Թ Ու Խ Ճ Ա Յ Ը

–Իտալիայում։

Նորից նույն որոտուն ծիծաղն ու քրքիջը լսարանում։ Եվ ամենագլխավորը, երևում է՝ Թևիկն ինքն էլ շատ գոհ է իր պատասխանից, աջ այտը քիչ վեր՝ քթի տակ հանգիստ ժպտում է։

Հետագայում Հարութը բոլորին բացատրում էր, թե, իբր, Թևիկը խելա՞ռ հո չէ, որ պատասխան պարունակող այդպիսի պրիմիտիվ հարցին չկարողանար պատասխանել, և որ, իբր, նա դիտմամբ էր ասել՝ Իտալիայում, իսկ թե ինչու՞ էր նա այդպես ասել, Հարութը բացատրել չէր կարողանում, պարզապես թոթվում էր ուսերը և վերջ։

–Լավ, տուր ստուգման գրքույկդ,– զվարթաձայն ասում է դասախոսը։ Ամենայն հավանականությամբ, շատերի նման, նա նույնպես համակրում էր մանկական հուզիչ միամտությամբ այդ հսկային։– Ստուգարք եմ նշանակում, բայց պայմանով, որ քննության ժամանակ այլևս ոչ մի զիջում չի լինելու: Պա՞րզ է:

Ի պատասխան, Թևիկը գլխով է անում, գրպանից հանելով ստուգման գրքույկը, դանդաղաշարժ մոտենում է դասախոսին և մեկնում գրքույկը, չմոռանալով, իհարկե, քրթմնջալ այն մասին, որ ''տասներեք բրոշյուրից ու տասներկու գրքից'' օգտվել է։

''Ես իմ մամայիս ազիզ ցավը տանեմ'', – իրար բոթելով շարունակում էին տղաները։

Դուրս գալով լսարանից, Թևիկը գլխահակ նստում է միջանցքում դրված նստարաններից մեկին։ Ոտքն, իրոք, ցավում է։ ''Երևի, բեկորն է շարժվել'',-մտածում է։

–Ի՞նչ էիր տակից-գլխից դուրս տալիս,– մտերմիկ -հարձակողական տոնով հանդիմանում է Հարութը, որի հետ ընդունելության հենց առաջին օրվանից ընկերություն էր անում։ – Ի՞նչ էիր մեջ գցել այդ սկզբնաղբյուրների պատմությունը, մայրիկի հիվանդությունը և ամենասարսափելին՝ այդ ''մամայիս արևը''։

Այստեղ տեղն է , իհարկե, որ Թևիկն, այս ամենից զզված, գրողի ծոցն ուղարկի իր անկոչ քննադատին։ Բայց չէ… Ընդհակառակն, նա հուզվում, կարմրում է, անհեթեթ ժպտում, անօգնական տարածելով ձեռքերը, այսինքն՝ հասկանու՞մ ես, իրոք, շատ հիմար բան եղավ՝ ''ինքս էլ չգիտեմ, թե ոնց այդպես ստացվեց''։

Եվ, չնայած դյուրահավատ պարզամտությանն ու աններելի ծուլությանը, կուրսի տղաները նրա մասին բոլորովին վատ կարծիքի չեն։

–Թևի՞կը… Հրաշալի տղա է։

Եվ ահա սկսվել են քննությունները։ Ավելի ճիշտ, վերջին քննությունն է մնացել։ Այն նույն առարկայից, որի ստուգարքի ժամանակ ճերմակահեր դասախոս Սոկրատ Խանյանն ասաց, որ այլևս ոչ մի զիջում չի լինելու։

Եվ, հակառակի պես, բացվել է ոտքի վերքը, ամբողջ գիշեր ցավից մի վայրկյան անգամ չէր քնել։

Թևիկը Բաքվում է ծնվել, մինչև հինգերորդ դասարան ռուսական դպրոց է հաճախել։ Բաքվի վերջին՝ իննսուն թվականի կոտորածների ժամանակ, նրանց ընտանիքին հրաշքով հաջողվել էր փրկվել, նավով փախչել քաղաքից։ Մինչև հիմա էլ նա սարսափով է վերհիշում այդ ամբողջ պատմությունը, ծովափնյա զբոսայգին, հարյուրավոր մարդիկ (ռուս զինվորականների ու տանկերի հսկողությամբ, որպեսզի ադրբեջանցի զինված խուժանը նորից չհարձակվեր նրանց վրա), ցաքուցրիվ, ծեծ ու ջարդից այլանդակված դեմքերով, սարսափահար այս ու այն կողմ էին վազում, որոնելով հարազատներին, մի կերպ խցկվում լաստանավի մեջ, ծովն է հիշում, ուր արդեն զինվորականներ չկային, և նավի անձնակազմը սանձարձակորեն ծանակում էր անպաշտպան հայերին, խաբեությամբ կամ բռնի կերպով խլելով նրանց զարդերն ու վերջին կոպեկը։

Կրասնովոդսկից նրանց ինքնաթիռներով ձրի փոխադրեցին Երևան, ժամանակավոր տեղավորեցին պանսիոնատում։ Հայաստանը, Ադրբեջանի և Թուրքիայի կողմից շրջափակված, սարսափելի ցուրտ, մինչև լույս սենյակի մեջ առաջ ու ետ էին գնում. ցրտից հնարավոր չէր աչք փակել։ Բնիկ ղարաբաղցի էին ծնողները, որոշեցին տեղափոխվել Ղարաբաղ, Մարաղա գյուղում ազգականներ ունեին։ Սակայն նրանց բախտը այստեղ ևս չբերեց։ Ապրիլի տասին ռուս գեներալ Շամանովի տանկերը խուժեցին գյուղ, տանկիստները ռուս տղաներ էին, ասացին, որ ադրբեջանական զորքն ու թալանչի ոհմակը՝ Բարդայից, Միր-Բաշիրից ու շրջակա ադրբեջանական գյուղերից, հետևից գալիս են, փախեք։ Հայրը տանը չէր, գյուղի չորս կողմում պահակակետեր կային, նա պահակակետերից մեկում հերթապահում էր այդ օրը, ու Թևիկը նրան այլևս չտեսավ։ Զոհվե՞ց միանգամից, թե գերի վերցրին՝ անհայտ էր։ Օդից ռմբակոծում էին գյուղը, հրդեհիչ արկերով խփում էին տներին, այս ու այնտեղ մի քանի տուն բոցավառվեց։ Խուճապ էր, ճիչ ու վայնասուն, սկսեցին փախչել, տանկերից նույնպես կրակում էին, մարդիկ ընկնում էին ու մնում այդպես ընկած։ Անցան Լենինավանը, Լեոնարխը, Կարմիրավանը, որոնք նմանապես ռմբակոծվում էին ինքնաթիռներից ու տներ էին վառվում, հասան Մարտակերտ, այնուհետև ձորերով, սարերով, նոր-նոր կանաչող անտառներով, շարունակ գնում ու գնում էին։ Զանազան գյուղերով էին անցնում, բայց ինքը այդ գյուղերի անունները չգիտեր, ամենուր՝ փախուստ, ոչխարի մայուն ու կովերի բառաչ, իրարանցում։ Հինգերորդ թե վեցերորդ օրվա լուսադեմին հասան Ստեփանակերտ, որը նույնպես շարունակ ռմբակոծվում էր Աղդամից, Խոջալլուից, մոտակա ադրբեջանական գյուղերից ու Շուշի քաղաքից…Ապրում էին՝ որտեղ պատահեր, մինչև տասերորդն ավարտելը մի քանի դպրոց փոխեց, չհաշված Բաքուն ու Երևանը։ Հետո սկսվեց պատերազմը, և Թևիկն իր բարձր հասակով, դյուրահավատ-անեղծ նայվածքով, կռվի առաջին գծում էր։ Ալաշանի բարձունքին տիրելու համար ահագին զոհեր եղան, և նրանց մեջ՝ Իգոր Բաղունցը։ Ապոլոնի պես գեղեցիկ այդ շեկ տղային Թևիկը շատ էր մտերիմ։ Իգորն էլ իր նման քչախոս էր ու իր նման ինքնամփոփ։ Ծառերի ետևում, փոքրիկ մի թմբի նստած խոսում էին և միանգամայն անսպասելի՝ Իգորն իր սիրո մասին պատմեց Թևիկին։ Իր հոր մտերիմ ընկերոջ աղջկա մասին էր պատմությունը, անունը Լաուրա: Նույն դասարանում էին սովորել Մարտակերտում, իսկ հետո աղջկա ընտանիքը փոխադրվել էր Բաքու։ Տասերորդ դասարանը նա այնտեղ ավարտեց, այնտեղ էլ ընդունվեց համալսարան, բայց ամռանը գալիս էին Մարտակերտ, այստեղ տուն ունեին։ Աներևակայելիորեն գեղեցիկ, կենսախինդ, շլացուցիկ ժպիտը գեղահրաշ շուրթերին՝ այդ աղջկան Իգորը ամբողջ սրտով, ողջ հոգով սիրում էր, բայց այդպես էլ համարձակություն չունեցավ խոստովանել նրան իր սերը։ '' Հաճախակի, նույնիսկ կարելի է ասել ամեն գիշեր, տեսնում եմ նրան երազում'',-ասաց Իգորը։ Իսկ հետո մի հարց տվեց, որ շատ տարօրինակ հնչեց այն ժամանակ։ Ասաց. ''Մարդ վշտից կարո՞ղ է մեռնել''։ Թևիկը տարակուսանքով նայեց Իգորին, թոթվեց ուսերը, իսկ Իգորն ասաց. ''Եթե ինձ մի բան պատահի, մայրս չի դիմանա… հայրս նույնպես''։ ,,Նրանք ջահե՞լ են'',– մի բան ասած լինելու համար հարցրեց Թևիկը։ ''Այո, շատ ջահել են, ես նրանց առաջարկել եմ, փոքր եղբայր ունեմ, Օլեգ է անունը''։ Եվ Թևիկն իր մտքում համաձայն էր դրան, այո, այդպիսի որդու՝ և հոգով, և արտաքինով այդպիսի գեղեցիկ որդու կորուստին, չէ, ոչ մի ծնող չի դիմանա, բայց ուրիշ բան ասաց Թևիկը, նա ասաց. ''Իգարյոկ, ինչեր ես խոսում, մենք հաղթանակով կվերադառնանք, միասին կգնանք հորդ ընկերոջ տուն…''։ ''Ուշ է,-դառնակսկիծ ընդհատեց նրան Իգորը,– նա ամուսնացել է արդեն'' , և, ամենայն հավանականությամբ, որպեսզի Թևիկն այլևս ոչինչ չհարցներ իրեն այդ մասին, կտրուկ անցավ բոլորովին այլ խոսակցության։

–Ուղիղ հարյուր տարի առաջ Րաֆֆին եղել է այստեղ, Ալաշանում, – ասաց նա։ – Աղջիկների է հանդիպել, որոնք այս անտառներում, առանց որևէ երկյուղի, հոն են եղել քաղելիս, և ոչ մի թուրքի գյուղ, ոչ մի թուրք այն ժամանակ չեն եղել այս կողմերում, իսկ հիմա եկել, լցվել են, հազար ու մի կեղծիքով ու սադրանքով պատմություն են ստեղծում, ուզում են տեր կանգնել մեր պատմությանն ու մեր հողերին։

Այդ օրը, մարտի ժամանակ, Իգորը զոհվեց։ Հետագայում Թևիկը լսեց, որ իբր Իգորի մայրը՝ Մարտակերտի միջնակարգ դպրոցի ուսուցչուհի Մարինան, որդու վշտին դիմացավ… ընդամենը քառասուն օր, իսկ հայրը՝ Պավլիկը, մի տարի կարողացավ միայն դիմանալ… Որքանով էր դա ճիշտ՝ ինքը հաստատ չգիտեր, բայց, եթե ասում են, ուրեմն ճշմարիտ մի բան կա, հո զուր տեղը չէին ասի:

Բազմաթիվ մահեր տեսած Թևիկին ցնցել էր Իգորի մահը։ Շարունակ զսպում էր իրեն, բայց գնալով մեջը լկլկում էր, չկարողացավ իրեն պահել, չոքեց գետնին ու, հայացքը երկնքին, լաց եղավ։ Ավելի ճիշտ, դա լաց չէր, այտամկանը շարունակ ցնցվում էր, և այդ լաց կոչվածն իր ներսում բարձրանում, խեղդում էր նրան, և օդը չէր հերիքում, որ շնչեր։ Այդպես երկրորդ անգամ էր պատահում իր հետ։ Առաջին անգամ՝ երբ Մարաղայից դուրս էին եկել և մի բլրակից նայեց հետ, վառվող գյուղին։ Այրվող տների բոսոր ցոլքերից այնտեղ, գյուղի վրա երկինքը շիկացած էր և Թևիկին մի պահ այնպես թվաց, թե հայրն այնտեղ ընկած է անօգնական, իսկ իրենք նրան լքած հեռանում են։ Ինչպես հիմա, ներսից, ուղղակի կրծքավանդակի տակից, ինչ-որ ալիք շարունակ բարձրանում, ասես բութ մատով՝ սեղմում էր կոկորդը, և նա, բերանը լայն բացած, հազիվ էր կարողանում շնչել։

Իգորի զոհվելու օրը Թևիկը վիրավորվեց ձախ ձեռքից, սակայն դուրս չեկավ կռվից, վիրակապեցին վերքը, և նա ջոկատի առջևից անդադար կրակելով առաջ էր գնում։

Երեկոյան դեմ ազատագրեցին Ալաշանը։

Հաջորդ անգամ Թարթառի ձորում վիրավորվեց, Սարսանգի ամբարտակից մի քիչ վերև, Դրմբոն գյուղի մոտ։ Գետի մյուս ափից, Զագլիկ գյուղի մոտերքից, շարունակ խփում էին ֆուգասային արկերով։ Հենց արկերի բեկորներից էլ վիրավորվեց։ Ամբարտակի վրա անթիվ-անհաշիվ զոհեր եղան երկու կողմից։ Սկզբում խոսք կար պայթեցնել ամբարտակը, հետո հրահանգ եկավ՝ ոչ մի դեպքում. Ղարաբաղին լույս ու ջուր է պետք։

Թևիկն այդ ժամանակ վիրահատված ոտքով պառկած էր Ցեխ ձորի դաշտային հոսպիտալում։ Բուժեցին ոտքը, և նա դարձյալ կռվի դաշտում էր, այս անգամ Կիչան գյուղն էին ազատագրում։ ''Թուրքերը Թևիկից են փախչում,-կատակում էին տղաները։-Բոյը տեսնում՝ վախից զենքերը գցում, ճղում են''։ Թևիկը ժպտում էր այդ խոսքերի վրա, ինչպես նա կարող էր ժպտալ՝ աջ այտը քիչ բարձրանում է, փոսիկ է գոյանում այնտեղ, իսկ աչքերը շողում են մի առանձնահատուկ փայլով։ Ինչ-որ մեկը հարցրեց, թե մեր գյուղերն ավերող այդ կործանիչների օդաչուները ադրբեջանցինե՞ր են արդյոք, թե ռուսներ։ ''Դու հիմա՞ր ես, ինչ է,-վրա տվեցին այս ու այն կոցմից,-դու այդ որտե՞ղ ես տեսել, կամ լսել, որ ադրբեջանցին օդանավ քշի''։ Եվ այստեղ դանդաղորեն շրջվելով՝ Թևիկն իր միամիտ-անմեղ տեսքով բացատրեց, որ Բաքվում ինքը իր աչքով տրամվայ քշող ադրբեջանցի է տեսել։ Մի այնպիսի ոռնոց ու քրքիջ բարձրացավ, որ նույնիսկ զգուշացան մի պահ՝ այդ բարձր ծիծաղով ու քրքիջով հակառակորդին հո չեն մատնում իրենց տեղը։

Կռվի դադարներին տղաները տարվում էին Ղարաբաղին վերաբերող պատմություններով։ Անուններ էին տալիս, որ ինքը երբեք չէր լսել՝ Շիլդերբերգեր, Ղազվինի, Պիգուլևսկի, Շառլ Դիլ, Իբն Խակուալ, Ամֆիտեատրով, Շեխտման։ Եվ ոնց էլ հիշում էին այդ բոլոր անունները։ Նրանց մեջ ինստիտուտ ու համալսարան ավարտածներ կային (Իգորը նույնպես ինստիտուտավարտ էր, ափսոս, հազար ափսոս)։ Մի ուսուցիչ էլ կար՝ Վաղարշակ Գաբրիելյան, Քոլատակ գյուղից։ Թևիկի նման երկարահասակ, բայց բարակիրան, չորուկ դեմքով մարդ էր, անչափ բարի տեսքով։ Հիսունն անց էր, բայց գիշեր-ցերեկ որդու հետ իրենց հետ՝ կռվի ամենաթեժ տեղերում։ Հետաքրքիր ձևով էր խոսում, բառերը երկարաձգելով։ Մամռակալած թավ անտառի խորքում , չոր ու զսպանակվող փափուկ տերևներին պառկած՝ Թևիկը հայացքը երկնքի մուգ կապույտ խորքապաստառին դանդաղորեն տարուբերվող ծառերի կատարներին, լսում էր նրա ձայնը.

–Ղարաբաղը, կամ ինչպես հնում էին ասում՝ Արցախը, միշտ հայոց աշխարհ է եղել, նրա ամբողջ տարածքում, սկսած Սևանա լճի արևելյան ափից մինչև Արաքս ու Քուռ գետերը ու այնտեղից էլ մինչև Վրաստանի հարավային սահմանները, հայերս ապրում ենք վաղնջական ժամանակներից։ Չիչերինը Ռուսաստանի արտաքին գործերի կոմիսարն էր, Լենինին ուղարկած նամակում նա մատնանշում է, որ Ղարաբաղը բուն հայկական տարածք է, սակայն հարթավայրային մասում հայերին բնաջնջելուց հետո, գրում է նա, այնտեղ բնավորվել են թաթարները։ Դժբախտաբար, հայերին վերաբերող բոլոր նամակներն ու զեկույցները Լենինը մակագրում էր հայատյաց Ստալինին, մեր կորուստների մեծ մասը դրանով է պայմանավորված։ Կարդացեք Հերոդոտ-Ստրաբոնից մինչև Մարկո Պոլո, Ջովաննի Գուայտա ու Դեվիդ Լենգ, նմանապես արաբական ու հունահռոմեական բազմաթիվ հեղինակների երկերը, և դուք կտեսնեք, որ Քուռ գետի աջ մասը դարեր ի վեր Հայաստան էր կոչվում, իսկ ձախ մասը ալանների երկիր, որտեղ ապրող ցեղերից մեկի՝ գարգարցիների համար Մեսրոպ Մաշտոցը տառեր ստեղծեց…

Թեթև հողմիկից ծառերն օրորվում էին, տերևները թրթռում, խշշում էին, ինչ-որ տեղ, ոչ այնքան հեռու, փայտփորիկը անձանձիր տկտկացնում էր չոր ծառաբունը, մի պահ կանգ էր առնում, ասես ականջ էր դնում արձագանքին ու դարձյալ վերսկսում էր իր համաչափ տկտկոցը։ Կյանքը հանդարտ հոսում էր հավիտենական թվացող այդ խշշուն անդորրի մեջ, Թևիկի մտքում, ավելի շուտ, ոչ թե մտքում, այլ սրտում, հոգու ամենախորքում, այս ամենը փոխարկվում էր բանաստեղծության, հանգավորվում էր, կկվի ձայնը թախծական երգ էր դառնում, փայտփորիկի տկտկոցը՝ մորզեգիր, դեղձանիկի գեղ-գեղ երգը՝ սիրո կանչ ու մեղեդի, և նրան անիմաստ ու ցավալի էր թվում այն, որ շուտով, գուցեև մի քանի րոպեից հետո, այս ամենը կմարի, կխլանա ռումբի ահարկու պայթյունից ու ավտոմատների կրակոցներից, և Թևիկն իր ջոկատը կտանի մարտի ու, ամենայն հավանականությամբ, տղաներից մեկը, որ հիմա գլուխը ձեռափին հակած խաղաղ լսում էր Վաղարշակ Գաբրիելյանի պատմությունը՝ հայրենի Ղարաբաղի մասին, պատահական գնդակից կզոհվի այնտեղ, ինչպես Իգոր Բաղունցը զոհվեց, և ինքը խեղդվում էր իր ներսում հորձանք տվող դառը արցունքներից։

Աստված, Աստված, ինչպիսի տղաներ զոհվեցին, և, եթե, իրոք, աստված կա , նա ինչպե՞ս է հանդուրժում այդ ամենը, ինչպե՞ս չի կուրանում, եթե աչքեր ունի ու տեսնում է, թե ինչպիսի ջահել տղաներ են զոհվում, որոնց հարազատների, սիրած աղջիկների աչքը հավիտյան նրանց ճամփին է մնալու։ Ախր, ինչպե՞ս է Աստված այդ բոլորը տեսնում ու դարձյալ մնում անտարբեր՝ նստած իր բարձր գահին։ Քանի-քանիսը զոհվեցին, և առաջիններից մեկը Սամվելիկն էր, Սամվել Ադյանը՝ Ղազարահող գյուղից, քաջ ու անձնվեր, բոլորի համար պաշտելի։ Իր նման, նա էլ բանաստեղծություններ էր գրում, և միակ երազանքն էր՝ կռվից հետո անպայման գիրք հրատարակել։ Բանաստեղծություններ շատ է կարդեցել Թևիկին, բայց մեկը՝ ''Զինվորի երգը'', որ նա գրել էր Սովետական բանակում ծառայելիս, Թևիկին շատ դուր եկավ։ Մի երկու անգամ Սամվելիկը կարդաց իրեն այդ բանաստեղծությունը և, զարմանալի բան, ինքն իսկույն անգիր արեց.

Հե՜յ, երկնքի սիրուն հավքեր,

Ամպերի հետ տարված խաղով,

Արդյոք ճամփան ձեր հրեղեն

Չի՞ անցնում մեր Ղարաբաղով։

Ախ, գնում եք շարվեշարան՝

Դուք ձեր անուշ երգ ու տաղով,

Ինչ կլինի՝ բարև տանեք,

Թե անցնեք մեր Ղարաբաղով…

Սկզբի այդ երկու քառյակն է միայն հիշում, մյուս երկուսը, դժբախտաբար, մոռացել է։ Թևիկը փորձ արեց վերհիշել շարունակությունը, բայց ապարդյուն։ Չէ, մնացածը չի հիշում, միայն առանձին տողեր ու բառեր՝ դա է, չի հիշում մնացածը… Մինչև հիմա էլ Սամվելիկի քաղցրահունչ ձենն իր ականջում է ու երբեք-երբեք չի մոռանա…

Շատ բաների մասին էր մտածում Թևիկը, ու շատ բան չէր հասկանում։ Իրոք, ահա, իրենք ստիպված ինքնապաշտպանության են դիմել, սար ու ձոր ընկած՝ կռվում են, զոհվում, վիրավորվում են, ուրիշ կերպ հնարավոր էլ չէ՝ պաշտպանում են իրենց հնամյա հողը, իրենց տունը, իրենց կանանց, մոր ու քրոջ պատիվը, նախնիների սուրբ գերեզմանները, իսկ նրանց՝ այդ ադրբեջանցիներին, ո՞վ է քշել բերել Ղարաբաղի լեռները, իրենք՝ հասկանալի է, նրա՞նք հանուն ինչի են զոհվում այս անտառներում՝ հարյուրավոր կիլոմետր հեռու իրենց ծննդավայրից։ Բաքվում սովորելիս նա երկու մտերիմ ընկեր ուներ՝ Ֆուադն ու Սամիրը, շարունակ իրար հետ էին, շարունակ իրարից անբաժան, և Թևիկը հանկարծ սարսափով մտածեց այն մասին, որ նրանց նույնպես կարող է քշել, բերել են այստեղ, և շատ հնարավոր է, որ այն ժամանակ, գետի մյուս կողմից նրանց արձակած ֆուգասային արկի բեկորներից ինքը ծանր վիրավորվեց։ Այո, դա, իրոք, հնարավոր է, և, ով գիտի, գուցե հենց այս պահին նրանք նմանապես մտածում են իր մասին, կարոտով հիշում են, ինչպես ինքն է սրտանց կարոտել նրանց ու անձկությամբ հիշում է, և, Աստված վկա, շատ կուզենար, որ նրանց ոչինչ չպատահեր, ողջ-առողջ վերադառնային իրենց ծնողների մոտ, որոնց նույնպես Թևիկը հիշում է, քանի-քանի անգամ եղել է նրանց հյուրընկալ տանը, և նրանք նույնպես քանիցս եղել են իրենց մոտ… Չէ, սխալ է, այս աշխարհում սխալ բան շատ կա, շատ-շատ սխալ բաներ կան…

Ծառերը դարձյալ օրորվում էին խշշուն լռության մեջ՝ կատարներով քսվելով երկնքի կապույտին, տերևները թեքվում էին մի կողմի, թրթռում, , փայտփորիկը հղում, հա հղում էր իր մորզեգիրը, սպասում էր որոշ ժամանակ, մինչև, երևի, այնտեղ, մյուս կողմում, կընդունեին նրա հաղորդումը, և նորից էր սկսում իր անդադրում

տկտկոցը։

Հազարավոր զոհեր տալով, գերությունից ազատում էին բազմադարյան հայոց շեն գյուղերը, ազատագրեցին Շուշին, Լաչինը, Քարվաճարը՝ Դադի վանքով ու Խաթրավանքով՝ Թարթառի աջ ու ձախ ափերին, որ նախկինում, ինչպես ուսուցիչ Գաբրիելյանն էր ասում, Արցախի Ծար գավառի կենտրոնն էր, և Թևիկը, բարձրաբերձ հասակով, աջ այտով ժպտալով, միշտ առաջին գծում էր։ Կանգնեցրեցին նրանց, հետախուզական տվյալների համաձայն ՝ Կիրովաբադում, Խանլարում ու մյուս տեղերում, ադրբեջանցիները ճամպրուկները կապած փախչում էին արդեն, բայց հրաման եկավ՝ առաջ չշարժվել։ Գերության մեջ մնացին ամբողջ Շահումյանը, Գետաշենը, Ոսկանապատը, Բուզլուխը, Բանանցը, տասնյակ ու տասնյակ այլ գյուղեր, նմանապես և բուն ինքնավար մարզի շատ ու շատ գյուղեր։ Զինադադար կնքվեց, թեթևակի կաղալով՝ Թևիկը վերադարձավ տուն։ Եվ որոշեց ընդունվել ինստիտուտ։ Ֆիզիկայի ֆակուլտետ։ Առհասարակ մաթեմատիկայից ու ֆիզիկայից ուժեղ էր։ Հավաքեց բոլոր փաստաթղթերը՝ հասունության ատեստատ-բան, գնաց ինստիտուտ։ Եվ այտեղ պատահեց այն, ինչին Թևիկը չեր սպասում. նա տեսավ Գայանեին։ Պարզ է , որ նա դեռևս չգիտեր նրա անունը։ Տեսավ ու, ինչպես զիգզագաձև շանթի փայլատակում, արյան տաք հարվածը՝ երակներում, տառացիորեն ընդհատեց նրա շնչառությունը։ Վայրկյանական զմայլանքից Թևիկը մնաց շվար կանգնած։ Լեզուն կապ ընկավ, սիրտը մարեց։ Թևիկը գլխի ընկավ, որ սիրահարվեց։ ''Այ քեզի բան'',– հաճելի զարմանքից թալկտած մտածեց նա և, արագակարգիչ սպիտակ թղթապանակը թևատակին, իրենից անկախ, որս տեսած վագրի պես զգուշորեն փոխելով ոտքերը, դանդաղ մոտեցավ այն խմբին, ուր կանգնած էր Գայանեն՝ բարձր, սիրուն, մեծաչյա, բոսորակարմիր շուրթերով, արձակ փարթամ մազերով, որ գանգուրներով իջնում էին մեջքին։

–Դու՞ք էլ եք պատմաբանասիրական հանձնում,– հանկարծակի շրջվելով, հարցրեց աղջիկը՝ դեմքին ընկնող անհնազանդ խոպոպիկը հետ տանելով։ Նրա կամակոր շուրթերի կիսաթափանցիկ փայլն ու շողշողուն թարմությունը մոտիկից կախարդեցին Թևիկին։

–Ե՞ս,– իրեն կորցրեց Թևիկը։

Աղջիկը, ստորին շուրթն ատամներով սեղմած, ծիածանային ժպիտով սպասում էր պատասխանի, և նրա շողուն ու մի քիչ էլ ծիծաղկուն աչքերը չարաճճի նայում էին Թևիկին։ Այդ աչքերում ամեն ինչ կար՝ և աղջկական բերկրալի կոկետություն, և մարտականչ, և շրջանավարտուհու նախաքննական վախ, և դեղձագույն մամրմնի ամառային նվաղություն, և անհերքելի գեղեցկության հանդարտ ինքնավստահություն։

–Այո,-ասաց Թևիկը, աղջկա թովչանքով գերված։

–Օյ, ի՜նչ լավ է, – ճառաքուն ժպտաց աղջիկը։– Կուրսում Ժոֆրեյ կունենանք…Բայց ափսոս, որ սպի չունեք ձեր այտին։

–Ե՞ս,-աջ այտով շփոթված ժպտալով ասաց Թևիկը։ Նա չհասցրեց ասել, որ այտին՝ չէ, բայց կռնակին ու ոտքին մի երկու սպի ունի, որովհետև աղջիկն այդ այնպես կարկաչուն ծիծաղեց ու այնպիսի մի խանդավառ բերկրանքով նայեց Թևիկին, որ Թևիկի ոչ միայն վիրավոր՝ առողջ ոտքն էլ թուլացավ։

–Դե, շուտ հանձնեք,– շտապեցրեց Գայանեն և ցույց տվեց, թե պատմաբանասիրականի համար որ սեղանի մոտ են ընդունում թղթերը։

Եվ Թևիկը, մինչև ուշքի կգար՝ արդեն հանձնել էր թղթերը։ Հանձնեց ու սարսափը միանգամից պատեց նրան. նա սաստիկ վախեցավ՝ հանկարծ չկարողանա հանձնել ընդունելության քննությունները։

''Կտրվեցի՝ կորած եմ''։-Սա էր Թևիկի վերջնական եզրակացությունը։

Եվ ահա էլի նույն երկյուղն է պատել նրան. մի քննություն է մնացել, որպեսզի փոխադրվի երկրորդ կուրս, ու, այ քեզի բան, ոտքի վերքը բացվել է։ ''Անպայման բեկոր կա մեջը,– մտածում էր Թևիկը։– Ռենտգենանկարը ցույց չի տալիս,բայց ինքը հավատացած է, որ բեկոր կա, այն ժամանակ, հոսպիտալում, ըստ երևույթին, բոլոր բեկորները չէ, որ հանել են։ Հարկավոր է գնալ Երևան, հանրապետական հիվանդանոց, այնտեղ բժշկական ժամանակակից սարքավորումներ կլինեն, որոնք անպայման ցույց կտան այդ բեկորը''։ Բայց ինչի մասին էլ որ մտածում էր, մեկ է՝ նույն կուրսում մնալու սարսափը հանգիստ չէր տալիս նրան։ ''Եթե այդպիսի բան եղավ, ուրեմն, կորած եմ'',-այն ժամանակվա նման մտածեց Թևիկը։

Առավոտյան բժիշկ եկավ, նայեց վերքը, վիրակապեց ու խորհուրդ տվեց անկողնուց չելնել։ Ասաց, որ հանգիստ է պետք։

Թևիկի համար շատ էր վիրավորական. չէ՞ որ վերջին քննությունն էր։ Ընդամենը մի քննություն։ Չէ, ինչ էլ լինի, հարկավոր է փոխադրվել հաջորդ կուրս։ Պարզ է, Գայանեն փոխադրվելու է։ Եվ Հարութը նույնպես կփոխադրվի։ Նրանն ուրիշ՝ առաջինից մինչև տասերորդ, հայերեն դպրոցում է սովորել, իսկ ինքը՝ կեսը ռուսերեն, կեսը հայերեն, ստացվում է՝ ոչ ռուսերեն է կարգին կրթություն ստացել, ոչ հայերեն։

Եվ ահա Թևիկը՝ թուխ բեղերով ու վեհասքանչ, անշարժ պառկած է անկողնում։ Ցավից կնճռոտվելով՝ նա ալարկոտ ու դանդաղորեն թերթում է գիրքը, կոնսպեկտները։

–Հը, ինչպե՞ս ես, Թևիկ,-խոհանոցից հարցնում է մայրը։

–Լավ չեմ, մամա, ցավում է։

Անցնում է մեկ-երկու րոպե, մայրը նորից է սկսում.

–Հիմա դա ո՞նց պիտի լինի… Մաման մատաղ, մի կերպ փորձեիր… հաղթահարել էդ ցավը…

Թևիկը զայրանում է։ Մոր խոսքերում կարծես թե ինչ-որ թաքնված կշտամբանք է զգում նա։

–Դու շատ հետաքրքիր ես, այ մամա,-ասում է նա, չփորձելով թաքցնել վիրավորվածությունը։-Կարծում ես հե՞շտ է տաքության մեջ պարապելը։ Չէ՞ որ ամեն մի բառը հասկանալ, հիշել է պետք… Դա հո մաթեմատիկա կամ ֆիզիկա չի։ Պատմություն է, չէ՞, մամա…

–Դե լավ, մի բարկացիր,-հաշտվողաբար ասում է մայրը։– Ախր, ես ուզում եմ, որ փոխադրվես, չմնաս նույն կուրսում, չկտրվես ընկերներից։

Մայրն, իհարկե, Գայանեի մասին չգիտի։ Իրենից՝ Թևիկից բացի, ոչ ոք չգիտի։ Ոչ ոք։

–Քիչ պառկեմ… Սպասեմ մի քիչ, գուցե երեկոյան կողմ բաց թողնի ցավը… պարապեմ։ -Թևիկը ինքն էլ շատ լավ հասկանում է, որ պարապել պետք է։ Ցանկության դեպքում նա, իհարկե, ատամները սեղմած, մի կերպ կարող է հաղթահարել ցավը։ Բանն այն է, որ հենց այդ ցանկությունն է որ չկա։ Ցավի գիտակցությունը նրան արդարացնում է սեփական աչքում։ Հազիվ մի էջ կարդացած՝ Թևիկը կրկին փակում է գիրքը՝ իր երկարուկ թուխ մատը պահելով անհրաժեշտ էջի վրա. չէ, ոչինչ չի ստացվում, սրտնեղության զգացումը անկարող է փոխարինել կամքի ուժին։

Նա գլուխը ետ է գցում բարձին, լուսամուտից նայում է դուրս, դեպի սարերին թիկնած կապտաժեռ երկինքը, և անքուն գիշերվա հորինած բանաստեղծության տողերը՝ նվիրված Գայանեին, թրթռում են նրա հոգում։ Այդ բանաստեղծության ամեն մի հնչյունի մեջ նա Գայանեին է տեսնում, նրա լուսապայծառ տեսքը միշտ իր աչքի առջև է, ոչ մի կերպ մոռանալ չի կարողանում։

Անհնար է մոռանալ

Շուրթերը քո քաղցրանուշ,

Մատները քո նրբատաշ,

Հասակը քո նրբատեսք՝

Բարակիրան, սլացիկ՝

Ինչպես բարդի մի մատղաշ,

Անհնար է մոռանալ,

Անհնար է մոռանալ…

Ինքը Գայանեին չի կարող ասել իր մեծ սիրո մասին, Իգորի պես ինքը ևս երբեք չի համարձակվի նրան բացել իր սիրտը, բայց, եթե նա կարդար այս տողերը, անկասկած կհասկանար, որ իր մասին են գրված դրանք և կտեսներ, որ Թևիկը, իրոք, գժի պես սիրում է իրեն, և սիրում է հենց առաջին վայրկյանից, այն պահից, երբ առաջին անգամ տեսավ նրան ընդունելության թղթերը հանձնելիս ու կհասկանա նաև, որ հենց հանուն իրեն՝ Գայանեին, նա իր թղթերը պատմաբանասիրական հանձնեց ու դրա համար էլ տանջվում է հիմա, չէ՞ որ իր մտքով երբևէ չի էլ անցել այդ բաժինն ընդունվել, ախր, ֆիզիկա ու մաթեմետիկա ինքը լավ գիտի, դպրոցում այդ առարկաներից ''չորսից'' պակաս գնահատական չի ստացել երբեք։ Նա դարձյալ ու վերստին մտածում է Գայանեի մասին, և նորանոր տողեր են ծնվում իր հոգու անտեսանելի խորքերում.

Ասա, ինչպե՞ս մոռանամ

Փայլը սևուկ աչքերիդ,

Թավշե ձայնդ հոգեթով,

Ժպիտն ալվան շուրթերիդ,

Քո նայվածքը շեղակի,

Քո քայլվածքը հմայուն,

Քո պահվածքը եզակի,

Քո կազմվածքը նրբագեղ,

Պարանոցդ մարմարյա՝

(Նեֆերտիտյան համարյա),

Ինչպե՞ս, ինչպե՞ս մոռանամ։

Թևիկին թվում է՝ դեռ ամեն ինչ չէ ասված Գայանեի մասին, իր սիրտը պռնկեպռունկ լիքն է անսպառ զգացմունքներով, նա ուզում է, որ իր բանաստեղծությունը կարդալով՝ ընթերցողը պարզ տեսնի Գայանեին, ինչպես ինքն է տեսնում նրան՝ աստվածային, լուսերես, անարատ։ Եվ դեռ չմտածած այդ մասին, նոր տողեր են ծնվում. ''Սեր իմ, սեր իմ դու անգին, վսեմաշուք սրբություն, մղկտում է իմ հոգին, քո կարոտից գիշեր-զօր''։ Եթե ոտքի ցավը չլիներ, ինքը հիմա պառկած չէր լինի այստեղ։ ''Գամել է ինձ բախտը անգութ…'',-շշնջում է նա, ծուլորեն հանգ որոնելով այդ ''անգութ'' բառի համար։ Աջ այտը քիչ բարձրանում է. ուրեմն ժպտում է իր գտած հանգի համար՝ ''Հարութ''։ ''Անգութ Հարութ''։-Նա մանր ծիծաղեց, թուղթը մի կողմ գցեց, ձեռքը դրեց վիրավոր ոտքին։ Ոտքը կրակի պես այրվում էր, անոթներով զարկահարում էր արյունը՝ մեկ-երկու.. երեք-չորս… Թևիկը մտահոգ տեսքով նայում է առաստաղին. ''Դե արի ու այս վիճակում պարապիր''։

–Մամա։

–Ի՞նչ է, բալաս։

–Շա՞տ ես զբաղված։

–Ի՞նչ է պետք։

–Ոտքս մի քիչ մասաժ արա։

Մայրը՝ նիհար կազմվածքով, լռակյաց, հավիտյան նվիրված, շտապկոտ դուրս է գալիս խոհանոցից։ Մայրական վարժ ու հոգատար շարժումով, զգույշ բարձրացնում է որդու ուռած, ծանր ոտքը և սկսում է մաժել։ Գնալով կարծես թե ցավը մեղմանում է, արյունը հոսում է մեղմ, ռիթմիկ։

–Նստիր, մամա, նստած հեշտ կլինի,-խորհուրդ է տալիս Թևիկը։

Լռության մեջ անցնում է մեկ-երկու րոպե։ Ժամացույցի միապաղաղ տկտկոցն է միայն լսվում ննջարանում, և դա ավելի է ընդգծում լռությունը։ Թևիկին հաճելի է, նա ուզում է, որ մայրն այդպես երկար մաժի ոտքը։ Նա հոգնածորեն փակում է աչքերը, ամբողջովին տրվելով անվրդով երանության այդ վայելքին։

Դռան ձայնի վրա մայրը ետ է նայում։ Անուշիկն է՝ բարակավուն, վայելչակազմ, կարճ թևերով կարմրագոտի ճերմակաթույր զգեստով։ Դեմքը նրա թուխ է արևայրուկից, մերկ ուսերին իջնող մետաքսի պես նուրբ մազերը՝ փայլուն ու լրիվ սև, շուրթերը՝ վառ կարմիր ու քնքուշ՝ ինչպես մանկան շուրթիկներ, իսկ աչքերը՝ քաղցրաբարո ու մի տեսակ ծաղրասեր արտահայտությամբ։

–Դու էդ որտե՞ղ ես էսքան ժամանակ,-կշտամբանքով հարցնում է մայրը։

–Ընկերուհուս՝Արփենիկի հետ կինո էինք գնացել,-պատասխանում է Անուշը։-Լավ նկար էր՝ ''Արևամուտից մինչև լուսաբաց'', վաղուց էինք ուզում տեսնել, բայց չէր հաջողվում։– Նա մոտենում է եղբորը, նստում թախտի ծայրին։-Ցավու՞մ է։

–Բա ոնց, ցավում է, գիտես, ուղղակի… Ո՞նց բացատրեմ… Ներսից ասես պայթում է… Սաստիկ ցավում է։

Անուշը նայում է մորը.

–Մամ, տուր ես անեմ։

Թևիկն ի վերջո անհարմար է զգում։

–Չէ, պետք չէ… Հիմա մի քիչ լավ է։ Մամա, հանգիստ դիր տեղը… Զգույշ, նայիր, որ ցավ չտա,– ավելացնում է նա։

Մայրը որդու ոտքը զգուշորեն դնում է տեղաշորի տակ։

Անուշը գնում է մյուս աենյակը։ Նա փոխում է շորերը, տնային պարզունակ խալաթ է հագնում, հետո հանում է կոշիկները, մնալով բոկոտն՝ ''լրիվ բոբիկ-բոբիկ'' , ինչպես ինքն է ասում տնավարի։ Հետո թուղթ ու գրիչ է վերցնում, տեղավորվում է լայնածավալ լուսամուտագոգի առջև (լուսամուտը նայում է փողոցին և այստեղից, բարձունքից, երևում է ամբողջ քաղաքը՝ կորած ծառ ու ծաղկի, կանաչի մեջ) և շարունակում է իր կիսատ մնացած նամակը՝ ընկերուհուն, որն ապրում է հեռավոր Սանկտ-Պետերբուրգում։