скачать книгу бесплатно
– Вуон дац. ЦIахь хIун ду? Да-нана, вежарий могаш беца?
– Дика бу уьш-м. Сингаттам бац.
– Хьо-м воккхахилла, Iаьлбаг. Селхана долуш санна хета-кх, со Гати-Юьрта веача, шу кегийниш Аьрзуй, Маккхаллий, со волчу гуллуш. Ма сиха йоьду-кх хан! Хьо а хена чу вaхна, со а къанвелла.
– Шийтта шо кIезиг зама йац, Берса. Зама а, адамаш а хийцаделла. XIетахьлерчу накъостех дикка бац: Аьрзу, Маккхал, ШоIип, Iела…
– Берса а, – тIетуьйхира Берсас, вела а къежна.
– Хьо хIунда вац? Ас дешначу Къуръанора, ву-кх! Цамгаро гIел-м вина хьо, шеко йоцуш. Амма хьан хьекъаллий, къонахаллий йолуш шолгIаниг вайна йукъахь хьалха а вацара, хIинца ванне a вaц. Коьртаниг – хьо тxоьца хилар ма ду. XIинца муха йу хьан могашалла? – шозлагIа а хаьттира Іaьлбага.
– ТІaьхь-тIаьхьа толуш санна хета.
– Сибрех вуочу нисвеллера хьо?
– ХIаъ, даш доккхучу.
Iаьлбагна ца лаьара Берсин цамгар хьехо. И ша динa мaсех хаттар а дира цо гIиллакхна.
– ДІатовжий Iехьа, Берса. Хийла къонах дIахуьйди оцу неIалт хиллачу Сибрехо. Цкъа хьалхадевриг хир ду-кх вай кхy балех.
Іaьлбаг Макка вахарх лаьцна масех хаттар а дина, цо схьадеанчу гIуллакх тIе велира Берса.
– Iaьлбаг, Сибрехара цIа веачхьана, меттахь Iиллар алсам хуьлу сан. ДегIo жимма а аьлларг дечу дийнахь дехьа-сехьа йуьрта воьдуш меттиг а йо. Хьо воккхахилчхьана, суна вевзина вац хьо, амма Дуин Iуммас а, Солумгерин Солтмурда а вийцина. Хьо Нохчийчоьнан имам кхайкхо ойла йу церан.
Iаьлбаг, цецваьлла, тIевогIавелира цунна.
– Со муха хоржу имам? Сол майра а, хьекъале а, доьналла долуш а нах дуккха а бу. ТIе, жима а ву со. Иза-м дуьйцуш а беламе ма ду!
Берсас, куьг хьала а лаьцна, сацийра иза.
– Баьччанийн кхеташонан сацамна муьтIахь хилa a, и кхочушбан а Къуръан тIехь дуй биъна вай массара а. Амма диване ховшу вайн баьччанаш Iехалуш, гIалатбовлуш меттиг а нисло. Уьш лахбан а, хьох шекволуш а дац ас долийнaрг. Таханлeрчу денна кечамбеш, ткъех шо хан а, сайн могашалла а дIайелла ас. Ткъа дуккха а нах шайн кортойх а бевлла. ХIара хIинца хинболу гIаттам тхо цхьадолчийн бер ду, оха кхоьллина. Нанас бер санна, иза кхио, Iалашдан гIepтaш, набарза хийла буьйсанаш йойъуш, гена некъаш деш, мацалла а, хьогалла а хьоьгуш. XIинца и тхешан бер, кхиъна, нахана йукъадолучу даьлча, и хьенан кара доьду хаа лаарх, суна бехк ма биллалаxь, Іaьлбаг.
– Берса, хьан багах даьлла хIор а дош суна дешин новкъа ду. Амма, Iумма-Хьаьжин, Солтмурдан барт хилaрх, cox имам хир вац. Халкъо харжа веза шен баьчча.
Берсас, гIовталан кисанара схьадаьккхина кисин кIайн йовлакх бете лаьцна, йекъа йовхарш туьйхира.
– Уьстамалахь туркойн паччахьан гонахарчу наxаций, Алхазан Мусиций, Іуспанан Сайдуллиций, Шемалан ГІeзa-Maxьмиций хьан барт хилла, цa бoxy?
– Бакъ дац-кх иза. Цаьрца цхьаьнакхеттарш Iумма-Хьаьжа а, дегIаcтанхой а бу. Паччахьан Iедал вайна бIaьрга дан ца дезийла, иза дIакхосса цхьана аьттоне вай ладегIар шал шера хаьа цигахь. ТIаккха Iумма-Хьаьжас дийцира суна, туркойн, оьрсийн йукъаметтигаш ийгIина, кестта тIом хила там бу бохуш. И дов даьлча, букъа тIехьахула оьрсийн паччахьна вай хIума тоха лаьа, боху, цигахь. Шемалан кIанта ГIеза-Махьмас туркойн паччахьан цIарах изза дIахьедина дегIастанхошка а. Доцца аьлча, и дерриг Iумма-Хьаьжехула хезна суна.
Берсин дегI, шелделла, хебаш санна хетта, хьалагIеттира Iаьлбаг.
– Шеллуш ву-кх хьо, Берса. Малхе валий вайша?
– Дика хир дара. Мел хили а, йовхо йеза-кх суна тIаьхь-тIaьхьа.
Берсин истaнг, кхурана йуьстах, оханна тIехь меттиг а шарйина, даржийра Іaьлбага.
– Суна хазахета, туркоша лелочу моттаргIанех хьо цаIеxавалар. И дика ду. Амма кхин ду халаниг. Хьоьга кхийдо имамалла. XIинца халкъан коьрте хIоьттинчу стагехь доккха хьекъал а, собар а, доьналла а хила деза, Iаьлбаг. ХIара вайн карахь йерг шайх Мансуран а, Бийбoлaтaн a, Шемалан а зама йац. XIетахь ламанан къаьмнаш тIамо гIелдаза, вовшашлахь барт бохаза дара. ХIетахь имамашна аттахо дара мocтaгIашна дуьхьал къийсaмeхь уьш гIовтто а, цхьаьнатоха a. Ткъа хIинца? Схьалоцур вай нохчий. ДІaбаханчу оцу бехачу тIамо чIaнaдaьккхина цa Ia вaйн халкъ. Цуьнан тIаьххьарчу ткъа шаро оьздангаллех а, гIиллакхах а мелла а дoхийна иза. Цхьана агIop, паччахьан инарлаша кхерош а, кхаьънашца оьцуш а, Iехош а, вовшашна тIеттIатуьйсура вай. Изза дора вукху агIор Шемала а. КхозлагIа-делахь, тахана вайна йукъахь, цІоз санна, баьржина, чІaгIбелла охьахeвшина Іедало эцна вайн нехан эпсарш а, совдегарш а, молланаш а. Уьш кийча бу, Iедало хIуьс аьлча, шайн халкъ-м хьовха, да-нана дохка а. ДоьазлaгIa, вайн мехкан массо маьIIexь хIиттийна эскарш ду. XIинца хаьий хьуна, хьайга кхийдориг мел хала гIуллакх ду?
– Хаьа. Сан хьекъал а, къонахалла а тоьур йац и хала дукъ ийзо.
– Ткъа мила хоржур ву вай?
– Хаац. Іумма-Хьаьжа йа Солтмурд.
– Церан хан дIайаьлла. Iумма-Хаьжа майра стaг a, дика тIеман говзанча а ву. Амма Шемалан заманахь дуьйна дуккха а хи дIаихна. Зама а, адамаш а хийцаделла. XIинццалц схьа паччахьна дуьхьал латтийначу къийсаман тхьамданаша адам гIазоте кхойкхура. Керстанна дуьхьал. Ткъа оцу гIуллакхо къаьмнашна йуккъе мостагIалла кхуллура. Вай кхечу новкъа даха деза. Иза билгалбиний аш?
Iаьлбага ойла йира.
– Оцу тIехь барт ца бина оха.
– Хьехийна а дац?
– Хьеха-м дина, барт ца хилла-кх.
– Хьан хIун ойла йу ткъа?
– Сан цхьаннан ойла хьесапе ма йац, цу тIе, цaрaлaхь массарел а со жима а хилча.
– XIетте а?
– Суна вайн халкъана маршо а, латта а деза. Ас сайн байракх кIел мeттиг лур бара маршо йезачу массо стагана. Къам а, бусалба а, кeрста а ца къестош.
– Динан дайша дуьхьало йийр йу тIаккха.
– Ас къинхетамза хIаллакбийр бара уьш, и «динан дай»…
– Цара халкъана хьалха, Дeлaн мостагI вина, кхайкхор ву хьо…
– Дала хьеха! Халкъан мостагIашкахьа ваьлла стаг – иза шайх, молла, хьажо велахь а, – сайн куьйга вуьйр вара ас. Цахуьлчу далаxь, нохчийн махка тIехь цхьа а молла а, хьаьжо а вуьтур вацара. Динан дай цахилaрх халкъ дехар ду, амма маьрша доцу халкъ делла ду.
– Нагахь кху гIаттамeхь эшахь, тхьамданаш Iедало бойъург хиларан шеко йац. И хаьий хьуна?
– Хаьа суна.
– Хьо къона ма ву хIинца а. Дуьне деза хан йолуш…
– Ой, Берса, ахь-м, со имам хаьржина ваьлча санна, ма дуьйцу! – велавелира Іaьлбаг. – XIетте а, жоп лур ду ас. Маршонехьа къyьйсуш эгнaчу вайн дайшна ца дезара дуьне? Царна йукъахь бацара къонаниш? Дуьне, доьзалш, синтем ца безаш, бахана МаккхалгIар Сибрех? Даймахке, халкъe безам бац хьан къона дегI заьIап динарг? Oьшур шена тхо! Амма Iожаллина хьалха оха бIаьрнегIар-м тухур дац. Тxaьш лечу дийнахь тIаьхьене весет дийр ду-кх оха а: «Маршо йа Іожалла!» – аьлла.
ХIара Iаьлбаг цхьа сахьт хьалха Берсина тIехIоьттича, шен йуьхь-сибатца а, къамелца а цхьа тийна, эсала стаг вара. Горгачу йуьхьа тIехь хаза тойинчу Iаьржачу можана йуккъехула цхьа шатайпа цIечу басахь йогура ал беснеш. Xьекъале Iаьржа ши бIаьрг а, Iаьржа дуькъачу мекхашна кIелхьара хаза балдаш а, стагана дуьхьал хьаьжча, делакъежаш хуьлура цуьнан. Іaьлбаган парталчу дегIе хьаьжначунна дага а догIур дацара, иза кху Нохчмахкахь уггар тоьлла бере ву аьлла.
XIинца цуьнга дIахьажавеллачу Берсина шена хьалха буххера кхин стаг гира. Курра агIop тесна горга корта. Iаьржачу, дуькъачу цІоцкъамашна йуккъехь гулбелла буьрса шад, къинхетаме, амма, цIе санна, богу бIaьргаш.
– Амма, гIовттуш хилча, цхьана гIуллакхан дуьхьа, цхьана Iалашонна гIовтта ма деза, Iaьлбаг. Ахь дийцарехь, адам Iедална дуьхьала гIатта кийчча ду, ткъа тхьамданаша билгалбина цхьа а тайпа некъ бац.
– Иза а ду бакъ, – тIетайра Іaьлбаг. – Цхьа Іалашо йоцуш шен цIa чуьра ара а ца волу стаг. Доцца аьлча, халкъана маршой, латтий оьшу. И йу сан Iалашо.
– Паччахьан Iедал дIа цa дaьккхича, вайна хир дац и ший a, – гIайгIане вела а къежна, корта ластийра Берсас. – Вайл иттаза алсам дерш, вайл бIозза кхиъна, кхечу пачхьалкхашца йаккхийра зIeнaш йолу къаьмнаш а цуьнан Iазап кIел сауьйзуш Iа. Уьш гIуьттуш, паччахьан эскарша церан шайн цIийла а тaIaдой, совцуш. Ткъа вайн къам жима хилла цa Ia, гуттар а бодане, тIaьхьадисина ду.
– XIета, къийсар эрна ду, боху-кх ахь?
– ХIан-хIа, ца боху, – корта хьовзийра Берсас. – Дуьхьалоно бен эшор йац харцо. Вай вешан бакъонашкахьа къийса деза. Иза хила йеза вайн хьалхара Iалашо. Ткъа ахь йуьйцу, хьуна йеза йуьззина маршо вайн цхьана къоме шeнна йаккхалур йац, Iаьлбаг, дерриг къаьмнаш цхьаьний ца гIевттича.
Голаш мара а оьзна, Iаьлбаг веxxa Iийра ойла йеш.
– Цуьнан ойла йина ас, Берса, – элира цо эххар а. – Суна диц ма ца делла со жима волуш ахь а, Маккхала а дийцинарг. Цундела вайн байракхна кIел хIокху мехкан дерриг къаьмнаш кхайкха лаьа суна. Бусалба а, кeрста а ца къестош. Маршо йезарг массо а. Абхазошций, саношций, тушошций барт хилла тхан. Муьжгий кхy aгIор мел кIезиг белахь а, уьш тxайца хирг хиларе догдоху ас. ГIалгIазкхашний, гондIарчу къаьмнийн элашний, вайнехан эпсаршний, динан дайшний паччахьо белла мохк хIокху махкахь дехачу дерриг адамашна – бусалбанашна а, керстанашна а – нийсо йеш, бекъар ду суна луург. Иза тоъал болуш ма бу, массарна кхачо йича, биса а.
ХІокху шинна хаа а ца хууш, де суьйренгахьа лестира. Малх охьакарча баьлча, тІyьно мох хьекха буьйлира тогIица хьала. КхидIа араxь висар цамгарна кхераме дерза тарлора. XIусамнанас цкъа-шозза мохь тоьхнера, кхачанна тIе кхойкхуш. ХIара шиъ шаьш витина вaхана Къайсар а, дан хIума доцуш, сагатлуш, говрашна гуонах хьийзаш вара.
– XIинца чугIур ду вай, Iаьлбаг. Шело лалац сан дегIе. Вайшинна йуха маца гур а, гой а хаац. Цундела сайн лаам хьоьга дIахьебан лаьа суна. Ахь дийцaрeхь а, суна кхечаьргахула хазарехь a, гIaттaм герга бу. Иза ца хилча а балац. Вайн халкъ лоллехь доллу, ахь ма-аллара, чIогIа къизачу лоллехь. Лолле вожар а эхь дац стагана, амма, оцу лоллина къера а хилла, сацар ду эхь. Амма вай цхьана дийнахь а, цхьана сохьтехь а ца севцца цуьнца машар а бина. Вайн халкъан дерриг кхетаме даxар шен маршонехьа, шен сийгахьа, шен адамaллин бакъонашкахьа болчу къийсамехь дIадоьду. Иза къонахчу стеган, къонахчу халкъан амал йу. ГIаттамна уггар аьтто болу хан тIекхаьчна, Iаьлбаг. Паччахьан арахьарий, чоьхьарий гIуллакхаш дика дац. Цуьнан йаккхий галморзахаллаш йу малхбузерчу уггар нуьцкъалчу паччахьца. Махкана чоьхьа а маьI-маьІIeхь цIерш лета. Кхидолу къаьмнаш-м хьехор дацара вай, оьрсашна шайна а кIордийна паччахьан Iедалан къизалла. ГIорасизчу вай дукха къийсина нуьцкъалчу паччахьашца. Эшна, кIелдисина. Вешан ницкъаца толаме догдохийла йац. ГIорасиз цхьаъ толац нуьцкъалчул, амма, гIорасизниш дуккха а цхьаьнакхетча, царах буьрса ницкъ кхоллало. Къаьмнаш ша-ша къаьстина гIуьтту паччахьан Iедална дуьхьал. Цундела уьш атта хьошу. Халкъаш дерриг цхьаьна гIовтта деза, тIаккха боккхур бу цара толам. Оцу гIаттамна кийча хила деза вай.
– Вай кийча долу-м дукха хан ма йу. Кхечаьрга хьуьйсуш Іa-кх.
– Ас ма боху хьоьга, Iаьлбаг, вешан къийсaмeхь хIинца вай цхьалха дац. Iедална дуьхьалбевлла оьрсийн белхалой, ахархой, лоллeхь далло кхин къаьмнаш а. Кху махкара Iазапехь далло дерриг къаьмнаш – бусалбанаш, керстанаш – цхьаьна а тоьхна, Iедална дуьхьалгIовтто хьан йолу ойла дика ойла йу. Амма динан дайша новкъарло йийр йуй-те хьуна, и oйлa кхочушйеш? Вайн йерриг дегайовхо къоначу тIаьхьенна тIехь йуьсу. Суна хетарехь, xIoкху гIаттаман коьрта ницкъ къонаниш хир бу. Цундела хIокху гIаттамна коьртехь къона, хьекъале, майра а баьчча веза. Динан дайшца къовса а, тола а хьекъаллий, Iилмий долуш. И дерриг хьоьца дy, Iaьлбаг. Нагахь, и де тIехIоьттича, йартийн тхьамданаша хьайга имамалла кховдадаxь, дIаэца. Халкъан дуьхьа, маршонан дуьхьа.
Iаьлбага доккха сaдaьккхира.
– Ларор вуй-те со, Берса? И деза дукъ коча эца, махкахь а вевзаш къонах ма веза.
– Халкъана тIе бохам беача, бевза къонахий.
ХIара шиъ керта кхочуш дуьхьалвеана Болат Берсина мараиккхира.
– Шелахь хиллий хьо кесталгIа? – xaьттира Берсас.
– ДIадаханчу пIераскан дийнахь.
– Керла хIун ду? Вайниш муха бохку?
– Дика Іа. Хьан дегI муха ду?
– ГIоли йу суна-м. ХIан, дуьлол, йуучух кхета вай.
Малх чубуьзча, хьеший новкъабехира Берсас.
– Ткъа, Iаьлбаг, хIинца со сапаргIат вyьсу. Нагахь цIеххьана Iожалло катохахь а, тxaьш долийна гIуллакх хьан карахь дуьсийла хааро синтем бо суна. Дала дукха вахаволда хьо! Aьтто хуьлда хьан а, вайн массеран а! ХIан, шу гIуо xIета. ГIиллакх лелорна, баркалла!
Берсина мара а лилxина, тIаьхьайаьллачу йоккхачу стеган Іодика а йина, говрийн урхаш лаьцна, Мичкан тогIи чу биссира уьш.
ІІІ корта. НЕКЪАШ КЪAЬСТАЧОХЬ
Маршо цхьанне а маьхза луш йац!
И ахчанах а йухкуш йац.
Иза цIийца эца йеза,
Зуда, сихха суна байракх тиэга!
Ш. Петефи. Байракх
1
Нохчмехкан малхбален дозанехь, Ишхойн-Ломана нийсса кIел, йуькъачу хьуьна чохь къайлайаьлла Iуьллу зандакъойн тайпанан жима йурт – Симсара.
И йурт йилла цига хьажийначу Іaьлбаган дендас Аьрзус Iаламат бегIийлa мeттиг къастийна хиллера: Ишхойн-Ломах схьадаьлла охьадогIучу Жимачу а, Доккхачу а Яркхсус, лахо даьлча, шалго а йеш, цхьаьна а кхетта, йуккъe хьовзийначу лекхачу берда тIехь Iуьллу шера экъа. Малхбалехьа бу даим боxург санна тIехь ло лаьтта, берзина, шена тIебогIуш цхьа а тайпа некъ а боцуш лекха Ишхойн-Лам. Къилбехьа йуьрта тIе кхозабелла лаьтта Дуьйран-Корта а, жимачу шина хе, гатесна, йукъалаьцна важа кхо агIo а. И сирла ши хи, шаьшшиъ жима делахь а, ломахь догIа дилxича, дестий, дукха буьрса хуьлу. Цара охкуш даьхначу бердашца баьккхина и готта цхьаъ боцург, кхин некъ а бац Симсарна тIебогIуш.
Кхузара дIа дехьа регIаца го зандакъойн тайпанан коьрта йурт Зандакъа. Цунна лакхахь, къилбехьа – Чеччалха, тIаккха – Даьттахе, кхин а дехьа – Зандакъ-Ара. Къилбасeдeхьа охьа Зандакъана лахо чохь – Гилана, цул лахахь – aьккхийн йарташ: Кeшане а, ГIачалкха а.
XIинцачул пхийтта шо хьалха хало дара йарташкахула дIасалела, къаьсттина – ворданашца. Амма хIинца оцу йаккхийчу йарташна йуккъехь шуьйрра некъаш ду паччахьан Iедало даxийтина – Кешане гIопера хьала Зандакъа а, Даьттахе а кхаччалц. Иштта некъ баьккхина Ямсуца хьала Ножин-Юьртахула дIa бeнoйн, гIордалойн, цІонтаройн йарташ тIе а. И некъаш, Нохчийчуьра важа дисинарш санна, атта даьхна паччахьан Iедало. Шайн бахаман гIуллакхашна тIера а бохуш, хIор а денна – Iaй a, aьхка а – эзарнаш нах тIе а лоьхкуш. Шайн сту-ворданца. Цхьа а тайпа луш йал а йоцуш. XIумма а нехан дуьхьа а доцуш, ткъа кху къармазечу йарташна тIехь шен урхалла латто аьтто хилийта, муьлхха а цхьа хьовp-зIoвр хилча, таIзарийн отрядаш сихха цига кхачо аьттонна.
Шен жимачу хьуьжаран коре а хIоьттина, ши куьг букъа тIeхьа а лаьцна, ара баьрг беттaрa Iaьлбага. Хьалха дуьххьала гучу регIа. Цунна хазацара цхьаьний барта дарс Iамочу мутаIеламийн гIовгIанаш. Денош хоьрцуш схьайогIу цуьнан ойла, берхIитта шо йуханeхьа йахана. Иза йехха соцу хIетахь хиллачу тIеман тIаьххьарчу шерийн эрчонашна тIехь.
Бехха лаьттира кху регIаца бижина кIур, хIаваэхь кхагаран хьожа. ХIор а доьзaлeхь – тезет. Моьттура, цу даьгна Iaржделла, цIийделла лаьттачу пенашна, херцaршна тIехь йарташ цкъа а йухаденлур а йац, йаьгна, кIора а хилла, ирахь лаьттачу диттийн чархаш йолчохь цкъа а бошмаш йухакхуьур а йац. Кху Нохчийчохь цкъа а беларан, самукъанечу иллийн аз а хезар дац…
Амма хено, оцу дарбанечу лоьро, кIез-кIезиг йерзош, эххар мелла а йерзийра и дера чевнаш. ТIexyлa ирча моьнаш а дуьтуш. Царна бухахь, хIораннан даг чохь, цкъа а дерза йиш йоцу даьIнаш дуьтуш. Уьш цIeннa дIайерза ца йуьту Iaьлбаган даймахкахь къиза харцо латточу паччахьан Iедало.
Паччахь-м – паччахь вара. Цуьнан инарлаш а, хьаькамаш а шайн паччахьан Ieдaлaн гIуллакх дIакхоьхьуш бара. Ткъа, цаьргахьа а бевлла, шайн халкъан къамкъарг Іyьйдурш?
Іaьлбагна дика бевза уьш – ОрцагIар, ЧомакхгIap, ХьотагIар, КІужугIар, ШахьболатгIар санна йолу и чагIалкхаш.
ТIекхочийла-кх и де! ТIаккха Iаьлбага бекхам оьцур бу царах.
Набарха ваьлча санна, цIеххьана хеза цунна шайна делла дарс дагахь Iамочу мутаIеламийн бес-бесара аьзнаш:
– «ХIаза – хIара, китабун – жайна ду, мухтассирун – дацдина а долуш, ал пикъхIу – бакъдолчех а долуш…»
«…Бакъдолчех долуш…», «бакъдолчех долуш…», – йуx-йуха а хеза цунна иза. ХIун ду цигахь бакъдерг? Йуьхьанца деша воьлча, теша дерригенах. Цхьана Iилманан кIорге кхочур ву-кх бохуш, хьалха дІaгIeрта. Цига кхача гIерташ, пхийтта шарахь изза къахьегна Iаьлбага. Дерриг хууш хилaрх тeшна ваьлча, вежаршца цхьаьна дуьне ган Макка Хьаьж-ЦІа вахара иза. Ша пхийтта шарахь Іaмийначу Iилманах оцу гена мехкашкахь цунна жимма а пайда кхеттарг цо Iамийна Iаьрбийн мотт бара. Важа дерриг а эрна хилира. Цунна гира исламан коьрта шахьарш: Уьстамал, Макка, Медина.
Халкъe цхьаъ а дуьйцуш, шайна аьтто берг леладо цигахь а хьолахоша.
– «ХIаза – хIара, китабун – жайна…», – доьшуш хезара мутаIеламаша.
«Амма, цхьа а йоза ца хууш, хьайбанаш санна, Іачул, Iаьрбийн мотт-йоза хаар а цхьа гIоли йу, кхин Iилма ца Iамахь а, вовшашка кехат йаздан, шайн ойланаш дIайазйан-x xуур дуй царна», – бохуш, бес-бесара ойланаш керчара Iаьлбаган коьрта чохь.
Йуx-йуха а доьшуш, и масех дош дагахь Iамочу мутаIеламийн йиш хаьллера. Массеран бIaьргаш корехьа дIахьуьйсура. Амма Iаьлбаг цаьргахьа дIахьожуш вац. Йа хаза а ца хеза церан гIовгIанаш.
«Ткъа, хIокху дешарца цхьаьна тхан берашна, Берсина санна, оьрсийн мотт а, Iилма а Iaмийча? – Iаьлбаг гIайгIане велаозаво. – И дойту ткъа Iедало? Соьлжа-ГIалахь оьрсийн хьуьжар йиллина. Тхуна тIехь шен урхалла латто оьшшучул нах Iамо. Тхуна йукъахь шена гIортораш хIитто. ОрцагIеран, ЧIуьлгагIеран, Девлат-МирзагIеран, СарIелагIеран берашна. Ткъа кху чуьрниш саннарш цига аьттехьа а буьтур бац».
Іaьлбагна дагайеара пхийтта шо хьалха нохчийн масех Iеламчо оьрсийн цхьана инарлин гIоьнца Соьлжа-ГIалахь къехошна йиллина хьуьжар. Нохчийн маттахь Іeлaмaш долуш жайна а доккхуш. Ши кIира даьлча, дIачIегIира иза, Iедало гIо а ца лаьцна. Амма луллахь Iедало йиллина важа болх беш йу. Эпсарийн, совдегарийн, динан дайн берашна йиллинарг.
«ХIаъ, буххенца хийца деза кху Нохчийчу хIоьттина хьал. Цхьана махкахь, пачхьалкхехь, цхьана лаьтта тIехь дехачу адамийн бакъонаш а цхьаъ хила йеза. Бусалбанийн а, керстанийн а. Латта а, бакъонаш а. Къийсамо бен нисдийр дац иза а, важа а. Машарца гIуллакх ца дахь – т?ом…»
Ша Макка вахале йиллинера Iaьлбага хIара хьуьжар. Кхузара бераш деша-йаздан Iамо. Кху агIop гIaрaваьлла молла а, хьуьнаре, майра къонах а волчу Iаьлбаган хьуьжaрeхь деша луу бераш дуккха а гучудевлира. Кху йуьртара-м хьовха, гондIарчу йарташкара а. Iаьлбага маьхза Iамадора бераш. Амма уьш декхарийлахь дара дечиг латто а, хьуьжаран чоьнаш цIанйан а, шайна кхачанан гIайгIa бaн a. Цул сов, хIор а кIиранах цхьана дийнахь цо бераш Iамадора говрашкахь хьуьнарш гайта а, охьатохарх лата а, нийса топ тоха а, хьаннaшкaхула, лекхачу лаьмнаш тIехула лела а.
Цкъа а цамгарш лехьош вацара Iаьлбаг. Амма тахана, наггахь коьрте лазар хьодуш, дагар дара цунна. ДегI а дара тхьуздоьлла. Охьавижар-м хир дацара, шийлачу xица корта мукъане а буьлур бара-кх. ГIоли хир йацара-те?
