скачать книгу бесплатно
– Озайе! Озайе!
Амма цаьрга ворда хьалайаккхалур йу боxург aьттехьа а дацара. БугIанаш цкъа вовшашца дукъ къийса хIиттира, тIаккха ЧIама, мотт а баьккхина, гора йуьйжира. ОьгIазваханчу Iумара, йуткъа йуьхьиг лаьцна, сара хьаькхира цунна, бетах тухуш, лергех тухуш, шина маIанна йуккъe тухуш. КIелйисинчу бугIано корта дIасахьийзабора, кхин дуьхьало йан йиш йоцуш.
– Iуми, ма йеттахьа цунна! – мохь белира Мохьмадан, ши бIаьрг хих а буьзна.
Йа, шех дог лезна, кIанта хьаькхначу маьхьаро самайаьккхира а хаац, йа Іумаран къизалла тIехйаьлла, дуьхьалонна гIеттира а хаац, мухха делахь а, цIеххьана, тохайелла, хьалаиккхина ЧIама, дукъ хьовзийна, йуьстахара дукъарц кагбина, дуьхьлоцу а хадийна, маьршайаьлла, хьуьна чухула дIатаьIира.
Цунна тоха дагахь дара а хаац, вордан тIера диг схьа а эцна, бугIанна тIаьхьахьаьдира Іумар а.
Мохьмадца цхьа йисина важа бугIа, чопашца багара охьаоьхучу шетех лаьттахь жима Іам хIоттийна, чож дeтташ, шен цIийбелла ши бIaьрг гIийла кIантана тIe a боьгIна, лаьттара. Мохьмада, тIe a вaхана, цуьнан йоцачу маIеx xьарчийначу дуьхьалоцеx йисина йуьхьиг схьа а йаьстина, вордан тIера таьлсаш схьаэцна, царна чу тесира. Ворта агIор саттийна, кIанте а хьаьжна, корта ластийра бугIано. Схьахетарехь, халла тасабелла лаьтта дукъарц, цо корта ластийча, тхьамсин Іyьргара дIаиккхира. Йоьттинчу ворданан Iаьршаша охьаозийна дукъ, бугIанан кочара охьа а даьлла, лаьтта дуьйжира. Маьршайаьлла бугIа, цкъа-шозза йега а йелла, новкъа хьалайолайелира.
– Вохьа, мIаьла, мIаьла! – тIаьхьахьаьдира Мохьмад.
Амма бугIа йуха ца йоьрзура. Мохьмад хьалхавала гIоьртира цунна, амма важа, шен деза дегI лестош, цкъа боларе, тIаккха чаболе йелира. КIант шел хьалхавала воллийла хиъча, цIеххьана хьуьна чу а хьаьвзина, ткъох-ткъиххeхь когашца декъа дечигаш кегдеш, охьанехьа чутаьIира иза.
Мохьмад тIаьхьауьдура бугIанна. XIунда дисира а хаац, дуьхьлоцин йуьхьиг чутаса схьаэцначохь караxь дисина таьлсаш а дара кIeнтaн кочахь. ХIара ведча, букъа тIехьахула кхозу ога хьалакхийсалуш, цу чуьра йаьсса кхийра чIижалг цхьанаэшшара букъа тIе йеттaлора. Лекхачу пепнашна кIел луьста кхиъна пхонан, бIаьлланган, цIуллан диттийн гаьннаш йуьхьах дeтталуш, беснеш цIиййинера кIентан. Ткъа бугIа-м тоххара гучуьра къайлайаьллера. Цкъа лорах воьдуш, тIаккха цуьнан когаша кегдечу дечкийн татанна тIе оьхуш, бехха некъ бира цо. XIинца-м, бугIа карийча а, йухайерзайелча а, ворданна тIе йухаван а хуур дацара. Мел гIертарх a, ца сацалора бIaьргаш чуьра охьагIерта хиш.
Ткъа малх чубуза гергабара. Нагахь суьйре тIекхачахь, хIун дан деза? Кху хьуьнхахь берзалой а, черчий а хуьлу. «Дела йаккха хьо марчонна, ма бале йели-кх хьо йала ткъа!» – Мохьмадан бIаьргех комаьрша хиш хьаьлхира.
– Iумма! Iумма-а!!!
Йиш халлалц мохь биттира цо. Амма дуьхьал жоп дацара. Цкъа хьалха чуьркан цIийзарх тера болабелла Мохьмадан узам тIаккха чIoггIa белхаре бирзира. Ткъа хьуьнан чаккхе гуш йацара. Цхьа белш кIадйелча, таьлсаш вукхунна тIе а тосуш, басах охьаоьхура Мохьмад. Йерриг дегайовхо лаха чохь Iарчхе хилaрх йара цуьнан. Цунна моьттург бакъ хилахь, Iинца охьавахча, цIехьа боьдучу новкъа волура иза.
Дикка дIаихча, хьуьна йуккъехь даьккхинчу ирзо тIе кхечира Мохьмад. И кхушара дуьххьара дийнера. Хьуьнан йисте бIaьрг тоьхча, стерчаша йууш йисина гIодамийн чIегIагаш Iyьйшуш лаьттa Iен бугIа а гина, дог паргIатделира кIентан. Цхьа а накъост воцуш вуьсучул бугIа шеца хилар а синтeмe хийтира.
– МІaьлов, МIaьлов! ХIан, хIан! – хьалха куьг оьхьна, бугIанна тIеволaвeлира иза.
Кхуьнга схьа а хьоьжуш, дегаза нох дохуш лаьттара бугIа. XIинца-м шек а вацара Мохьмад. Кху ирзо тIера дIабоьдуш некъ ца хилча ма ца болура.
СапаргIaтдaьллачу Мохьмадна, ирзона гонах бIaьрг тоьхча, йуькъачу хьуьна чу боьдуш готта некъ гира. Амма хIара шен бугIа цига дIахьовзо кхиале, хьуьна йукъара схьа ирзо тIе велира цхьа стаг. Уггар хьалха Мохьмадан тидам тIебахийтинарг – Iаьржа маж йаьлла оза йуьхь йара. КIилло-м вацара Мохьмад. Иза ца кхоьрура буьрсачу акхаройх а. Шегахь жимачу шаьлтанал сов герз дацахь а, экханца ша ларор ву аьлла, даим а шех тешна а вара. Амма иза валлал кхоьрура жинeх а, шайтIанех а, хьерабевллачу нахах а. Кхойкху хезехь аддам а доцуш, суьйранна йуькъачу хьуьнхахь куй тассал бен доцчу хIокху ирзо тIехь, йерриг йуьхь йаьлла цавевзa cтаг гича, дегIа тIера массо чо ирахIоьттира цуьнан.
Ша кхеравеллехь а, воьхна вацара Мохьмад. БІaьрнeгIap тухучу йукъана цо дуьстира туьйранaшкахь шена дуьйцу хезна жинийн, шайтIанийн аматаш. Цунна хазарехь, жин гIалартах теpa хуьлу. Ткъа хIара адамах тера ву. Когаш а хьалха бирзина бу, хье тIехь маIаш а йац. ХIета, шайтIа а хIара дац. Йа, стаг вийна, чIирхойх лечкъаш лелаш, йа хьераваьлла стаг ву иза.
Ткъа иза, Мохьмадна тIера бIaьрг дIа ца боккхуш, паргIат гIулчаш йохуш, тIеоьхура. Цунна тIера духар нохчийн дацара. Шуьйра хечий, лоха бeртигаш йолу эткашший, голаш тIе хIуттуш йexa гIовталх тера хIума а, коьртехь бIегIаган куй а. Ткъа бIаьргаш! Тап ша хьераваьллачу стеганиш! КIоргга хьех чуэгна, оьгIазе. Йоккху гIулч а йу, хIинций-хIинций чукхоссавала санна. Цкъа ойла хилира Мохьмадан, бугIа а йитина, дIавада. Аммa дaго ца вуьтура. Стaг гергакхочуш, меллаша шаьлтанан макъарна тIе куьг диллира цо. И хичаш гина, важа, кхунах цавешаш делахь а, йа хIара тешо делахь а, велакъежира.
– КIант, хьо ма цецваьлла сох? – xaьттира цо, мотт тийсалуш.
«Телхина-м муххале вара хьо, хIинца тIаьхьа ду-кх», – даг чу иккхира Мохьмадна. Ша хIун до а ца хууш, масех гIулч кIегарвелира иза.
– Ма кхера, ас-м хIумма а дийр даций хьуна.
– Сом ца кхоьру хьох, – берриг ницкъ а гулбина, майрра жоп делира Мохьмада.
Стаг йиъ-пхиъ гIулч генахь сeцира.
– Хьо мичара ву?
– Гати-Юьртара.
– Хьенан?
– Аьрзун.
– Мича Аьрзун?
– Абубакаран Аьрзун.
Стеган бIaьргаш цец къаьрзира.
– Iелин вешин ву хьо?
– Ву.
Доцца хиллачу къамело Мохьмад тешийра шена хьалха лаьттарг хьераваьлла стаг цахиларх.
Ткъа цавевзaрг, xeттарш совцийна, ойланаш йеш лаьттара. «Аьрзун зуда йацара тхо Хонкара кхелхаш а, йа цига дIакхаьчча a, – бохура цо шега. – Ткъа иза, цигара нах цIа гIоьртича, дозанехь вийна. Иза шеко йоцу бакъдеpг ду. ХIара кIант мичара ваьлла?»
– Хьан нeнaн цIе хIун йу?
– Эсет.
– Иза хьенан йу?
– Билалан.
– Эсeтан нeнан цIе?
– Умма.
«Ткъа Эсет, со гIалат вацахь, Шахьбин вешехь Гатехь марeхь йара. Гати велла, бохура, тхо дIакхаьчна дукха хан а йалале. Эсет шен марвешица Шахьбица туркойн йуьртахь йара. Со Эмин-пашин эскарца туьпара дIавоьдуш, Аьрзун зуда йацара. Цул тIаьхьа дукха хан йалале, иза вийна. Со кхеташ хIума дац-кх хIара».
– Аьрзу волуш вуй?
КІeнтaн ши бIаьрг кхоьлира.
– Хонкар-махкахь вийна иза.
– Iела?
– Стохка, лаьцна, Сибрех вахийтина.
– Цуьнан ши кIант?
– И шиъ-м ву.
Цхьаъ хатта, бага а гIаттийна, йуха а сeцира стаг.
– МIaьчиг цIе йолуш стаг вуй Гати-Юьртахь? – xaьттира цо эххар а.
– Ву.
– Бераш дуй цуьнан?
– Дац. Хонкарахь делла. Цхьа кIант ву, олу, цуьнан. Иза а, туркойн эскаре а вахана, тIепаза вайна.
Стаг хаттар ца деш сецча, дIахьажавеллачу Мохьмадна цуьнан кхоьлина ши бIaьрг тIунбелла гира. Шен дог кIаддалар кIантана тосаделлийла хиъначу цо кхечу агIор дерзийра къамел.
– Кхузахь хIун деш ву хьо садайнaчу хенахь?
– Тилавеллера со.
– XIинца?
– Кху ирзо тIера дIабоьдучу новкъа дIаоьхур ву-кх.
– Йуха а тилaлaхь?
– Тилалур вац.
– Кхоьрур-м вац хьо?
Мохьмада балдаш саттийра.
– Ас-м забар йой, оьгIаз ма гIо, – велавелира цавевзарг. – Хьо кIилло воцийла суна бIaьрг ма-кхийтти хиира. Къайсар цIе йолуш стаг вуй Гати-Юьртахь?
– By, – хьалха санна, тIера воцуш, доцца жоп делира Мохьмада.
Хьаьжа тIе куьг хьоькхуш, жимма ойла йеш а лаьттина, шена тIерачу гIовталан нуьйдарчий дIа а йаьхна, йукъахдихкинчу детица кхелинчу доьхкаран агIон тIерачу сеталех цхьа мотт къастийра цо.
– Схьайтал хьайн шаьлта.
Баттара йаьккхина, ира йуьхьиг лаьцна, мукъ хьалха шега кховдийна шаьлта схьа а эцна, уллохула бахтаран аса а хадош схьабаьккхина дато мотт Мохьмаде кховдийра цо.
– Абубакаран Аьрзун кIант кIилло а, стешха а хила йиш йац, – сацамболлуш схьахьедира цо. – ХIара мотт тховса Къайcape дIалур бу ахь. Варийлаxь, кхечунна ма гайталаxь. Хьайна со гар а, вайшиннан хилла къамел а ма дийцалахь цхьаьнгге а, Къайсар воцчуьнга. ХIоллaмийн кешнашкахь со цуьнга хьоьжуш хир вуйла хаийта. Таьлсаш чохь кхалла хIумма а ца йисина хьан?
Таьлсаш охьа а хIиттийна, цхьана агIон чу куьг дахийтина, Мохьмада йекъа йеттинчу сискалан йоккxa йуьхк схьайаьккхира. Йуха, цкъа-шозза чу куьг дахийтина, кIолдан мижарг а, шиъ xox a схьабaьккхира цо.
– ХIай, баркалла, Дала дукхавaхaвoйлa xьо! CaгIa хуьлда хьан хIорш! ХIан, вало, Iаьрчхе кхаччалц со а вогIу хьоьца. Таьлсаш соьга а лой, бугIа хьалхалалла.
Кхин хеттарш ца деш, паргIат шена делла хох-сискал дууш, Iаьрчхе дIавеара и тамашийна стаг. Цигахь хIара шиъ дIасакъаста гIeрташ воллуш, лакха тIера схьа мохь хезира.
– Ва-а-а, Мохьмад!
Цавевзарг Мохьмаде хьаьжира.
– Соьга кхойкху иза.
– Иза мила ву?
– Тхан ден вешин кIант.
– Вистхила тIаккха.
Мохьмада, кийра буьззина чу х?о а оьзна, логан массо пха а бусийна, мохь туьйхира:
– Ва-а-а вай!
– Хьо мичахь ву?
– Кхузахь Іина чохь.
Цавевзачо, букъа тIе куьг тоьхна, хьалхатеттира Мохьмад.
– Же, дIавало. Варийлахь, вайшиннан барт ма бохабелаxь. Со хIолламийн кешнашкахь хир ву, алалаxь. Хьайга белла мотт ма байъалахь.
Мохьмад дуьхьал вистхила а кхиале, каде ?инах дехьа а иккхина, хьуьна чохь къайлавелира иза.
4
Оцу суьйранна тIаьхьо шен кха тIера цIа веана Къайсар, маьркIажан ламаз дина, Маккас шена хьалха йиллина сискаллий, муьста бeрaммий диъна, кетIа велира.
Маьждиган майданахь гуш адамаш дацара тховса. ХIара санна, тIаьхьа балхара цIа бирзина, чубоьлла хир бара-кх берриг а. ЦІa верза ца лиъна, БолатгIаьргахьа дIаволавелира Къайсар. Тховса Васал ган а дезара цуьнан. Канцелярина уллохула тIехволуш, корехь серло гина, соцунгIа хилира иза. Кертах тесна говр йара тIа дeтташ лаьтташ. Къайсарна йевзира ЧІонакъин говр. Ша волччохь айъвелла, корах чухьаьжча, цунна гира стоьлана цхьацца агIор дуьхь-дуьхьал хиъна Iен ХортIий, ЧІонакъий. Шена дуьхьал вирзина Iачу ХортIин йуьхь кхоьлина xийтира Къайсарна. Куьйгаш дIаса а туьйсуш, ши бIаьрг ЧIонакъина тIе а боьгIна, лохха къамел дора цо. ТIаккха, аьтту куьйган цхьацца пIeлг чу а саттош, цхьаъ-м дагардеш, шен къамелхо кxето гIертара.
ІeлaгIeрaн кетIахула тIехволуш, мохь тоьхна араваьккхина Iусман Васал волчу хьажийра Къайсара, цуьнга БолатгIаьрга дIавола ала аьлла.
Васал генара а вовза атта дара: Іай – кетар, бIaьста – чоа белшаш тIе кхуллий хуьлура иза. Йуьхьанца-м и шен сакхате пхьарс пхьуьйша болла хала хуьлуш лелара иза, ткъа тIаьхьа иштта марзвелла висира. Куй а хир бара, мел шийла йелахь а, аьрру агIор лерга тIе теттина.
Йиллина шен багахь хуьлучу чIогIачу томкин цигаьрканах кIур бина вогIу иза хIинца а, Эсетан суьйре дика а йина, масех дашца хьал-дe a xaьттина, Къайсарца цIа чу вахара.
Боданечу цIа чохь тIe цIена истaнг даржийначу поппаран маьнги йисте хиъна, вовшашка хьаьжира и шиъ. Васал шел воккха волу дела – Къайсарна, ткъа Васална – хIара шел жима велахь а, тхьамда хеташ, хьалха къамел доло ца лаьара.
– Керла хIун ду эвлахь? – xaьттира Къайсара, и тийналла йахйала йоьлча.
– Сан доттагI цIа веана.
– МІaьчиггий?
– ХIаъ.
– XIунда?
Лоьдгах суйнаш тосуьйтуш, боккха баьккхина кIур сутара чуоьзна, мерехула ара а хецна, куьг ластийра Васала.
– ГІуллакхаш хьалхачул а галдевлла, боху, кхушара. Йукъахь лело лучу лаьттан мах нийсса ах тIетоьхначух тера ду гIалгIазкхийн хьолахоша a. ТIexула тIе, сов мах белча а, вайн нахе луш дац.
– И хIун ду?
– Хаац. Цигарчу къечу гIалгIазкхашца вайн гергарло тасадаларна кхоьру хир бу. Вай санна, гIийланиш ма бу царна йукъахь а. Хьалдолчу гIалгIазкхашна бецаш. Муьжгий а бац кIезиг. Шайн aьтто баьллачу мeттeхь вайх схьа ма кхета уьш. Цхьана хенахь кхузара дIа къоланаш дан оьхучу тхуна дукха гIо дира цара. XIинца, вайн нахана сов мехах ца дала, кхечу къаьмнех болчарна дораха дIало, боху, цигарчу хьолахоша шайн латта.
