Թ Ու Խ Ճ Ա Յ Ը

Միջանցքում, փոքրիկ սեղանի վրա, հնչում է հեռախոսը, սկզբում կարճ, ասես անվճռական, հետո երկար, անհամբերությամբ։ Մայրը մոտենում է հեռախոսին։

–Ո՞վ… Հարու՞թը… Ա՜, բարև, բարև, Հարութիկ ջան, չճանաչեցի ձայնդ։ Ի՞նչ։ Ո՞վ է հարստանալու… Ա՜, դե ինչ եմ ասում, տա աստված, տա աստված…Հա, պառկած է… Հիմա՞… Չէ, ինչի՞ չեմ ուզում… Դե, լավ, շատ լավ, շնորհակալություն, որդիս… շատ շնորհակալություն։

–Ի՞նչ է ասում, մամա,-հարցնում է Թևիկը։-Ուզում է այստե՞ղ գալ։

–Հա, Հարութն է, մենակ թե՝ չեմ հասկանում, որտեղի՞ց է նրան հայտնի, որ բացվել է վերքդ, ախր…

–Թևիկ, ես եմ ձեր տղաներին ասել,-ննջասենյակից լսվում Անուշի ձայնը։ – Հանրակացարանի մոտով անցնելիս տեսա, նրանք հարցրին քո մասին, ես էլ բացատրեցի։ Հարութը նրանց հետ չէր։

Պարզվեց, որ հանրակացարանի մոտ Անուշը պատահաբար տեսել էր Թևիկի համակուրսեցիներին։ Հարութը, իսկապես նրանց հետ չէր եղել։ Իմանալով, որ Թևիկը հիվանդ է, նրանք սկզբում որոշեցին խմբով գալ և պարապել Թևիկի հետ, սակայն նրանցից մեկը, երևի կուրսի ավագն էր եղել, Անուշը չգիտի նրա անունը, առաջարկեց բազար չսարքել, այլ հանձնարարել տղաներից որևէ մեկին, ընդ որում, այնպիսի մեկին, որին Թևիկը չկարողանար հակադրվել, որովհետև եղբոր ալարկոտությունն ու ամեն ինչ վաղվան գցելու վատ սովորությունը քաջ հայտնի էր կուրսեցիներին։ (Պատմելիս Անուշն, իհարկե, այդ մասերը բաց թողեց)։ Տղաները եկան ընդհանուր կարծիքի, որ, իրոք, խմբով գալը հիմարություն է, օգնելու տեղ, ընդհակառակն, կարող են խանգարել, և Անուշին հավաստիացրին, որ իրենք հնարավոր ամեն բան կանեն, որպեսզի Թևիկն անպայման հանձնի քննությունը և փոխադրվի հաջորդ կուրս, և որ թող Անուշը բոլորովին չանհանգստանա։ Եվ ահա Հարութը զանգել է։

–Թևիկ, ազնիվ խոսք, ես չեմ իմացել, որ հատկապես Հարութը պիտի գա,– մեղավոր տոնով շարունակեց Անուշը, իսկ հետո ավելացրեց.– Վերջ ի վերջո, հասկացիր, դու պետք է, չէ՞, հանձնես քննությունդ։

Թևիկը դժգոհ բարձրացնում է սև, թավ հոնքերը, խոժոռվում։ Մտացիր-ցավագին արտահայտությունը մի քանի վայրկյան դրոշմվում է նրա դեմքին։ Հետո նա գլուխը շրջում է պատի կողմը և փակում է աչքերը։ '' Կգա ու հոգիս կհանի,-դժգոհությամբ մտածում է նա։-Հազար անգամ լա՞վ չէր լինի մեկ ուրիշին ուղարկեին, քան թե նրան''։

Անուշը կրկին վերադառնում է ննջասենյակ և, լուսամուտագոգի առջև նստած, շարունակում է իր անավարտ նամակը ընկերուհուն։ ''Հարութը կարող է մտածել, թե ես հատուկ գնացել եմ, որպեսզի իրեն կանչեմ Թևիկի մոտ,-առկայծում է Անուշի մտքում։-Էհ, թող ինչ ուզում է մտածի''։

Անուշը Հարութին վաղուց գիտեր և , ինչպես նրան թվում էր, գիտեր շատ լավ, սակայն ճշտորեն բնորոշել իր վերաբերմունքը նրա նկատմամբ, այնուամենայնիվ, չէր կարողանում և, դրա համար էլ, գտնում էր, որ իր և Հարութի միջև ''բարդ և խճճված'' հարաբերություններ են ստեղծվել։ Ծանոթացել էին նրանք, ինչպես բոլոր ծանոթությունները, պատահականորեն։ Անցյալ տարի, ծննդյան տոների առթիվ, ինստիտուտում երեկույթ էր կազմակերպվել։ Անուշը եղբոր հետ գնաց այդ երեկույթին։ Մանկավարժական ինստիտուտի հանդեսային դահլիճը գեղեցիկ կահավորված էր։ Ամենուր աղմուկ էր, երաժշտություն, ծիծաղ։ Անուշը թավշյա զգեստով էր, որը շատ էր բռնում նրա թուխ, թեթևակի գունատ դեմքին։ Կուրսի տղաները մոտենում էին Թևիկին, նա քրոջը ծանոթացնում էր նրանց, և նրանցից մեկը՝ Հակոբը, աղջկա պես կոտրատվող մի տղա, Անուշին հրավիրեց պարի։

Թևիկը շատ էր փափագում, որպեսզի Անուշն այդ օրը տեսներ Գայանեին, ինքը հետո զարտուղի ճանապարհներով կիմանար Անուշի կարծիքը, նա հենց դրա համար էլ քրոջը վերցրեց հետը, բայց Գայանեն չկար, և դա բավականին գցեց Թևիկի տրամադրությունը։ Չէր երևում և Հարութը։

–Հարութին չե՞ս տեսել,-հարցրեց նա ընկերներից մեկին։

–Երևի ընթերցարանում է,-եղավ պատասխանը։

Անուշը սրտանց ծիծաղեց։

–Ընթերցարանու՞մ։ Ի՞նչ է անում նա ընթերցարանում։-Անուշին զարմանալի թվաց այն, որ փոխանակ այս տոնական օրը պարելու, ուրախանալու բոլորի հետ, նա ճգնավորի պես նստել է ընթերցարանում։ Այ քեզ բթամիտ։ -Թևիկ, աղաչում եմ, ծանոթացրու ինձ այդ ցնդածի հետ։

–Ինչու՞ է ցնդած։ Տես, հա, խելքիդ չփչի ձեռ առնես նրան,-զգուշացրեց Թևիկը։-Թե չէ, գիտեմ քեզ՝ սիրում ես բոլորին ձեռ առնել, պիտակներ կպցնել։

–Ե՞ս,-քթիկը նրբագեղորեն կնճռոտելով ծիծաղեց նա։

–Տեսնու՞մ ես՝ ինձ էլ ես ձեռ առնում՝ ''ե՞ս''։ Ինձ՝ ոչինչ, ես քո եղբայրն եմ, բայց նրա հետ գործ չունես։

–Ինչու՞,-մի տեսակ շինծու խռովկանությամբ հարցրեց քույրը։

–Որովհետև նա իմ մոտ ընկերն է, լուրջ տղա է և անլուրջ բաներ չի սիրում։

–Դե լավ, խոսք եմ տալիս, ծանոթացրու։

Նրանք երկար միջանցքով անցան, մտան ընթերցասրահ։ Մի խումբ տղաներ ու աղջիկներ լռին տարված էին ընթերցանությամբ, մի քանիսը ինչ-որ բան էին գրում։

–Այ, նստած է այնտեղ,-կամացուկ ասաց Թևիկը։

–Ո՞ր մեկն է։

–Ծաղկամանի ետևի անկյունում։

Անուշը ժպտաց, նա տղայի ուսերն էր տեսնում միայն և գլուխը, որ խոնարհված էր առջևը փռած լրագրին։ Թևիկը խստորեն նայեց քրոջը, շշուկով ասաց.

–Ես քեզ զգուշացրեցի, չէ՞, Անուշիկ. ոչ մի ծաղրական բան։

–Բոլորովին, բոլորովի՞ն։

–Բոլորովին, բոլորովին։

Անուշի համար ցավալի էր, որ Թևիկը կռահել էր իր մտադրությունը՝ ձեռ առնել այդ ճգնավոր տղային և, եթե Թևիկը հենց հիմա առաջարկեր իրեն վերադառնալ դահլիճ, ինքը մեծավ ուրախությամբ կհամաձայներ։

–Նրա հետ կատակ– բան մի արա, այդպիսի բաներ չի սիրում նա,-խոժոռվելով փնթփնթաց Թևիկը։

Դա խիստ կպավ Անուշին, նա բռնկվեց ներքուստ, սակայն չհամարձակվեց որևէ բան ասել. այնուամենայնիվ, եղբորից վախենում էր։ Նրանք մոտեցան Հարութին։ Հարութը բարձրացրեց գլուխը, և Անուշը նույնիսկ զարմացավ, տեսնելով, որ նա հաստ ապակիներով ակնոց է կրում։

Հարութի հագին մուգ կապույտ կոստյում էր և օձիքը բաց շերտանախշով սպիտակ վերնաշապիկ։ Նա հանգիստ նայում էր իրենց։ ''Անձեռմխելի անձնավորություն,– կնքեց Անուշը, համարյա ատելությամբ նայելով նրան։-Մի գրամ քաղաքավարություն անգամ չունի։ Գոնե վեր կենար տեղից''։

–Ողջույն, Հարութ,-ասաց Թևիկը և Անուշին թվաց, թե փաղաքշական ինչ-որ երանգ կար եղբոր ձայնի մեջ։ ''Ինձ համար է վախենում'',-վճռեց նա։

–Ողջույն,-պատասխանեց Հարութը աղջկա ներկայությունից շփոթված։

–Ծանոթացիր, սա իմ քույրիկն է։

–Անուշի՞կը։-Նա բարձրացավ տեղից, քաղաքավարությամբ խոնարհվեց ու լայն ժպտաց, ցուցադրելով իր միահավասար սպիտակ ատամները։-Բարև ձեզ, Անուշիկ։-Նա սեղմեց Անուշի ձեռքը, որը Անուշը պարզել էր՝ կանխապես սառը արտահայտություն տալով դեմքին։-Ահա թե ինչպիսին եք դուք…Գիտե՞ք, Թևիկը այնքան է պատմել ձեր մասին, ազնիվ խոսք…և գերազանց գնահատականներով եք սովորում, և երգում եք լավ և լավ պարում եք։ Երաժշտականում եք, չէ՞, սովորում։

–Ոչ, թատերական պարարվեստի։

Թևիկը կատաղաբար նայեց քրոջը։

–Կատակում է, Հարութ… Բժշկական տեխնիկումում է սովորում… Չէ՞ որ ես ասել եմ քեզ։

Հարութը թեթևակի կկոցեց աչքերը և ապակիների տակից հետաքրքրասիրությամբ ու դարձյալ մի քիչ էլ շփոթված կերպով ուղիղ նայեց Անուշի դեմքին։ Անուշը ցուցադրաբար շրջվեց մի կողմ։

–Թևիկ, գնանք դահլիճ,-ասաց նա։

–Գնանք,-աճապարանքով արձագանքեց Թևիկը։-Հարութ, արի մեզ հետ, ի՞նչ ես նստել այստեղ։

''Արտադրության զարգացման տեմպերի տեսակետից տոների նպատակահարմարության պրոբլեմն է որոշում'',-ներքուստ ծիծաղելով, մտովի ասաց Անուշը։

–Ազնիվ խոսք, ինքս էլ չգիտեմ։ Մի թերթ կար, մտա նայելու, ու այդպես էլ մնացի։ Ծիծաղելի է, չէ՞։ Դե, գնանք։

Նրանք անցան վառ լուսավորված միջանցքով, մտան դահլիճ։

–Անուշիկ, այս որտե՞ղ եք,-բացականչեց Հակոբը։-Ես էլ, ահա, ձեզ եմ որոնում։ Գնանք պարելու։

–Գնանք,-Անուշը ձեռքը մեկնեց նրան, և նրանք մտան պարահրապարակ։

Անուշը մի երկու անգամ անցողակի նայեց Հարութին։ Թևիկն ինչ-որ բան էր պատմում նրան, Հարութը մտացրիվ կերպով լսում էր, ժամանակ առ ժամանակ թռուցիկ հայացքներ ձգելով պարողների կողմը։

Անցել էր մի քանի օր։ Անուշն արդեն սկսել էր մոռանալ Հարութի մասին, երբ հանկարծ, միանգամայն անսպասելի, երեկոյան նա ինքը եկավ իրենց մոտ։

Ամբողջ երեկոյան նստեց առանց մի խոսք ասելու։ Անհարմար ու ձանձրալի էր։ Թևիկն ինչ-որ պատմություն սկսեց։ Հարութը, հավանորեն, հանուն քաղաքավարության, ուշադիր նայում էր նրան, սակայն երևում էր, միտքն ուրիշ տեղ էր, չէր լսում։ Հետո Թևիկն առաջարկեց շախմատ խաղալ։ Հարութը համաձայնեց, բայց տաս քայլ չարած, պարզասրտորեն ժպտալով, խաղատախտակի վրայից ձեռափով խաղաքարերը թափեց սեղանին։ ''Թևիկ, խաղալ չգիտես'',-ասաց նա։ ''Անտաշ'',-քիչ մնաց նետեր Անուշը, ցասումով փայլատակող աչքերով նայելով նրա կողմը։ Այնուհետև վեր կացավ և, առանց ներողություն խնդրելու, գնաց քնելու։

Երկու օր անց Հարութը նորից եկավ։ Թևիկը սեղանի մոտ նստած բանաստեղծություն էր գրում, իսկ Անուշը տարված էր ընթերցանությամբ։ Մայրը աշխատանքի էր։ Դուռը Անուշը բացեց։ Նա հետ կանգնեց, Հարութին առաջ թողնելով։

–Բարև, Հարութ,-կենսախինդ ոգևորությամբ ողջունեց Թևիկը։ Նրա տրամադրությունը բարձր էր։-Նստիր։ Դու բանաստեղծությունից բա՞ն ես հասկանում։

–Ոչ այնքան։

–Հոյակապ մի բանաստեղծություն եմ գրել՝ Ղարաբաղին նվիրված։ Համարյա մի շնչում գրեցի։ Կարդա՞մ։

–Ես անհաջող դատավոր եմ։

–Ոչինչ, դա կարևոր չէ։ Լսիր.

Ուր էլ լինեմ, ուր էլ գնամ,

Հեռու թե մոտ՝ ուր էլ մնամ,

Ինձ հետ ես դու, իմ այգեստան,

Իմ բուրաստան,

Ծաղկածիծաղ իմ լեռնաստան։

Թևիկը աչքի տակով անհամբերությամբ նայեց Հարութին, տեսնելու՝ ազդեցություն թողնու՞մ է բանաստեղծությունը։ Սակայն որևէ բան կռահել՝ անհնարին էր։ Թևիկը շարունակեց կարդալ.

Ջրերդ զով ու քչքչան,

Հովդ անուշ ու շնկշնկան,

Արոտներդ ալպիական՝

Լորի կանչով կախարդական,

Անտառներդ հեքիաթային՝

Կկվի ձենով ու կուսական,

Սար ու ձորդ աստվածային՝

Չքնաղագեղ ու դյութական,

Երկրե-երկիր ես ման եկա,

Աստված վկա՝

Ուրիշ նման դրախտ չկա։

Նա դարձյալ գաղտնածածուկ նայեց Հարութի դեմքին, սակայն դարձյալ ոչինչ չկարողացավ կարդալ այնտեղ՝ ոչ ոգևորվածություն, ոչ հիասթափություն, և անհասկանալի էր վերջապես՝ դու՞ր է գալիս բանաստեղծությունը նրան, թե ոչ։

Ո՞վ չգիտի, որ դու իմն ես,

Ես մի գետ եմ, դու իմ հունն ես,

Դու իմ հույսն ես, աչքիս լույսն ես,

Իմ հավատն ու սրտիս սյունն ես,

Ես մի հավք եմ, դու իմ բունն ես,

Հայրենական դու իմ տունն ես։

Թևիկը կարդաց ու մնաց շփոթված. բանաստեղծության մեջ ինչ-որ բան նրան դուր չեկավ։ Քանի գրում էր՝ լավ էր, դուր էր գալիս, բայց, ահա, բարձրաձայն կարդաց, և ամեն ինչ կորավ. կարծես ոչ մի ոգեշունչ բան չկար մեջը։

–Ահա այսպիսի բաներ,-քթի տակ փնթփնթաց նա, նոթոտ տեսքով նայելով Հարութին։ Սա լուռ էր։ Ծխեց, բավականությամբ ներս քաշեց կապտավուն ծուխը։

–Չե՞ս նեղանա,– երկար լռությունից հետո հարցրեց նա։

–Ե՞ս… Ոչ,– արիաբար արձագանքեց Թևիկը։

–Թույլ է։ ''Ես կովս ծախեցի. նրան տանում էին իրիկնային աղջամուղջի միջով''։ Ճապոնական թանկայի այս մի տողն ինձ ավելի շատ բան է տալիս, քան քո ամբողջ ոտանավորը։

Թևիկը նեղացավ։ Եվ, չգիտես ինչու, նրա համար ամենավիրավորականն այն էր, որ Հարութն իր բանաստեղծությունը ''ոտանավոր'' անվանեց։ Նա տաքացավ, և ինչքան էլ ձգտում էր ապացուցել, որ բանաստեղծությունն ընդհանուր առմամբ, վատը չէ, որ ''մամայիս արև'' այն լեցուն է հայրենի եզերքի գեղեցկությամբ ու քնարականությամբ և, աստված վկա, Հարութը ոչինչ չի հասկանում բանաստեղծությունից և, որ, առհասարակ, պոեզիա հասկանալու համար նա չափից դուրս ''էքսցենտրիկ'' անձնավորություն է: Հարութը սոսկ ժպտում էր։

–Հայրենի հողի, հարազատ եզերքի թեման նոր չէ,-ի վերջո ասաց Հարութը,– և Ղարաբաղի մասին հարյուրավոր բանաստեղծություններ կան։ Նայիր, սա նույնպես Ղարաբաղին է նվիրված, մեր բարբառին, բայց տես, թե ինչ ուժ է պարունակում իր մեջ, այդ բարբառը մեր բնույթն է, մեր մտածողությունը, բանաստեղծն այն ժայռի հետ է համեմատում, ժայռի նման հին ու կարծր է համարում, ժայռի պես՝ խրված հայրենի հողում, և ոչ մի ուժ չի կարող սասանել նրան: Ղարաբաղի ու ղարաբաղցու անսասան ոգու գովքն է այստեղ։ Լսիր. ''Ժայռի նման է այս հին բարբառը, ժայռի պես կոշտ է, չմշակված, ու ժայռի պես էլ կարծր է, համառ է, չի պոկի նրան ոչ մի հարված. շուրթերի վրա այնպես է բառը, ինչպես որ ժայռն է հողում խրված''։ Այ, սա է նոր խոսքը, Թևիկ։

''Սիլվա Կապուտիկյանի հետ է համեմատում ինձ'',-դժգոհ փնթփնթաց Թևիկը։

–Ես այսպես եմ մտածում. եթե Ղարաբաղի մասին բանաստեղծություն ես գրում, կամ պետք է գրել նրանցից լավ, ովքեր մինչ քեզ գրել են այդ մասին, կամ բոլորովին չպետք է գրել,-շարունակեց Հարութը։-Մի՞թե այսպիսի բանաստեղծությունից հետո, սիրելիդ իմ Թևիկ, կարելի է թույլ բանաստեղծություն գրել։ Լսիր.

Ես մեռել էի վաղուց,

Բայց հառնել եմ երգով՝

       Եղեսպակի, ուրցի,

Խլածաղկի տեսքով։

Ասես ոչ թե բանաստեղծություն է, այլ երաժշտություն, քնքուշ մեղեդի, և դու զգում ես այդ երաժշտության, մեղեդու ամեն մի հնչյունն ու եղևէջը։ Շարունակությունը լսիր.

Գուրգուրում է հովն ինձ

Եվ այցելում՝ մեղուն,

Ինձ արածում է ձին,

Գերանդու պես հնձում

Տերևներ ու ցողուն՝

Խնայելով միայն

Արմատներս հողում։

Ցավ չզգալով բնավ՝

Ես հրճվում եմ ցավից,

Որ գտել եմ հնար,

Մի նոր կյանքի ավիշ՝

Փախչել հողի ծանր

Կոշտուկների միջով։

Իսկ նա՝ շիրմաքարս,

Միշտ համառ, անզիջող,

Դեռ կարծում է, թե ես

Պառկած եմ նույն տեղում

Եվ դեռ առաջվա պես

Ինձ ճզմում է հողում։

Այնինչ անցել եմ ես

Հողի մշտանորոգ

Պտույտներով անծիր,

Եվ ինձ իմ այս երկրորդ

Կենդանության օրոք

Արածում է մի ձի,

Այցելում է մեղուն,

Եվ արևը նորից

Ինձ համար է շողում։

Եվ սա գրել է հեռավոր գյուղում ապրող մի ծեր ուսուցիչ՝ անունը Մովսես Յախշունց։ Բանաստեղծի շնորհիվ բառերը թև են առնում, հասարակ շարժումը վերածվում է ճախրանքի, բառը կոկոնի պես պայթում է գեղեցկության ու հայտնության հրճվանքից։ Նայիր տես, թե սրանից հազար տարի առաջ ինչպես են նկարագրել, պատկերել կնոջը, և այդ կինն էլ Մարիամ Աստվածածինն է եղել.

Աչքն ծով ի ծով ծիծաղախիտ

Երկու փայլակնաձև

արեգական նման,

Բերանն երկթերթի վարդն

ի շրթանցն կաթեր…

Այ, սա է գեղեցկության ու հրճվանքի հայտնությունը։ Քո գրածի մեջ ես ոչ մի գեղեցկություն ու քնարականություն չեմ տեսնում, թույլ ոտանավոր է և վերջ։ Դու հափշտակվում ես պճնազարդ, ճոռում բառերի հնչեղությամբ, առանց մտածելու իմաստի մասին։

–Իսկ այս մե՞կը,-ինքնասփոփանքի համար արդարացման փորձ արեց Թևիկը.

Հայրենական իմ ծմակներ կանաչ,

Հանդերում կորած կածաններ ճանաչ,

Ուր էլ որ լինեմ՝ կանչում եք ձեռքով,

Կանչում եք դուք ինձ, կանչում եք ձեր քով…

-Կանաչ, ճանաչ, մալանչ, արչ, փարչ,-ընդհատեց նրան Հարութը։-Թույլ է, թույլ է, Թևիկ, դա ոտանավոր էլ չէ, նույնիսկ չգիտեմ, թե ինչ է։-Նա քիչ լռեց, ասաց.-Կամ այն օրը հանրակացարանում, այն ի՞նչ ոտանավոր էր, որ կարդացիր մեզ։ Ես այնտեղ չէի ուզում ասել, բայց հիմա կասեմ։ Ի՞նչ ասել է՝ ''Գետակը դեղնել է իրիկնադեմին…'' Ինչու՞ ''իրիկնադեմին'' և ինչու՞ ''դեղնել է''։ Մալարիայի նոպա՞ է բռնել, ինչ է։ Գետակը իրիկնադեմին մթանում է, մթագնում է, մգանում է, մթնդում է, մթնում, սևանում է, և ոչ թե դեղնում է։ Հետո էլ պարզ չէ, ի՞նչ նպատակով է գրված այդ ոտանավորը։

–Իսկ քեզ անպայման նպատա՞կ է պետք,-մռայլադեմ ու բամբաձայն վրա բերեց Թևիկը։

–Իհարկե։ Նույնիսկ ամենահասարակ շարժումն անգամ արվում է որոշակի նպատակով։ Ես քայլում եմ, որպեսզի առաջ շարժվեմ։ Չէ՞ որ ես քայլեր չեմ անի, երբ նստած եմ աթոռին։

–Դե լավ, ասենք թե իմ նպատակն այն է, որպեսզի էսթետիկական հաճույք պատճառեմ… ինքս ինձ։

–Հասկանալի է,-գլխով արեց Հարութը,-չնայած ''էսթետիկականը'' մի քիչ շատ է վերամբարձ հնչում։ Այդ դեպքում չարժեր, ուրեմն, այն կարդալ ոչ ինձ, և ոչ էլ տղաներին։ Եթե մալարիային գետակն այդպիսի ''էսթետիկական'' հաճույք է պատճառում քեզ՝ դա քո գործն է, իսկ ես բանաստեղծական ոչ մի բան չեմ տեսնում այդտեղ, ինչպես որ չեմ տեսնում նաև քիչ առաջ կարդացած քո այդ ոտանավորում։ Սիրտ չկա մեջը, սիրտ ու նոր խոսք։ Աստվածաշունչն ասում է. ''Այն չէ բանը, որ տեսնում է մարդը, որովհետև մարդը տեսնում է աչքի առաջինը, բայց Տերը սրտին է նայում''։ Հասկանու՞մ ես միտքը… կարճ՝ միտքն այն է, որ կանչվածները բազում են, ընտրյալները՝ սակավ։

Անուշը, գիրքը մի կողմ դրած, վաղուց էր արդեն ունկնդրում նրանց վեճին։ Հարութը շրջվեց նրա կողմը, հարցրեց.

–Անուշիկ, ասացեք, խնդրեմ, մի՞թե ճիշտ չեմ ես։

Անուշը հասկանում էր, իհարկե, որ ճշմարիտը նա է, բայց նրա համար տհաճ էր հենց այն, որ նա էր ճիշտը և ոչ Թևիկը, և, բացի այդ, նա վիրավորված էր եղբոր համար, որի բանաստեղծական ակնհայտ շնորհքին ինքը անվերապահորեն հավատում էր մինչև այսօր։

–Ես գրող չեմ, ինձ ինչու՞ եք հարցնում,– ասաց նա սառը։

Հարութը տարակուսանքով նայեց նրան։ Անուշը կարմրատակեց և, շրխկոցով փակելով գիրքը, վրդովված գնաց ննջարան։

Թևիկը, ձգտելով մեղմել ստեղծված անհարմար վիճակը, մրմնջած հազիվ լսելի.

–Դե, տասնհինգ տարեկան աղջիկն ի՞նչ է հասկանում… Ուշադրություն մի դարձրու։

Շուտով Հարութը գնաց։ Նրան ճանապարհ դնելուց հետո Թևիկը մտավ քրոջ մոտ և սկսեց նախատել նրան.

–Ասա տեսնեմ, դու մարդկանց հետ խոսելը ե՞րբ ես սովորելու։

–Իսկ ի՞նչ եմ արել որ…-զարմանքով ու դեռևս վրդովված ասաց քույրը։– Դու, ինչ է, ուզում ես որ ես աչքունքով ծամածռություննե՞ր անեմ նրա առաջ։

Թևիկը մնաց ապշած։

–Դու հիմա՞ր ես, ինչ է… Մամայի արև, դու խելքդ թռցրել ես… Մինչև ե՞րբ պետք է քո պատճառով անհարմար դրության մեջ ընկնեմ ես։ -Իսկ ինչու՞ ես անհարմար դրության մեջ ընկնում։ Ամեն մարդ իր կարծիքն ունի, ամեն մարդ իր սեփական տեսակետն ունի, իսկ, եթե նրան դուր չի գալիս, թող այլևս չգա։– Անուշը քաշեց գրասեղանի արկղը, ինչ-որ տետր հանեց։– Երևակայում է իրեն, պրոֆեսորիս նայեք՝ ''Ամենահասարակ շարժումն անգամ արվում է որոշակի նպատակով''։

–''Որոշակի նպատակով'',-ակամաբար կրկնեց Թևիկը։-Իսկ դու գիտե՞ս, որ նա պրոֆեսորից պակաս չգիտի, և որ դպրոցը ոսկե մեդալով է ավարտել։ Ընդունելության ժամանակ ընդամենը մի քննություն հանձնեց։-Նա բարկացած նայեց քրոջը։-Իսկ դու գիտե՞ս, որ նա հերոս է, -հանկարծ պոռթկաց Թևիկը։

–Հերոս է…-ետ շրջվելով, ծաղրական տոնով նետեց Անուշը։-Ինչի՞ հերոս է։ Մալարիայի դեմ պայքարի՞։

–Հիմար-հիմար մի խոսիր։ Իսկական հերոս է։ Մոնթեի գումարտակում է կռվել։ Հենց Մոնթեի հետ։ Իսկ Մոնթեն, իմացած եղիր, ամեն մարդու իր մոտ չէր վերցնի։ Կոմիտաս Հակոբյանն էր շարունակ մոտը և նա։ Տեսե՞լ ես նրա գրպանի ժամացույցը։ Մոնթեի նվերն է։ Հունիսի տասին է նվիրել, զոհվելուց երկու օր առաջ։ Մարտունու շրջանի բոլոր գյուղերը նրանք են պաշտպանել։ Եվ ոչ միայն այդ, Մարտակերտի և Քյալբաջարի ազատագրմանը ևս մասնակցել են։ Էլ չեմ ասում Մանաշիդի, Էրքեջի և Բուզլուխի համար մղված կռիվները։

–Իսկ ինչու՞ ոչ մի վիրավոր տեղ չունի,-արդեն հանգիստ ձայնով հարցրեց Անուշը, մտազբաղ թերթելով տետրը։

–Դու նրան մերկ տեսած կա՞ս,-հարցրեց Թևիկը ու մնաց կարկամած իր անհեթեթ հարցի համար։

Անուշը ծիծաղեց՝ եղբորը նայելով, և ցուցամատը շարժեց քունքի մոտ.

–Թևիկ, դու լրիվ գիժ ես,-ասաց նա, դեռևս ծիծաղելով։

–Այսինքն… ուզում էի ասել… նրա մարմնին համարյա սաղ տեղ չկա, լրիվ սպիներ են… Գլուխս տարար քո հիմար հարցերով։

–Եթե մի անգամ էլ գա, ես դուրս կգամ տնից, որպեսզի չխանգարեմ ձեզ,-եզրափակեց Անուշը, նստելով իր սովորական տեղը, լուսամոտագոգի առջև։

Թևիկը թափ տվեց ձեռքը, ասաց.

–Քեզ հետ գլուխ դնելու համար չուգունի ջղեր են պետք։-Ասաց ու բարկությամբ վառեց սիգարետը։– Դու ոչինչ չես հասկանում։

–Շատ լավ հասկանում եմ։

Էդ էր պակաս, որ Անուշը խոսքի տակ մնար։

Անուշը հաստատ համոզված էր, որ այդ օրվանից հետո Հարութն այլևս չի գա իրենց մոտ։ Թևիկն , իհարկե, քրոջ խոսքերը չէր հաղորդել նրան, և երկու օր անց, Հարութը կրկին եկավ նրանց տուն։

Անուշը մենակ էր։

–Թևիկը տանը չէ,-դռան մոտ կանգնած ասաց նա, առանց տղային ներս հրավիրելու։

–Իսկ կարելի՞ է սպասել նրան… Մենք նախօրոք պայմանավորվել էինք։

Անուշը չգիտեր, որ մի ամիս էր արդեն, ինչ Թևիկը, ուսման հետ միաժամանակ, աշխատում էր։ Մոր համար մենակ դժվար էր, և նա երեկոները ինչ-որ տեղ աշխատում էր։ Հարութը գիտեր այդ մասին և գուցե գիտեր նաև, որ Թևիկն այդ ժամին տանը չի լինելու։

–Մտեք,– ասաց Անուշը։

Հարութն, առանց հանվելու, անցավ սենյակ, նստեց սեղանի մոտ։ Անուշը ցանկացավ թեյի հոգս քաշել, սակայն նա շնորհակալություն հայտնեց, ասաց, որ չի ուզում։

Անուշը նստեց բազմոցի ծայրին և գլխահակ սկսեց ցուցամատով խաղալ թախտին գցված գորգի ծոպերով։ Որոշ ժամանակ այդպես լուռ նստած էին, հետո Հարութը ելավ, մոտեցավ լուսամուտին։ ''Հիմա կսկսի իր դասախոսությունը քաղաքավարության օգտավետության մասին'',-մտածեց Անուշը՝ ներքուստ պատրաստ հակադրվելու։

Հարութը խոսեց թեթև քմծիծաղով, հավանորեն, ակնկալիք չունենալով որև բան լսելու։

–Անուշիկ, սիրելիս, ասացեք, ինչու՞ այդպես անբարյացկամ եք վերաբերվում ինձ։

Անուշը բարձրացրեց հայացքը. նա ինքն էլ կարգին բացատրել չէր կարող ''ինչու'', բայց պատասխանեց հանդուգն.

–Հենց այնպես… Ձեր դեմքը դուր չի գալիս ինձ։

–Զիլ է…Բայց մի՞թե մարդուն կարելի է արհամարհել միայն այն բանի համար, որ նա, ասենք, գեղեցիկ չէ։

–Դա իմ գործն է՝ ում արհամարհել և ում չարհամարհել։

–Ոչ , Անուշիկ։ Դա ոչ միայն ձեր գործն է, դա նաև իմ գործն է։ Չէ՞ որ դուք ինձ եք արհամարհում, հետևաբար, ստացվում է, որ դա միաժամանակ նաև իմ գործն է ։

–Ինչպե՞ս։

–Շատ հասարակ։ Դուք արհամարհում եք ոչ թե ձեզ, այլ՝ ինձ։ Ուրեմն նաև իմ գործն է։ Մի՞թե պարզ չէ։

Անուշը թոթվեց ուսերը։

–Ես կուզենայի ձեզ հետ խոսել այդ մասին,-քիչ հապաղելով ասաց Հարութը:

–Ինչի՞ մասին։

–Ինչի մասին հենց նոր ասացի։

–Ե՞րբ եք ուզում խոսել։

–Հիմա։

–Վախենում եք հետո ժամանակ չունենա՞ք,– մանր ծիծաղեց Անուշը, ուղիղ նայելով տղային։-Ավելի լավ է երաժշտություն միացնեմ։ Դուք երաժշտություն սիրու՞մ եք։

–Սիրում եմ։ Լավ երաժշտությունը միշտ էլ հաճելի է լսել։

–Ժամանակակի՞ց։

–Եվ ժամանակակաից, և՛ դասական։

Անուշը կլոր սկավառակը մտցրեց մագնիտոֆոնի մեջ, և քնքուշ մեղեդին տարածվեց սենյակում։

–Ձեզ դու՞ր է գալիս Շաքիրան,– անսպասելի հարցրեց Անուշը։

–Ոչինչ, վատ չէ երգում։

–Իսկ Ջեսսիկա Սիմպսո՞նը։

–Ջեսսիկա Ալբան ավելի է դուր գալիս։ Նա և լավ է երգում, և անչափ գեղեցիկ է։ Դու շատ ե նման նրան,– անսպասելի եզակի դեմքով ասաց նա։– Նայե՞լ ես նրա վերջին տեսահոլովակը։

Անուշը դանդաղ տարուբերեց գլուխը, զարմանքով զննելով տղային։

–Վազելիս նրա մազերը ծածանվում են ուսերին,– ամոթխած ժպիտով ասաց Հարութը։-Ճիշտ քո մազերի նման, երբ վազում ես։

–Իսկ ինձ որտե՞ղ ես տեսել վազելիս,– նույնպես եզակի դեմքով՝ զգույշ հարցրեց Անուշը, շեղակի նայելով նրան։

–Տեսել եմ,-անորոշ արձագանքեց Հարութը, նույն ամոթխած ժպիտով։

Անուշը կրկին զարմանքով նայեց նրան, այնուհետև ասաց.

–Թևիկը Շերին է սիրում։ Երևի նրա համար, որ հայուհի է։-Հարութին նայելով ժպտաց, չգիտես ինչու, միանգամից զղջալով քիչ առաջվա իր անկիրթ պահվածքի համար։

–Շերը շատ տաղանդավոր երգչուհի է։ Նրա երգերը գերում են ձայնի յուրահատուկ գեղեցկությամբ, կատարողական բարձր արվեստով ու վարպետությամբ։ Նա տաղանդավոր է՝ և որպես երգչուհի, և որպես հանրահայտ կինոդերասանուհի։ Այլապես ''Օսկարի'' չէր արժանանա։

–Իս ես ավելի շատ հավանում եմ Նելլի Ֆուրնանդային։ Չի Լին նույնպես լավ երգչուհի է։ Հատկապես հաճելի է լսել նրա ''Սիրտը''։ Բայց ամենա, ամենա, ամենա շատ, ինձ իհարկե, Բրիտնի Սպիրսն է դուր գալիս։ ''Գիշեր և ցերեկ իմ սիրտը վհատ լոկ քեզ է տենչում'' երգը անտարբեր լսել չեմ կարող։

Հարութը շարունակում էր լուսամուտից նայել դուրս, ուր մանրիկ անձրև էր սկսել։ Որպեսզի թաքցներ հուզմունքը՝ նա խոսեց հանդարտ ու ցածր ձայնով.

–Երբ առաջին անգամ տեսա քեզ ընթերցասրահում… Հիշու՞մ ես, դու զայրացկոտ շրջվեցիր ինձնից… Հետո մեր կուրսի Հակոբի հետ գնացիք պարելու… Թե իմանայիր ինչպես էի նախանձում ես նրան այդ պահին…

Հարութը կանգ առավ։ Հետո հանկարծակի շրջվեց Անուշի կողմը և, ուղիղ նայելով նրա սևորակ աչքերին, որոնց մեջ ինչ-որ ձգող ու շատ հարազատ բան կար, ասաց.

–Դու գիտե՞ս, թե ինչքան ծանր է, երբ ահա այսպես սիրում ես…Շատ խորունկ կերպով սիրում ես, իսկ քեզ ծաղրանքով, քամահրանքով են պատասխանում, և դու չգիտես նույնիսկ, թե ինչու… Չէ՞ որ դու չգիտես ինձ, դու նույնիսկ չկամեցար խոսել ինձ հետ։ Ես գալիս եմ ձեզ մոտ, իսկ դու փակվում ես սենյակում։ Միթե՞ այնքան ատելի եմ ես, որ ինձ նայելն անգամ տհաճ է քեզ համար… Այո, դու կարող ես չսիրել ինձ, դա քո գործն է, բայց հենց այնպես, մարդկայնորեն, հարգալից ձևով, գոնե որպես քո եղբոր ընկերոջ հետ, խոսել կարո՞ղ ես, միթե՞ դժվար է դա։

Եվ նա այդ ամբողջն արտաբերեց այնպիսի մի հուսաբեկ թախիծով, որ Անուշի շունչը կանգ առավ։ Եվ նրա ողջ ''կատաղությունը'', ողջ ''ատելությունը'' միանգամից, ասես հովի մի թեթև շրշյունով, իսպառ չքացավ։ Սիրտը արագ սկսեց բաբախել, շփոթվածության սարսափելի զգացումը ակնթարթապես պարուրեց նրան։ Նա, մի տեսակ վախեցած, մտածեց այն մասին, որ այդ խոսքերից հետո Հարութը կարող է թողնել ու գնալ։ Չգիտես ինչու, ինքը չեր ուզում, որ նա գնար։ Նա անզուսպ ցանկություն ունեցավ պահել նրան, թե ինչու՞ այդպիսի տարօրինակ միտք ծագեց իր մեջ՝ Անուշը բացատրել չէր կարող, բայց այն, որ նա չէր ուզում, որպեսզի Հարութը թողներ ու հեռանար՝ հաստատ էր։ Նա պատրվակ էր որոնում որևէ կերպ պահել նրան, խոսակցության որևէ նյութ գտնել՝ կարևոր թե անկարևոր, նշանակություն չունի, միայն պահեր նրան իր մոտ։

–Դու այստեղ, քաղաքու՞մ ես ապրում,-մի բան ասած լինելու համար հարցրեց Անուշը։-Այսինքն, քաղաքու՞մ ես ծնվել։

–Ուսանողական հանրակացարանում եմ ապրում, բայց ծնվել եմ գյուղում։ Մինչև ընդունվելը նույնպես գյուղում էի ապրում։ Հացի գյուղ՝ լսած կա՞ս։

–Հացի՞,-ժպտաց Անուշը։-Չեմ լսել։ Բայց միթե՞ այդպիսի անունով գյուղ կարող է լինել։

–Ինչու՞ չի կարող լինել, եթե կա։ Վաչագան թագավորը իր նստավայր Պարտավ քաղաքից, որ հիմա կոչվում է Բարդա, եկել էր մեր գյուղ՝ աղջիկ ուզելու։ Աղբյուրի մոտ նա հանդիպում է մեր գյուղացի Անահիտ անունով մի աղջկա, որը անչափ գեղեցիկ գորգեր էր գործում և ինքն էլ չտեսնված գեղեցկուհի էր։ ''Եթե արհեստ ունես, ասում է թագավորին, իմ համաձայնությունը կտամ, եթե ոչ, ուրեմն ամուսնության մասին խոսք լինել չի կարող''։ Վաչագան թագավորին դուր է գալիս նրա իմաստուն խոսքը, հետագայում, արհեստ սովորելուց հետո, նա ամուսնանում է Անահիտի հետ, և այդ օրվանից աղբյուրն այդ կոչվում է Անահիտի աղբյուր։ Հիմա էլ կա այդ աղբյուրը։

–Քո ծնողներն այնտե՞ղ են ապրում։

Հարութը քիչ լռեց, ասաց.

–Այո…Մայրս բժշկուհի է, իսկ հայրս կոլտնտեսությունում էր աշխատում, ագրոնոմ էր։ Այս կռվում ռմբակոծության ժամանակ սպանվեց մեր տան բակում…Փոքր քույր էլ ունեմ, վեցերորդ դասարանում է սովորում։

–Իմ հայրը նույնպես զոհվեց… Ավելի ճիշտ, մենք չգիտենք նույնիսկ՝ իրականում զոհվե՞ց նա, թե գերի վերցրեցին, որովհետև շատերին են գերի վերցրել այդ օրը: Ամեն ինչ այնպես միանգամից եղավ։ Բայց մեկ-մեկ լսում ենք, որ, իբր, տեսնող է եղել՝ սպանվել է։ Մի օրվա մեջ մոտ հարյուր մարդ էր զոհվել։ Նույնիսկ պառավ կանանց չեն խղճացել…Երբ պապաս կար, մենք երջանիկ էինք, նա շինարարությունում էր աշխատում, իսկ մայրս՝ Բաքվի Վոլոդարսկու անվան կարի ֆաբրիկայում։ Թևիկը սովորում էր դպրոցում, իսկ ես դեռ փոքր էի։ Բայց ամեն ինչ հիշում եմ, ճիշտ է, աղոտ կերպով, բայց հիշում եմ, փակում եմ աչքերս,-Անուշը մի կիսավայրկյան փակեց երկար թարթիչներով իր աչքերը,-փակում եմ աչքերս և ամեն ինչ, ոնց որ մշուշի մեջ, երևում է. ինչպես էին ռուս զինվորականները մեր շքամուտքի մոտ երկշարք կանգնել, և մենք նրանց արանքներով գնում էինք դեպի մեքենաները, քամի էր, ձնախառն անձրև էր տեղում և շատ ցուրտ էր,նավն եմ հիշում, և այն, թե ինչպես էր փայլփլում ջուրը, թեև արև չկար, և դարձյալ մշուշի մեջ, ոնց որ երազում, տեսնում եմ այն երկու աղջկան, որ իրենց գցեցին ծովը։ Հետո այլևս ոչինչ չեմ հիշում, միայն միտս է, որ նավը շարունակ օրորվում էր, և ես սաստիկ վախենում էի, որ այն կխորտակվի։ Ուրիշ ոչինչ չեմ հիշում։ Թևիկը լրիվ հիշում է։ Չէ՞ որ նա արդեն մեծ էր, երբեմն նստում, մայրիկի հետ խոսում են այդ մասին, ես դա չեմ հիշում, բայց նրանք ասում են, որ երկու հարյուր հիսուն տեղանոց նավում հազար յոթհարյուր մարդ կար, բոլորը՝ ծեծված, բոլորը՝ ջարդված դեմքերով, նավից ետ էին նայում դեպի քաղաք ու լաց էին լինում։ Այդ մասին խոսելիս մայրիկի աչքերը շարունակ արցունքոտվում են։ Թևիկը բանաստեղծություն ունի այդ մասին, ուզու՞մ ես կարդամ։ Կարող է քեզ դուր չգա, բայց ես հավանում եմ։ Մայրիկին նույնպես դուր է գալիս, երբեմն-երբեմն նրա համար արտասանում եմ, և մայրիկը լուռ արտասվում է։ Չէ՞ որ նրա ծնողներն այնտեղ զոհվեցին։ Կարդա՞մ։