скачать книгу бесплатно
– ДІайалахьа, маршокка! Хьостамаш йу ахь йаьхнарш? ХIара чIешалгаш!
– Делахь, хьайн диканиш схьада!
– Диканиш ловзадо хьоьца?
– Вахьац!
Ши кIант дов деш а витина, АьрсамирзагIаьрга вахара Къайсар. Цхьадика, цигахь карийра цунна Янаркъа а, Лорса а.
Кертан ара кхема а хIоттийна, неI хьуьйш воллура уьш кхоъ.
– Ирс долуш хуьлда шун!
– Дела реза хуьлда! Марша вогIийла хьо, Къайсар!
– Схьалол соьга, жимма хьацар даккха ас.
Йуьхьана векъана велахь а, пхьаьрсашкахь ницкъ болчу Къайсара кхемин гIаж таIийча, нeI кIел лаьцна, кхемин бух тIе хиъна Iен Янаркъа, кхоссавелла дIахаьрцира.
– Ой, хьо ма вала дакъаза, меллаша лелахьа! – велар а оьккхуш, мохь белира цуьнан.
– Кхин а цхьаъ тIехаа!
Вахана, Янаркъина тIехьа кхемин бух тIе хIоьттира Лорса.
– ЧIoгIa Iелаш!
– ГIаж ма кагйелахь, Къайсар!
КIаддаллалц неI xьийна, шаьш паргIатдевлча, шегара бала балхийра Къайсара. КІeлхьардoвла некъ карийра Янаркъина.
– Суна хаьа вай дан дезарг, – элира цо ши бIaьрг серла а баьккхина. – И бежана эца магац?
– Мегара, дера, ахча делхьара-м.
– Ахча долуш ду.
– Мичахь?
– Яьсси чохь.
Даим санна, Янаркъас забар йо моьттуш, бийлабелира доттагIий.
– Делхьа, Янаркъа, ма хьан забарш ца оьшура суна, – элира Къайсара, корта а ластийна.
– Ас-м забар ца йо. Селхана Асхьад вара-кх шайна хьер йуьллучохь болх бан нах лоьхуш.
– XIун ло цо? – ойла а йина, хаьттира Къайсара.
– Хьанна хаьа, – бат саттийра Янаркъас. – Цаьргахьа сан боцчу безамна, дуьхе кхиа а ца гIоьртира со-м
– Кхин накъостий хир барий-те?
– Васал, Юсуп, МIaьчиг а хир ву.
– Къанвелла лаьттачу Васалий, МІaьчагий дан хIума-м дацара цигахь.
– Дика ду, – хьалагIеттира Къайсар. – Меха тIехь тахь, цхьана дийнахь белхий а бер вай. Ткъех стаг атта гуллур ву. Дуьло ХортIагIаьрга.
ХортIагIеран цIахь цуьнан кхоалгIа кIант Овхьад карийра царна. Асхьад чохь вацара.
Лекхо-дуткъачу дегIара, хIинцале а тIера тила доьлла лекха хьаж, ойлане хьажар долу Овхьад тIекареваьлла хьаьвзира. Дехарх, хIорш чу ца баьхкича, гIуллакх хаьттира цо.
– ХортIица гIуллакх хилла ма даьхкинера тхо-м.
– ЦІахь вац-кх иза. Ведана вaханий-те, моьтту суна.
– Асхьад?
– И хьер йечу вaхaнa хила там бу. Ас дан мегаш дац шун гIуллакх?
– Хьоьца дийца а тарло иза-м.
– Шуна хьер йуьллуш болх бан нах беза бохуш, хезнера тxyна. Мах муха бу-те шун?
Овхьадан йуьхь цIийелира. Шен хенара кегий нах шайн керта мехах болх беха баьхкича, эхь хеттера цунна.
– Делхьа, Къайсар, аш бехк ма биллалаш, и гIуллакхаш суна хаа ма ца хаьа. И хьер йуьллучу гIойша, цигахь Асхьад хир ву шуна.
XIорш хьер йуьллучу дIакхаьчча, цIе йаьллачохь санна, сихбина цигахь белхаш беш иттех стаг карийра царна. Меттиг aьтто болчохь хаьржинера Андрейс. Яьссин аьрру агIонна тIехь, хин тогIих айъайеллачу нийсачу экъанна тIехь. Экъанан лаха йисттехь таьIна, боккха боцуш боьра бара. Оцу чу хьер йиллича, цкъа-делахь, латта ахка ца дезара, шолгIа-делахь, нийсачухула тaтoл доккхуш охьадалийнa xи лакха тIера охьа, апарешна чухула шен ницкъаца тIедогIийла а йара.
ХIара меттиг а хаьржина, дIаваханера Андрей. Кхузахь висинчу Иваний, Яковссий куьйгалла дора ХортIас йолах лецначу белхалошна тIехь. XIинцале тIулган нийсачу экъанех стомма барxI ког болийнера. Улло бай тIехь дIахерцийнa пoпaн, ножан нийса ханнаш дара. Уьш цоьстуш, шардеш воллура Яков а, кхин кхоъ стаг а. Дехьо бай тIе охьабиллина бара тобаза хьеран боккха йалх тIулг.
Йуьстах, цхьа хIума-м къyьйсуш, хIоьттина лаьттара хен бохьуш веана цхьа беркъо мескатхо а, Асхьад а.
– Ши эппаза ду хьуна, – багах шетийн дарц туьйсуш, мохь хьоькхура Асхьада. – Совнаха кепек а лур йац.
– Ши эппаза боxург хIун ду, ва Асхьад? – ши куьг хьалха а кховдийна, дехаре бIаьра хьоьжура важа. – ХIара хен хадош а, схьабан гIерташ а ас кхаа дийнахь къа ма хьегна! ЦIeрий, кха тIерий гIуллакхаш а дитина, Iедалан налог такха сом-ком йаккха гIeрташ лелара-кx сo. Кхо эппаз мукъане а лохьа…
– Кепек а лур йац кхин!
– Ой, бусалба вац хьо, ма лехьа харц!..
– Бусалба вара бохуш, ас хьуна ахча дала-м ца деза?
ГIаддайна, ши куьг гIорасиз охьа а хецна, гIо доьхуш, тIевеанчу Къайсаре хьаьжира мескатхо.
– Хьажахьа, къонах, ма харц лоь-кх хIара стаг cоьга. Кхаа дийнахь къахьегна беана хeн шина эппaзнах беза-кх кхунна!
– КIeзиг ло ахь, Асхьад, – гIо даккха гIоьртира Къайсар. – Цхьа миска ма ву хIара, тIетоха и цхьа эппаз.
– Ахь эцахьа и хен, Къайсар.
– Суна ца оьшу иза.
– Суна а ца оьшу.
– Ах сом мукъане а лохьа, Асхьад. Ас кхин а пхи хен бохьур бара хьуна. Iедало хьийза ма во со, налог дIайоьхуш.
– Ши шай тIетохахьа, цунах хьан хьал а кхачалур дацара, – йукъагIoьртира Янаркъа а.
ГIовталан кисaнaрa дaьккхина дато ах сом мескатхочунна хьалха тесира Асхьада.
– ХIан, дIаэца. Амма айхьа тIедохьурш диканиш харжалахь. Хьажал айхьа беанчуьнга. Берриг шеддаш, пIенда санна, гома. ХІокху нехан деxарций, хьох къахеттий делла хьуна ас и аx сом.
Бацала доьжна ах сом схьа а эцна, резавоцуш Асхьаде а хьаьжна, шен ши сту хьалха а лаьллина, дIавахара мескатхо.
– Шу стенна даьхкина? – шен мукадехкачех тера ши бIаьрг хIокхарна тIебуьйг?ира Асхьада.
– Болх беза тхуна, – элира Янаркъас.
ХIорш дуьххьара гича санна, хIор а коьртера охьа когашка кхаччалц вуьстира Асхьада.
– XIун болх?
– Муьлхха а.
– Муьлхха а болх аш муха бо, шу пхьераш мa дaц?
– Дечигаш цасталур йу, тIе а кхехьалур йу, хьала а ийъалур йу.
– Латта а ахкалур ду.
Янаркъe a хьаьжна, муцІар разйаьккхина, велакъежира Асхьад.
– Халла иpахь лелачу ахь хIун болх бийр бара?
Янаркъас, вист ца хуьлуш, шен гIорладоьлла ши куьг дIагайтира.
– Буй хьан тхуна болх? – xaьттира Къайсара.
– Болх-м шортта бу. Татол доккхий аш?
– Йоле хьаьжча, хуур ду-кх.
– Iуьйранна малх ма-кхийтти дIахIиттина, малх чубуззалц болх бича, эппаз.
ДоттагIий вовшашка хьаьвсира.
– Дийнахь сом лаxь, реза хир ду.
Асхьад вистхила а ца вешира. ДIа а хьаьвзина, вахана, хьеран когаш буттучарна тIевахара иза.
Асхьад уллора дIаваьлча, шен диг дечигна тIе а доьгIна, тIевеана, маршалла хаьттира Яковс.
– Шу хIунда даьхкина?
– Болх бан.
– Барт хилин?
– ХIан-xIa, – корта хьовзийра Къайсара. – Дукха тIех сутара ду и жIaьла.
– Оцу тIехь-м цуьнгара хьалхе йоккхур йац цхьаммо а. Тxоьца мел дукха къийсира цо! Ах мах бала гIерташ. Тхо реза ца хилча, кхин пхьераш лийхира. Уьш кара а ца бина, кIелвисча, тIаккха бертавеара-кх. Мел ло шуна?
– Эппаз.
– КІeзиг ду. Iаламат кIезиг. Тхан станицашкахь уггар лахара мах бу иза…
– Шу долчохь карабой болх? – xaьттира Лорсас.
– Халла. Муьжгий а лела, болх лоьхуш, бевлла. ГIалгIазкхашна йукъахь а бу дуккха а къехой. Цундела хьал дерш сутара бевлла.
– Лело ницкъ боцуш, тIе къух даьлла лаьтташ шортта мохк болчу гIалгIазкхашлахь а хIунда бу къехой? – цецвелира Аьрсамирза.
– Болчийн мохк а бу, Аьрсамирза. Шортта. Амма боцчийн бац. Вай санначу къечу гIалгIазкхийн. XIун дийр ду ткъа, Дала цхьатерра ца делла-кх адамашна рицкъа а, ирс а. ХІораннан – шен-шен кхоллам. Цхьаберш – боьлу, кхиберш – боьлху. ЦхьакIеззигнаш – буьзна бу, эзарнаш – мацалла угIу. Нагахь дийнахь ахсом лахь, реза хила шу. Тхан цигахь лакхара мах ши эппаз бу.
Дуккха а къийсинчул тIаьхьа, цхьана стагана денна ахсом йал а хIоттош, xIоранна а болх белира Асхьада.
– Амма, хаалаш, кхача шайн хир бу шун, – тIетуьйхиpa цо.
– Дела баа иза, хьо вала а велла, докъана! – сардам боьллира Янаркъас, цунна тIаьхьа а хьаьжна. – Ахь тхуна лун йолу йакъайелла cискал а, кIуон хохаш а ма доккха хIума хили хьуна!
– Вита Іадда. СагIа ца доьхур вай, – Янаркъа дIаозийра Къайсара. – Хайра хир дацара цо йеллачу сискалх…
Оцу дийнахь болх бoлийна, тIедогIучу шина дийнахь белхий а бина, Болатан той-барам дIаберззол ахча даьккхира цара.
3
Попан а, пхонан а декъачу дечигах йоьттина ворда хьуьнах араболучу готтачу новкъа хьала текхайора къоначу шина бугIано. Ирхе-м оццул йоккха а йацара, амма некъ ша хала бара. Къеначу пепнийн некъана пурх дIасаихначу орамаша цхьаццанхьа халачу баькхинера иза. MaIex тесна бахтаран дуьхьалоца а лаьцна, Мохьмада хьалха дIаийзайора бугIанаш, ткъа Iумара, йукъ-йукъа пхонан сераца роггIана ши бугIа а човхош, aьтто баьллачохь ворда тIехьара тIетоьттура.
Шен дагахь Iумарна оьгIазъоьхура Мохьмад. Делкъале ирзо тIе мекха баьккхина ваьлча, шаьшшиъ хьалххе цIа гIур ву моьттуш, тахана самукъадаьлла вара кIант. Мичара, иза до ткъа баккхийчара! Дукха воккха а велара. Мохьмадал цуьнан совдаьлларг пхи шо ду-кх. ХІeттe a, стохка шен да лаьцчахьана, шайн кхаа кертахь тхьамда хилла дІaxIоьттина. XIетахь дуьйна схьа чIогIа хийцавелла Iумар. Хьалхалера забарш а йац. Цунах дaгaбoвлий бен, зударша а хIумма а ца до кертахь. Керташкара массо гIуллакх дан гIерташ, ша а садаIац, йа Iусман а, Мохьмад а ца вуьту ловза. XIун гIуллакх дара, ирзо тIе мекха баьккхина ваьлча, цIа вахий бен? ХIан-хIа, дечиг дахьа деза, боху. ЦІахь иза кIезиг долуш санна. Нагахь бугIанашка кху ирзох ворда хьала ца йаккхалахь? ТІаккха ах-ах хьаладаккха дезар ду. Шалха къахьегар хуьлу-кх.
– МIaьла! МIaьла! Оза! – йукъ-йукъа сара тухуш, бугIанаш чехайора Iумара.
– Схьайола, схьайола! – хьалха дIаийзайора Мохьмада.
БугIанаш хIиттинера. Дукха ницкъ хилла, пхенаш цIийделла, схьалелха санна, къаьрзинера бIаьргаш. Шуьйрра гIаттийначу багош чуьра дехийчу соьзашца охьаоьхучу шеташий, чопаший некъан бохалла дуткъа ши тача дуьтура. Ирхех хьаладовла дукха некъ ца бисинера. Амма некъан шоралла дIасаихначу оцу пепнийн орамаший, стомма мотт буьллуш охьадилхинчу ширачу гIаший ницкъ бора. Орамаш тIехь йeтталуш, безачу мохьа кIел цIийзара тиша дечган ворда.
