծություն գրեց այդ մասին.

Ելավ արևը սարից

Հրակարմիր շողերով,

Երգը հնչեց աղջկանց՝

Կանաչկարմիր շորերով…

Իսկ այն ժամանակ, հիշում է, հեռվում, կիսաթափանցիկ կապտագույն մթության մեջ մի կարճ պահ ցոլցլաց Թարթառը։ Թարթառից այն կողմ, Հաթերք գյուղից էլ վեր՝ Մռավա սարի գագաթներին նստած ձյունը շողշողաց արևից։ Այս ու այնտեղ, ոչ այն է քիչ այն կողմ, բլրակին, ուր ծաղկած ավելը տարուբերվում էր վաղորդյան սյուքից, ոչ այն է կորնգանի կարմրավառ ալիքվող արտերում ու ոչ այն է մոտակա մարգագետնում, հնչեց արտույտի բյուրեղյա ձայնը, հետո կլկլացրին մարգարտալորերը, գետից այս կողմ դայլայլեց դեղձանիկը, քաղցրածոր երգեցին կեռնեխները, և դա այնքան սրտառուչ, այնքան հուզիչ ու հեքիաթային էր, որ Թևիկը չդիմացավ, ճիշտ հիմիկվա պես՝ աչքերը լցվեցին երանելի սքանչանքից։ Նա երջանիկ էր, որ չզոհվեց երեկ, որովհետև շրջափակման մեջ էին ընկել, ռացիայով օգնություն խնդրեցին, ուրիշ ջոկատներից համալրում եկավ՝ Վոլոդյա Բալայանի ու Նորիկ Դանիելյանի գլխավորությամբ, և իրենք կռվելով դուրս եկան շրջափակումից, նա արտասվում էր գուցե և այն բանի համար, որ, իրոք, չզոհվեց երեկ, չէ՞ որ Իգորի մոր պես՝ իր մայրն էլ չէր դիմանա իր կորստին, չզոհվեց և ահա տեսնում է նոր օրվա լուսաբացը՝ իր բազմերանգ գույներով, կկվի տրտմագին կանչով, դեղձանիկի ու կեռնեխի դայլայլով, արտույտի բյուրեղյա ձենով, մարգարտալորի կախարդական երգով, ճնճղուկների ցաքուցրիվ երամով, որ շրջան կազմած՝ մի երկու պտույտ արեցին ու անցան բլրի վրայով… Թևիկն այս բանաստեղծությունը չի տա Հարութին՝ կարդալու, ոչ միայն նրա համար, որ կարող է ասել ''երկարաշունչ ոտանավոր է'', այլ, որովհետև նա իսկույն կհասկանա, որ Գայանեին է ձոնված այն, նրա մասին է, որովհետև ոչ միայն Հարութը, կուրսեցիներից ով էլ որ կարդա՝ իսկույն կհասկան դա, ախր, ուրիշ էլ ում մասին կարելի է այդպես գրել, եթե ոչ Գայանեի, և Թևիկի միտքը կրկին վերադարձավ Գայանեին, և բաղձալի տողերը՝ նրա մասին, մեղեդու պես վերստին հնչեցին նրա հոգում.

Ասա, անգին,

Ի՞նչ անեմ ես,

Որ հասկանաս

Դու իմ հոգին։

Հո չե՞ս ուզում,

Սիրուց գերված՝

Ես խենթանամ,

Եվ ամենուր,

Եվ ամեն օր,

Գիշեր ու զօր,

Նաև պատեհ

Ու անպատեհ,

Արցունքն աչքիս

Անունդ տամ,

Ճամփադ պահեմ։

Ասա դու ինձ,

Ի՞նչ անեմ ես,

Որ ինձ սիրես.

Ախր, շատ եմ

Տարված քեզնով,

Իմ անուշիկ։

Արար աշխարհ

Գնա ման եկ,

Իմ աննման,

Գտիր մեկին,

Որ քեզ սիրի

Նա ինձ նման…

Ինչ-որ մեկը կարճ, սակայն եռանդուն, ծեծեց դուռը։ Թևիկը բանաստեղծությունների տետրը խոթեց ներքնակի տակ, սեղանից վերցրեց պատմության գիրքը, բաց արեց, դրեց կողքին։ Միջանցքում լսվեց Հարութի ծանոթ ձայնը։

–Մի անգամ էլ բարև, Սաթենիկ մորաքույր։ Քնա՞ծ է Թևիկը։

–Չէ, Հարութիկ ջան, քնած չի, -արձագանքեց մայրը։– Քնած չի, ցավը թողնու՞մ է, որ քնի։

–Էհ, Սաթենիկ մորաքույր, մի հավատացեք նրան։ Ձևացնում է,-ասաց Հարութը։ Ձայնից երևում էր՝ կատակում է։ Թևիկը լսում էր՝ բազուկով ծածկած աչքերը։ ''Աշխարհն էլ փուլ գա, չի հավատալու,-քրթմնջաց նա։– Ասելու է՝ ինքնաներշնչում է… Նրա համար ամեն ինչ ինքնաներշնչում է։ Նոր Զիգմուդ Ֆրեյդ է հայտնվել գլխիս՝ իր հոգեվերլուծական տեսություններով''։

–Դե, լավ, ու՞ր է նա՝ մեր ժամանակի հերոսը։

Հարութը ձեռքերը քիչ առաջ պարզած, ետ սանրած սև մազերով, գլուխը թեքած մի կողմի, արագ քայլերով շրջանցելով սեղանը, մոտեցավ Թևիկին, կանգնեց նրա դիմաց։ Եղջյուրե մեծ ակնոցը համարյա զբաղեցնում էր նրա լայն ու կլոր դեմքի կեսը, ապակիների արանքում ասես սեղմելով ոչ մեծ, թեթևակի վեր ցցված քիթը։

–Հը, ինչ է, Թևիկ, պառկած հանգստանում ենք, հա՞,-քիչ փքուն նրա շուրթերը ժպտում են, բայց աչքերը ակնոցի տակից նայում են ուշադիր։

–Ողջույն, Հարութ… Նստիր։

–Վա՞տ ես զգում քեզ։

–Շա՜տ… Հասկանու՞մ ես…ես…ջերմությունս էլ շատ բարձր է…-հոգնած բացատրում է Թևիկը և նրա զսպված թավ ձայնի հնչյուններում ակամայից կեղծության թախծագորով երանգներ են որսվում։ Թևիկը զգաց դա։ Նա անցողակի նայեց Հարութին. արդյոք, նա նույնպե՞ս զգաց։ Չէ, ոնց որ չնկատեց… Բայց չի իմացվի, խորամանկի մեկն է՝ չես խաբի։ Իրեն հատուկ շտապկոտությամբ, Հարութը հանում է ամառային կապույտ կուրտկան, հագցնում է այն բազկաթոռի թիկնակին, մնալով սպիտակ վերնաշապիկով։ Այնուհետև արագ մոտենում է լուսամուտին՝ բացելու լուսամուտափեղկը, սակայն, հիշելով Թևիկի ջերմության մասին, վերադառնում, նստում է սեղանի մոտ, դեմքով ննջարանի կողմը։ Անուշն այնտեղ է։

''Ոնց որ թե տեսավ ինձ'', մտածում է Անուշը, նայելով մինչև վերջ չփակված դռան նեղլիկ անցքին։ Թե չի՞ տեսել։ Ախր, ինչու՞ եմ այսպես վախենում… Հիմա դուրս կգամ և, առանց այլևայլության, կասեմ. ''Բարև, Հարութ, ներիր, զբաղված էի, չկարողացա դուրս գալ։ Եվ վերջ''։ Սակայն շարունակում է մնալ նստած։ Չի ելնում տեղից։

–Իսկ բժիշկն ի՞նչ է ասում,-հարցնում է Հարութը, նայելով Թևիկի այտերի կարմրությանը։

–Ի՞նչ պետք է ասի բժիշկը… Ասում է՝ մոռացիր քննության մասին։

–Ինչու՞,-Հարութն ուզում է հարցուփորձով պարզել, թե կոնկրետ ի՞նչ է ասել բժիշկը։

–Չգիտեմ։

–Եվ դու որոշել ես մոռանա՞լ։

''Վերջ, կպել է ու պոկ չի գալու,-դժգոհ մտածում է Թևիկը։-Մեկ ուրիշին ուղարկեին՝ իսկույն կհասկանար, իմ վիճակի մեջ կմտներ, իսկ սա… հազար հարց է տալու''։

–Ես չեմ որոշել, այլ բժիշկը։

–Իսկ դու՞։

–Ե՞ս։

–Այո, դու։ Դու՞ ինչ ես որոշել։

–Ես ի՞նչ պիտի որոշեմ։ Բժիշկն է որոշողը։

–Դու ես որոշողը, այլ ոչ թե բժիշկը,-խստորեն ասում է Հարութը։

–Դե, ես ի՞նչ…

–Ինչպե՞ս թե՝ ինչ։ Հարկավոր է հանձնել քննությունը։

–Դե, ես ի՞նչ եմ ասում որ,-կմկմում է Թևիկը, մտքում կշտամբելով նրան. ''Ասացի չէ՝ կպավ, պոկ չի գալու''։

–Սկսու՞մ ենք։

–Սկսում ենք,– դժկամորեն արձագանքում է Թևիկը և իր համար ևս անսպասելի, ասում է.-հիմա կսկսենք։

''Հետաքրքիր է,-զարմանում է Անուշը, իսկ առավոտվանից նվնվում էր. ''ցավում է, մեռնում եմ…''։ Նա հեռվից գողունի հետաքրքրասիրությամբ նայում է Հարութին. նրա խստավուն դիմագծերը Թևիկի խոսքերից հետո մեղմանում են։

–Դե, ուրեմն, չարժե ժամանակ կորցնել,-ասում է Հարութը, ձեռքն առնելով կոնսպեկտները։ ''Չէ, հարկավոր է դուրս գալ, մտածում է Անուշը։-Հետո ուշ կլինի, և այնքան էլ գեղեցիկ չի ստացվի''։ Բայց դարձյալ չի ելնում նստած տեղից. ինչ-որ անբացատրելի և բոլորովին ոչ իրեն յուրահատուկ երկչոտություն ստիպում է նրան մնալ իր տեղում։

–Տեղաշորս ուղղենք՝ սկսում ենք։

Հարութը մոտենում է խոհանոցի դռանը։

–Սաթենիկ մորաքույր, տեղաշորը մի քիչ ուղղել է պետք։

Մայրն արագ ելնում է խոհանոցից։

–Մամա, թափ տուր բարձս և մեկն էլ բեր։ Սկսում ենք պարապել։

Մայրը զարմացական մի հայացք է ձգում Հարութին, որի դեմքին բարեհաճ ժպիտ է տարածվում։ ''Ասես ներսից լույս ճառագեց'',-մտածում է Անուշը։

–Այո,– ի պատասխան Սաթենիկ մորաքրոջ զարմացական հայացքին, ասում է Հարութը։-Թևիկի արարքն այսօր պետք է համարել հերոսական։

–Դու էլ այնպիսի բան կասես,– քիչ շփոթված ասում է Թևիկը, այնուամենայնիվ գոհ ընկերոջ տված գնահատականից։ Նա ինքն էլ ուրախ է իր կայացրած վճռից՝ պատրաստվել քննության, ինչ էլ որ լինի, և ինչ-որ տեղ համաձայն է այն մտքին, որ իր քայլն իրոք իսկական տղամարդու քայլ է։

Մայրը մի անգամ ևս նայում է որդուն և նրա հոգում երկու տարբեր զգացում են խլրտում՝ հպարտություն որդու հանդեպ և տագնապ՝ նրա առողջության համար։ Նա գնում է մյուս սենյակ՝ բարձը բերելու։

Անուշն արագ գլուխը խոնարհում է սեղանին՝ գործնականորեն նոր ամսաթիվ դնելով ընկերուհուն ուղարկվող նամակի տակ։

–Դու դեռ չե՞ս ավարտել նամակդ։

''Աստված իմ, ախր, նա ինչու՞ է այդպես ճչում…Միթե՞ չի կարող քիչ կամաց…''։

–Ոչ, ես…ես արդեն վերջացրի, մամա։

Նա ելնում է տեղից և դատապարտվածի պես գնում է կրնկի վրա բացված դռան կողմը։

Հարութը շրջվում է Անուշի ձայնի վրա և բարձրանում նրան ընդառաջ։

–Բարև, Անուշիկ,-ասում է նա մեկնելով ձեռքը, և Անուշը միանգամայն պարզ հասկանում է, որ Հարութն իրեն տեսել է այստեղ գալու հենց առաջին վայրկյանից։

–Բարև, Հարութ… Կներես…Ես…ես զբաղված էի… Նամակ էի գրում ընկերուհուս։ Նստիր, ինչու՞ ես կանգնել։

–Վերջացե՞լ են ձեր քննությունները,-հարցնում է Հարութը և, մի կերպ սքողելով շփոթմունքը, նստում է իր տեղը։

–Էհ, բախտավոր մարդիկ են,-խոսակցությանը խառնվելով, երանությամբ ասում է Թևիկը։ -Իսկ մենք ամբողջ երկու օր պիտի տքնենք։ -Նա կիսապառկած է անկողնում՝ վիրակապերով փաթաթված ծանր ոտքը առաջ մեկնած, մեջքով թիկնած փափուկ բարձերին։

–Ասես Իրանի շահնշահ Փեհլևին լինի,– ծիծաղում է Հարութը, գրպանից հանելով ծխախոտատուփը։ – Ծխու՞մ ես։

–Ոչ։

–Ոնց կուզես։ Միայն, նայիր, հետո չեմ թողնելու։-Նա կոնսպեկտները քաշում է դեպի իրեն և, շրջվելով Անուշի կողմը, անչափ մեղմ ձայնով ասում է.-Իսկ հիմա, Անուշիկ, դու արդեն մեզ խանգարում ես,– և, ասածին ավելի մեղմացուցիչ տոն տալու համար, ավելացնում է,-մենք շատ քիչ ժամանակ ունենք։

Սակայն Անուշը չի էլ վիրավորվում, նա ըմբռնումով գլխով է անում և, արդեն սենյակից դուրս գալիս, իր ետևում լսում է Հարութի ձայնը.

–Այսպես, ուրեմն։ Թեման կոնսպեկտով կարդում եմ մինչև վերջ։ Ինչ կարդացի՝ պատմելու ես։ Հոգնեցիր՝ ասում ես, բայց ավելի լավ կլինի, որ առհասարակ մոռանաս ոտքիդ մասին։

Թևիկը հառաչում է.

–Լավ, լավ… Մի տես ի՜նչ գործնական է դառել։

Վարպետորեն թաքցնելով քմծիծաղը, Հարութը գլուխը խոնարհում է հաստափոր տետրին. նա շատ լավ գիտի, որ եթե նրա հոգու վրա չկանգնես՝ չի պարապելու։

Անուշն իր ետևից ամուր փակում է դուռը։ Հետո մոտենում է գրքերի պահարանին, ծրար է որոնում, որպեսզի նամակն ուղարկի, սակայն չի գտնում։ Այնուհետև վերցնում է Դովլաթովի պատմվածքների ժողովածուն, որ ընկերուհիներից մեկն է վերջերս տվել իրեն կարդալու, և սկսում է կարդալ նրա պատմվածքներից մեկը։ Սերգեյ Դովլաթովի մասին Անուշը եղբորից է լսել, կարդում է անսահման հաճույքով և զարմանում է, որ այդպիսի տաղանդավոր գրողի ստեղծագործությունները արգելված են եղել Սովետական Միությունում։

Մյուս սենյակից հազիվ լսելի, սակայն անդադար հնչում է նույն ձայնը: Հարութի ձայնն է. նա է կարդում։

Դուռը դանդաղորեն բացվում, անաղմուկ ներս է մտնում մայրը։

–Թևիկ ջան, ո՞նց ես, մաման մատաղ, չե՞ս հոգնել։

–Ոչ, մամա,-խոր հոգոցով պատասխանում է Թևիկը։-Մենք ընդմիջումներով ենք պարապում։

Ձայներ լսելով՝ Անուշը դուրս է գալիս իր սենյակից։ Նստելով եղբոր ոտքերի մոտ, մահճակալին, նայում է Հարութին, բայց, հանդիպելով նրա հայացքին, շփոթված ասում է.

–Մեր Թևիկը կեցցես, չէ՞։

Հարութը ժպտում է.

–Բա, ասացի, չէ՞, հերոսական արարք է նրա արարքը։

Սակայն Թևիկի վրա ոչ մի գովեստ չի ազդում այլևս. նա հոգնել է։ Նրա դժգոհ տեսքը զգաստացնում է Հարութին։ Ժպիտը չքանում է նրա դեմքից։ Ընդհանուր տետրից առանձնացնելով շուրջ երեսուն էջ, Հարութը ցույց է տալիս Թևիկին, միաժամանակ գրպանից հանելով անվանական ժամացույցը, որի մասին Թևիկն ասել էր քրոջը։

–Չորսին հինգ է պակաս։ Հինգ րոպե ընդմիջում՝ առաջ ենք անցնում։

Թևիկը չի առարկում՝ անօգուտ է։ Երկուսից հինգ րոպե՝ Հարութի սահմանած կարգն է՝ ոչ մի ավել վայրկյան։ ''Չէ, սա հաստատ հոգիս հանելու է'',-կնճռոտվում է Թևիկը։

–Թևիկ, ուզու՞մ ես քիչ մասաժ անեմ ոտդ,-ասում է մայրը, կարեկցությամբ նայելով որդուն։

Թևիկը սրտանց կուզենար, իհարկե, ասել՝ ''հա, մամա'', բայց հայացքով որսալով Հարութի ակնոցի սառը փայլը, ոչինչ չի ասում։ Այդ փայլի ետևում չեն երևում Հարութի աչքերը, բայց Թևիկը զգում է. դրանք համարյա ուղղված են իր քթարմատին, և նա այդ աչքերում ասես կարդում է. ''Դե, ասենք թե մի քիչ թեթևացավ ոտքիդ ցավը, դրանից որևէ բա՞ն է փոխվելու, ժամանակ ենք կորցնելու միայն, և ուրիշ ոչինչ''։

–Չէ, մամա, պետք չի, ես ինձ լավ եմ զգում։ ''Քննությունը վերջանա, կգնամ վիրահատության,-մտածում է նա։-Այդ անիծյալ բեկորից է այս ամբողջ ջերմությունն ու տառապանքը''։

–Սաթենիկ մորաքույր, դուք նրան բոլորովին քնքշակյաց եք դարձրել, -դարձյալ ժպտում է Հարութը։-Այդպիսի վերաբերմունքից հետո նա կարող է երևակայել, թե իրոք լուրջ հիվանդ է, այնինչ ինքնաներշնչում է, ուրիշ ոչինչ։

–Ախր, Հարութիկ ջան, երեսի գույնից տեսնում եմ, չէ՞…-և հանկարծ ինչ-որ հիշելով ասում է.-կաց մի հատ չափենք ջերմությունը։

–Նա ոչ մի ջերմություն էլ չունի, Սաթենիկ մորաքույր։ Մի՞թե ես չեմ տեսնում,-նա թեքվում, ձեռքը դնում է ընկերոջ ճակատին։-Ասում եմ, չէ՞, ոչ մի ջերմություն։ Թևիկ, ինքդ ասա, ու՞ր է այստեղ ջերմությունը,-նա կիսաշրջվում, դառնում է Անուշին,-Անուշիկ, նայիր, ես ճի՞շտ եմ ասում, թե չէ. ոչ մի ջերմություն էլ չկա։

–Հա, ոնց որ թե չկա, -մրմնջում է Թևիկը։

Անուշը նայելով եղբորը, ծիծաղում է աղջկական իր քաղցրաձայն ծիծաղով։ Բայց մայրը ոչ ոքի չի լսում, նա սառը ջերմաչափը զգուշորեն դնում է որդու թևատակին։

Ուղիղ ժամը չորսին Հարութը վերցնում է տետրը։

–Սկսու՞մ ենք։

–Սպասիր,– զայրալից ասում է Թևիկը։-Աստված, սա ի՞նչ մարդ է, չեմ հասկանում,– մռայլորեն ավելացնում է նա, թևատակից հանելով ջերմաչափը։ Սակայն նա չի հասցնում նայել թվերին, որովհետև մինչ նա անշտապ դանդաղկոտությամբ կհաներ ջերմաչափը, մինչև դանդաղաշարժ կմոտեցներ աչքերին, մինչև դանդաղորեն կնայեր, Հարութը նրա ձեռքից արագ վերցնում է ջերմաչափը ու մոտենում լուսամուտին։

–Դե, իհարկե, չկա։ Հավատացեք, երբ ասում են, 37 ու 3, -և ձեռքի եռանդուն շարժումով թափ է տալիս ջերմաչափը։– 37 ու 3-ն էլ ջերմություն է, բայց պարապել, համենայն դեպս, կարելի է։

Մայրը թեթևահավատությամբ նայում է Հարութին, այնուհետև կոշտացած ձեռքը դնում է Թևիկի ճակատին և , շուրթերը սեղմած, օրորում է գլուխը։ Հարութը գրպանից դուրս է բերում թաշկինակը և, հանելով ակնոցը, սրբում է քրտնած ապակիները։ Անուշն առաջին անգամ է տեսնում Հարութին առանց ակնոցի և մնում է ապշած. նրա առջև բոլորովին ուրիշ մարդ է կանգնած։ Ասես ակնոցի հետ միաժամանակ Հարութը հանել էր մինչև այդ անտեսանելի դիմակը, որը նրա դեմքին գերգործնական արտահայտություն էր տալիս։ Նա այնպիսի անօգնական, սրտառուչ-մոլոր տեսքով էր կկոցել իր կարճատես աչքերը, որ Անուշը մի պահ խղճաց նրան և սրտի անդիմադրելի մղումով ցանկացավ մոտենալ Հարութին ու քնքշանքով փաղաքշել նրան։

Հարութը դնում է ակնոցը և սպասում այնքան, մինչև Անուշն ու մայրը դուրս կգան։ Անոշը ելնում է տեղից և գնում իր սենյակը։ Կանգ առնելով սենյակի մեջ տեղը, նա ձեռքերը տանում է այտերին. այտերը այրվում են։

Մորը ևս ոչինչ չի մնում անելու, քան ենթարկվել. նա տեսնում է, որ, միևնույն է, պարապմունքը պետք է շարունակել, անցնում է միջանցք և, բացելով ննջասենյակի դուռը, ասում է Անուշին. ''Անուշիկ, ես հարևանի մոտ եմ, խնդրել էր, որ անցնեմ, ոչ մի տեղ չգնաս, քիչ հետո կգամ''։

Հարութը բացում է տետրը. ամբողջ մի էջ բանաստեղծություն է գրած՝ գրած-ջնջած, խզմզած, նորից ջնջած-գրած։

–Սա պատմության կոնսպե՞կտ է, թե ոտանավորների ժողովածու,-խիստ տոնով հարցնում է նա։ ''Կարո՞ղ է Գայանեի մասին է'',-վախեցած մտածում է Թևիկը և դարձյալ հոգում թրթռում է նրա քաղցր անունը՝ ''Գայանե… դու իմ կյանքն ես, շունչն ու հոգին, երազանքս՝ քաղցրանուշիկ…''։

–Սա ի՞նչ է, քեզ եմ հարցնում, Ասրիյան,-նրա մտովի թռիչքն ընդհատում է Հարութը։ – ''Գամել է ինձ բախտը անգութ…''։ – Նա նայում է Թևիկին, քմծիծաղում։ Թևիկը նրա ձեռքից խլում է տետրը, պոկում է էջը։ ''Աստված, այս ի՞նչ պատիժ ես ուղարկել ինձ համար'',– մտովի փնթփնթում է նա՝ խոնջանքով ու հուսաբեկ։ Հարութը կրկին հանում է ժամացույցը.

–Տասներկու րոպե զուր տեղը կորցրինք։

Թևիկը խամրած տեսքով նայում է առաստաղին ու ալարելով արտաբերում է.

–Տեր աստված, սա ի՞նչ մանրախնդիր մարդ է եղել, ես չեմ իմացել։

–Մանրախնդրությունն ի՞նչ կապ ունի այստեղ։ Ժամանակը չի սպասում, իսկ վաղը չէ մյուս օրը պետք է քննություն հանձնես։

–Չեմ էլ հանձնի… Մեծ բան է…

–Չհանձնելը հեշտ է, հանձնելն է դժվար։ Այնպես որ, մտածիր։ Եվ չարժե հիստերիկայի մեջ ընկնել այն բանի համար, որ ինչ-որ բան չի ստացվում։ Չեխովն ասում է, որ կյանքը շատ դյուրին է և հարկավոր է ահագին ջանք թափել, որպեսզի ինքդ քո ձեռքով փչացնես այն։ Ես լիովին համաձայն եմ նրա հետ, բարեբախտաբար, անորոշելի հանգամանքներն այնքան քիչ են, որ դրանց թվարկման համար մեր մի ձեռքի մատներն էլ հերիք են։ Թե չէ հրեն գրում ես՝ ''բախտը անգութ'', և հասկանալ չես ուզում, որ անհրաժեշտ է լարել ուժերը և կտեսնես, որ ոչ մի ''անգութ բախտ'' էլ չկա։

Թևիկը կատաղում է.

–Ի՞նչ ես կպել այդ բառերին՝ բախտ, բախտ… Հա գրել եմ, հետո՞ ինչ, թող հիմարություն լինի, հա, հիմարություն է, հետո՞, ուզու՞մ ես հենց այս րոպեին պատռեմ։ Եթե դա քեզ բավականություն է պատճառում, կարող եմ պատռել։– Նա պատռում է բանաստեղծությունը, թղթերը լցնելով մոխրամանի մեջ։– Բավարարվա՞ծ ես։

–Ըհը։– Հարութը գոհունակությամբ շփում է ձեռքերը։– Այ, դա ուրիշ բան։ Դե, ուրեմն առաջ անցնենք։ – Եվ նա խոնարհվում է կոնսպեկտների վրա։

Անուշը շրջվում, երկարելով ձեռքը, հրում, փակում է դուռը։ Եվ դարձյալ այնտեղից թափանցում է Հարութի խուլ ու միալար ձայնը… Որոշ ժամանակ Անուշը ականջ է դնում այդ ձայնին, այնուհետև, մտքերի մեջ, մոտենում է մեծադիր հայելուն։ Առաջներում նա երբեմն սիրում էր կանգնել հայելու առջև և ինքնահիաց դիտել ինքն իրեն։ Վատ տրամադրության դեպքում օգնում էր։Նայելով իր գեղանի կազմվածքին, շամամի պես կլորիկ դեռահաս կրծքերին, լուսաշող սպիտակուցներով սևորակ աչքերին, նորաբաց կակաչի պես հրակարմիր թրթռուն շուրթերին, հիշելով, թե կոլեջում ու ատամնաբուժարանի տղաներն ինչպիսի կրակոտ հայացքներով էին նայում իրեն, տրամադրությունն ինքնաբերաբար բարձրանում էր։ Սակայն այսօր սովոր զվարթությունը չկար, աստված գիտի, թե որտեղից հայտնված, անհասկանալի ու անորոշ ինչ-որ տրամադրություն պատել ու չէր լքում նրան։