скачать книгу бесплатно
Бер к?йр?тик, гомер / Давай поговорим, жизнь
З?лф?т
Бу китапка к?ренекле шагыйрь, Татарстан Республикасыны? Г. Тукай исеменд?ге Д??л?т премиясе лауреаты З?лф?тне? (1947–2007) чор-заман, халык-милл?т, кеше язмышлары турында ф?лс?фи уйлануларга корылган эссесы, шигырьл?ре, балладалары ??м поэмалары туплап бирелде.
В формате PDF A4 сохранен издательский макет книги.
З?лф?т
Бер к?йр?тик, гомер: эссе, шигырьл?р, балладалар ??м поэмалар
«Шагыйрь м?нб?ре» сериясе 2016 елда булдырылды.
Т?з?чесе Газинур Морат
З?лф?т
Бер к?йр?тик, гомер: эссе, шигырьл?р, балладалар ??м поэмалар / З?лф?т; [т?з. Г. Морат]. – Казан: Татар. кит. н?шр., 2017. – 495 б. – («Шагыйрь м?нб?ре» сериясе).
ISBN 978-5-298-03300-8
В эту книгу вошли эссе, стихи, баллады и поэмы выдающегося поэта, лауреата Государственной премии Республики Татарстан имени Г. Тукая Зульфата (1947–2007), построенные на философских размышлениях о времени, народе, нации, судьбах человека.
Серия «Трибуна поэта»
Зульфат
(Маликов Дульфат Гусманович)
Давай поговорим, жизнь
Составитель
Мурат Газинур (Муратов Газинур Васикович)
Казань. Татарское книжное издательство. 2017
На татарском языке
© Татарстан китап н?шрияты, 2017
© Моратов Г. В., т?з?, 2017
Чытырманда былбыл сайрый…
Минем язганнарны азмы-к?пме бел?чел?р х?терлидер, б?лки: «татар», «милл?т», «азатлык» диг?н с?зл?рне м?йданнарга чыгып кычкыру т?гел, ?заралый гына с?йл?шк?нд? д? ?йтерг? ярамаган к?нн?рд? мин, «Чакырылмаган кунак – татардан да яманрак…» диг?н эпиграф куеп, бер шигырь язган идем. Шигырь кич?л?ренд? булсын, шигырь с?ючел?р бел?н ?тк?релг?н очрашуларда булсын, бу ?с?рем залда утыручыларга бомба шартлагандай к?чле т?эсир ит? иде, аларны айнытып, сиск?ндереп ?иб?р? иде. Б?ген ис? кал?м тибр?т?че ??ркем шушы темага яза. Л?кин, ни кызганыч, андый ?с?рл?рне укуы да, ты?лавы да б?ген никтер к??елсез була башлады. Ни ?чен шулай со?? Хикм?т н?рс?д?? Яраганны к?пме язса? да ярап булмауда гынамы?
«М?х?бб?т» диг?н ?с?рем д? шул чорларда, кем ?йтмешли, яшьлегем та?ында язылган иде. Н?рс? турында иде ул? Болай, тыштан гына караса?, аюга каршы берг?-бер чыга алырлык, аны пычак бел?н егардай гайр?тле бер ирне?, ?авапсыз м?х?бб?тт?н тилмереп, чиксез газапларын х?тта аракы бел?н д? баса алмыйча изалануы хакында иде ул баллада. Тукта! Шушы хакта гына мик?н? Ни ?чен со?, алай булгач, ул, безне? а?ыбызда калыпланып бетк?н гыйбар? бел?н ?йтс?к, тормышта ?з урынын таба алмаган бер «с?рхуш» турындагы ?с?р – «югары коммунистик идеаллар ч?ч?к аткан» бер чорда м?ш??р с?з остасы Айрат ага Арслановны? репертуарыннан озак еллар т?шмич? яш?п килде ??м, бер?к мине тыйнаксызлыкта гаепли к?рм?гез, ты?лаучылар аны йотылып ты?лады? (Х?ер, чорны? бер сыйфаты буларак, ?йтеп китмич? булмас – аракыга каршы к?р?ш башлангач, Айрат ага ул шигырьне укудан туктап торды.) Х?терлим, шагыйрь Н?би ага Д??ли еллык шигърият хакындагы докладында, шушы шигыремне д? к?з алдында тотып, «З?лф?т чордашларны? портретларыннан галерея т?зи», – диг?н иде. ??м?гать, ниг? со? ?ле мин болар хакында с?йл?п торам?
?земне? хатир?л?ремне я?арту ?чен ген?ме? Амбицияме? Яки мин мо?а б?ген мохта?мы? Юк, ?ич т? алай т?гел, заман гаме мине, гомум?н, шигырь хакындагы уйлануларымны ?зен? к?р? бер т?ртипк? салырга эт?рде, мо?арчы чыгарга юл таба алмыйча к??елемд? сулкылдап б?рг?л?нг?н борчуларымны кычкырып ?йтерг? м?мкинлек бирде, х?тта м??б?р итте бугай.
?йтеп карыйм ?ле…
??р асыл шигырьне? ?з тарихы бар.
К??ел тарихыннан м?хр?м шагыйрь – географияд?н, тарихтан м?хр?м д??л?т ул. Чикл?ре, флора-фаунасы, атмосферасы, ягъни сулар сулышы да булмаган д??л?т… Аны? ?стенн?н вакыт ?иле исми. Ул – тумышыннан ?ле. Андый д??л?т булмый, була да алмый…
?мма них?л ит?се?, ?н? шундый к??ел тарихыннан м?хр?м шигъриятне х?терл?тк?н тезм?л?р бихисап. Шигырь – тормыш юлы. Анкеталарда, автобиографиял?рд? к?пме телисе?, шулкад?р алдашып була. Чын шагыйрь ис?, бик тел?с? д?, б?т?нн?рне, аерата ?зен алдый алмый. Алдарлык х?йл?се бар ик?н, ул – б?ек мистификатор, ягъни шигърият д?р???сен? менеп, шундый ук шигырьл?рг? охшаш итеп яза бел?че шома талант иясе. ??р шигырьне? асылы – ихласлык. Д?рес аваз. Д?рес мо?.
Безд? ике т?рле саташу бар. Берсе – шигырь т?че с?зл?рне? купшырак, катырак я?гыравында дип ышану. Икенчесе – шигырь к?че – с?зл?рне? м?мкин булган кад?р мескенр?к я?гыравында, елаттыруында дип уйлау.
? учакны?, утны? к?зен? кереп караганы? бармы? ?зе? казып тапкан чишм? т?бенд?ге тибр?неп торган якты, салкын керфекл?рг? ирен тидереп карады?мы? Йолдызларны? тын х?р?к?тенн?н башы? ?йл?неп китк?н чаклары? бармы? Ирт?нге чык б?ртегенн?н си?а с?йг?н яры? томырылып карамадымы?
?г?р чыннан да мин ?йтк?нн?р сине? холкы?да да бар ик?н, укы, дустым, шигыре?не! Яшереп торма! Сине? шигырь язганы?ны мин барыбер бел?м. Яшереп кен? язса? да, безне? уртак с?зебез бар. Кайчак шулай да була: кил?л?р д?, б?гырьг? ?т?рд?й иттереп тек?леп, тир?н м?гън?ле иттереп карап торалар… ??м, куеннарыннан алтын тулы янчык чыгаргандай, болай дил?р:
– Ш?п шигырьлек тема бир?м мин си?а! Яз! Гонорары уртак булыр!
– И туганкай! – дип к?рсен?м мин андый чакларда. – ?з темаларымны язып бетерер ?чен д? Ходайдан ун гомер сорар идем. Кодр?тем ген? ?итми. Теге ис? ышанмый.
? к??елд? ?рн? кала – ад?м баласы ?з гомере буена ?йтерг? тел?п т? ?йт? алмыйча интекк?ч, ми?а – шагыйрь кешег? м?р???гать итте л?баса! Югыйс? без ?и?анга ?н? шул с?зл?рне – к??ел авазларын ирештерер ?чен яралганбыздыр бит… Язмышсыз шигърият юк, дил?р. Алай гына мик?н? Татарны? б?еге Габдел??ббар Кандалый феноменын кая куярсыз? Аны? тормыш юлын галимн?р д? якынча гына бел?. ? шигырьл?ренн?н мин аны? ??р сулышын тоям.
Демократ мулла. Эченд?ге тышында булган кайнар, азат рухлы ш?хес. «Х?йямлыгы» ташып тора. Ш?хси б?хет, ?лб?тт?, юк. Со?гы хатыны шагыйрьне? ?зенн?н калган шигырьл?рен у?га-сулга таратып, исраф итеп бетерг?н. Шигырь з?хм?тенн?н вафат булган бу кешене? язмышын а?латырдай с?зл?р бармы? Нинди з?хм?т со? ул – шигырь? ?йтеп карыйммы?
Шигырь ул, ми?а калса, ургылып болганган ?и?ан ?ерм?сенн?н капшап табып алынып, камил т?ртипк? салынган, ?ични какшатмас ритмга салынган, берд?нбер а???г? буйсындырылган м???си, кайнар с?зл?р я?гырашы.
Х?ер, ??р шагыйрь моны ?зенч? а?лата алыр иде. Асыл шигырьне хасил итк?н ??р х?реф табынуга лаек. Ад?м баласы яш?еше та?ында ук к?с?к бел?н баш ватарга ?йр?неп алган. ?мма шул в?хшил?р арасында та?ны? сызылып атуына шаккатып, та? калып карап торучы, к?т?д?шл?рен? шул г?з?ллекне а?латырга маташучы да булган лабаса! Н?къ мен? шул ад?м – кешелекне? беренче шагыйредер… Нинди булды ик?н со? алар – и? беренче с?з, и? беренче к?й, и? беренче сур?т, и? беренче акыл? Валла?и, дип ?йт?м, шуларны бер ишет?, к?р?, тою ?чен ген? д? ?анымны иблиск? сатар идем.
?мма бу Б?ек Серне а?латырга ад?м баласыны? к?че ?итми. Авторлыкны без шартлы исем бел?н билгел?г?нбез – Алла?ы Т?гал?. Шул Алла? каршында иман китерг?н кебек шигырь китерик, иман шартын гына т?гел, шигырь шартын да белик, д?ньядан имансыз кит?д?н курыккан кебек, шигырьсез кит?д?н д? куркыйк! Яман кеше хакында «Имансыз!» дип т?гел, «Шигырьсез!» дип х?кем чыгарырга кир?ктер… Бер караганда к?лке кебек тоелса да, бу хакта уйлап карау беребезг? д? зыян итм?с. Алла?ы Т?гал? т?г?л ??м м??гелек ритмга к?нг?н Хаос т?гел мик?н?
?и?анны? й?р?ге н?къ мен? шул туктаусыз тибеп, сулкылдап торган Хаос мик?н со? ?лл?? К?рче бу ахмакны – шигырьне? ни ик?нен а?латырга маташам т?гелме со??
Д?ньяда моннан да м?гън?сезр?к эш юктыр. ? шулай да, кеше ниг? с?зл?рне к?йг? сала со?? Гади ген? иттереп, «М?!» «Бир!» дип ?йт? ?итм?г?нмени?! Табигать ад?м баласына авазларны? ??м т?сл?рне? камилр?к м?мкинлеген? д? юл куйган. Халык ??рвакыт камил с?зг? омтыла. Коймалардагы оятсыз язулар, сур?тл?р, такмаклар – шушы омтылышны? югалуы н?ти??се. Дим?к, бу тарафта Ходайга кулай с?зне, т?сне, авазны ирештерерд?й кешел?р калмаган. Яки аларны ишетерг? тел?мил?р. Колакларыбызны иблис томалаган.
Кызык бер фикер бар: д?ньяны? чын кешел?ре – да?илар, калганнары чын кеше т?гел. Т?гелдер… Асыл шигъриятт?н й?з ч?ерг?н ??мгыятьт? ген? ?инаятьчел?р к?б?я, гарипл?р арта. Былбылны? тамагы нинди ?лешл?рд?н тора? Аны? сулыш эт?р? торган диафрагмасы кайда? ?лл? кайларга ишетел? торган саф тавышны барлыкка китер?че ярылары, нерв ?епселл?ре кайда аны??
Белмим ??м белерг? д? тел?мим. Су буендагы ирт?нге тал т?бен? ят та ты?ла… Артыгы кир?к т?гел. Артыгын белс?м, гап-гади биологик конструкция булыр идем. ?г?р д? м?г?р шигырьне? кайчанрак языласын чамаласам, беркая да чыкмыйча, ?йд? ген? утырыр идем. ? шигырьне ничек язарга ик?нен д? белс?м, Тукайны? ?зен ?нсез ит?рд?й шигырьл?рне том-том итеп язып ташлар идем. Андый серл?рне белмим ??м мин шуны? бел?н б?хетле д?.
Табигать ?зе беркем д? керм?слек иттереп бикл?п куйган аф?тле зонага – авазлар болганышына, т?в?кк?лл?п, мин япа-ялгызым барып кер?м. С?з бел?н к?зг?-к?з калам. Якалашам. Ма?гайга-ма?гай кил?м. Ни?аять, мин аны буйсындырам, Хаостан алып чыгам, ?зем ген? белг?н к?йг? се?дер?м. Гомерлек дошманым булган кодр?тле с?зне ?земне? гомерлек дустым ит?м. И? яратмаган сорауларым: «Шигырь ничек языла? И? яраткан шигырегез кайсысы? Бу шигырь ни хакында?» Б?й, алай булгач, а?латыгыз ми?а: та? ничек сызыла? И? яраткан та?ыгыз кайсысы? Та? ни хакында?
Ихлас с?з шыпырт кына, к?зг? карап кына ?йтел?. М?х?бб?т хакында м?йданнарга чыгып кычкырмыйлар. Гади с?з кайчан шигырьг? ?верел?? Моны ми?а берг?л?п к?т? к?тк?н бабай бик гади ген? иттереп а?латты:
– П?ке-пычак та тидерм?! Кулы? бел?н д? кагылма! ?мма шушы чыбыркы сабын кыскарт! – диде ул.
Уйлый-уйлый т?мам диванага ?верел? яздым бит, ?й!
Кызганды булса кир?к, бабай кеткелд?п к?леп куйды да:
– Сере бик гади аны?, олан, – диде. – Киресен т?гел, киред?н уйларга ?йр?н… – ??м ул ?зене? озын чыбыркы сабын минем кыскарак чыбыркы сабы янына куйды да: – Й?, кыскардымы? – диде.
? без ?аман сап кыскартабыз, дип, гел каерылып балта чабабыз.
Мактана килдек: «Татар поэзиясе – солдат поэзиясе! Безне? поэзия – к?р?шчел?р поэзиясе! К?р?шчел?р кир?к!» ? татар, борынгыдан килг?н каргышлы язмышы хакында эченн?н сызып, болай дип сыкранган:
Карадагынай урман… Кара?гы т?н…
Яхшы атлар кир?к л? ?т?рг?…
Заманалар авыр… Юллар ябык! —
Дус-иш кир?к д?нья к?т?рг?…
Колонизатор ыштыр урынына салып таптаган халык язмышы хакында язылырга тиешле ме??р томнарга тора бу д?рт юл. Татар язмышын а?латыр ?чен, б?т?н с?зл?р эзлисе юк. Татар поэзиясе – каргышлы язмыш поэзиясе. Калганы – ялган.
«Юллар ябык!» – Безне? язмыш тамгасы ?н? шул. Моны беренче тапкыр кем, кайда ?ырлады ик?н? Тукмалган халык, шушы ?ырга тотына-тотына, б?генгесен? килеп егылган. Бу ?ырны оныткан яшьл?ребез н?рс?г? тотыныр? Башаклы тагаракка баш тыгып мыркылдаудан туктап, йолдызларга к?з салган ??р ду?гыз – шагыйрь. К?р?шк? чакыру – в?хшилек.
К?р?ш – талау, ?тер?, к?чл??, ?имер?, мыскыллау-р?н?ет?. К?р?ш – кыргыйлык гам?ле. Аны? максаты – ?и??. ?и?? – ?ир?нгеч тантана. Асыл шигырь догага т??г?л. Аны? башка т??ар?тсез с?зл?рд?н аермасы ?н? шунда. Асыл с?зл?р шагыйрь телен? эл?г?не к?теп тилмер?. Д?ньяны а?ларга т?гел, а?латырга маташу – шагыйрьне? ??лак?те.
Дан-алкыш ?чен шигырь язу – г?на?. ?з шагыйрьл?рен акча ?чен шигырь язарга м??б?р итк?н ??мгыять икел?т? г?на?лы. Ч?нки ул Ходай ?зене? яраткан б?нд?сен? ген? бирг?н сир?к б?л?кне – Талантны ?зене? ш?хси м?нф?гатьл?ренд? файдалана. «Ходай» с?зен ялварып т?гел, сатып ала. Минем шигырьне укыгач, кыз бел?н егет ?беш? ик?н, яш?вемне? м?гън?се бар, дим?к. Минем шигырьне укыганнан со? кемдер б?т?нне суя ик?н, мин – т?муг кис?ве.
Уйлана торгач, с?зл?р шигырьг? ?верел? башлады:
Куыра илне кайнар ?ил,
Дулап, г?л?п, калкынып…
Чыгам уттан ышыкларга.
Мин – кара?гы бер болыт.
?т?р д? кит?р эссе ?ил…
Каргарсыз к?кк? карап: —
Иял?нде ген? бит бу! —
Китм?с?, эшл?р харап…
? мин й?рим… Тамчы ?ыям
Ишелеп явар ?чен —
Со?гы дым к?тк?н иренг?
?зелеп тамар ?чен!
Й?римен баш очыгызда,
Ачылмас бер сер булып —
Алла? т?гел,
Р?с?л т?гел,
Мин —
кара?гы бер болыт…
??м, ?ле ген? ?йтк?нн?ремне сызып ташлап, к?з алдыма да?и Кол Гали язмышы килеп баса:
…Мин борынгы иренн?рне ?б?м.
Яш?ешем! Тамырлары? тир?н! —
Кан тибешем кайнар дулкын булып
К?т?рел? м??гелек ту? ?ирд?н.
Катламнарга тир?н т?шк?н саен,
Тир?нлект?н к?кк? тия т?б?м.
Алла ?зе яш?р биеклект?н
?ирк?емне? тир?н ?анын ?б?м.
Та? сулкылдый ерак тамырларда.
Киенг?нем – к?б?м.
К?гем – т?б?м.
…Со?гы яу алдыннан кылыч кайрыйм
??м борынгы иренн?рне ?б?м…
Х?зерге замана ис? шагыйрьг? кылыч тоттырган, аны? якты хыяллардан балкып торган башын Моабитта чапкан, Колымада черетк?н. ? югыйс? борынгы бер б?ек хан хакында шундый бер игелекле вакыйга сакланып калган. Ян?се, орышка керер алдыннан, ул мондый ф?рман бир? торган булган:
– Шагыйрьл?рне ??м иш?кл?рне уртада калдырыгыз! Алар сугыштан со? кир?к булачак!
Моны? киресе: гарепне? б?ек яугирл?ренн?н берсе орыш алдыннан мондый ф?рман бир? торган булган:
– Бу кайнар канлы, хыялый егетл?рне – шагыйрьл?рне – яуга алдан кертегез! Б?т?н солдатларны рухландырсыннар!
Яшьлегемд?, Муса ??лил хакында уйланып, болай дип язган идем:
…Сугыша белг?н былбыл ул
??м ?ырлый белг?н б?ркет…
Былбылын сугыш б?ркете урынына яуга чыгарга м??б?р итк?н илне?, халыкны? г?на?ларын кем к?т?рер?
?д?биятыбызны? канын корыткан бер яман т?шенч? ?ле д? хакимиятк? ирешеп алганнары ?чен ген? «популяр» язучы булып к?еф-сафа корган абзыкайларны яклый. Ул т?шенч? – «халыкчанлык». Халыкны? ул в?киле – алып-сатып баеган, акчадан бетл?г?н бер татар – театрга килг?ч нишл?г?н ди? Ул киерелеп утыруга ук, п?рд? ачылмагач, ?леге «халык в?киле» мыжгый башлаган:
– Машнасагыз машнагыз… Машнамасагыз, н?фл?в?йт, кайтам да кит?м!
? тамаша башлангач, буфеттан «к?геп» керг?н д? бу:
– К?л?сем кил?! Артистлар! Т?шегез монда! Кытыклагыз мине! – дип, б?тен театрга кычкырып утыра ик?н.
Й?, халыкчан булыйм дип, шушы убырны? корсагын кытыклау ?чен языйммыни инде? Нич? еллар буена с?нгатебезне шул «Прокруст ятагы» на салып, тере т?нен-?анын кыйдык. Зур с?нгатьк? лаек булсын ?чен, халык ?зе «Халык» д?р???сен? к?т?релсен!
Сибгат ага Х?кимне? бер с?зе ист? калган: «?ырны? ?ыр булуы ?чен ?ч??не? – шагыйрь, композитор, ?ырчыны? – бер-берсен? бик нык туры кил?е кир?к». ?ир, су, к?к берлеге т?гелме со? бу? Шигырьне? йолдызлы к?к булуы м??б?ри т?гел, бакалы сазлык булса да, бик ш?кер – тере ген? була к?рсен! Ми?а к?п чыгышлар ясарга туры килде. Беренче «тамаша» ?ле д? к?з алдында тора. Чыгыш ясыйсы шагыйрьл?р, китапларын, куен д?фт?рл?рен актара-актара, «?темлер?к» шигырьл?р эзлил?р: «Бу залда бусы ?т?, бу клубка монысы да ярый… Кир?кми – затлылар ?чен! А?ламаячаклар!» ?ырчылар ис? халыкны елатып кул чаптырырдайларын – «?нк?ем, б?гърем» темасы тир?сенн?н актарырга тотыналар.
Шулай булгач, з??кыбызны? т?б?н т?г?р?вен? кем гаепле?
Б?генге татарны? фикер с?реше митингтагы мегафон д?р???сен? т?шк?н ик?н, моны? ?чен кем ?авап бирерг? тиеш?
Белмим, ?мма б?генге шигърият, ни?аять, ?з биеклегенн?н карап я?гырый башларга тиеш. Иелеп т?, тезл?неп т? т?гел! Ишетмисе?, а?ламыйсы? ик?н, тагарактан башы?ны к?т?реп, ?ск?р?к кара! Симез муены? баш к?т?рерг? ирек бирми ик?н, мо?а син ?зе? ген? гаепле, туганкай! Сандугачны? б?хете – сайрауда. Аны? ??лак?те д? сайрауда – сандугач й?р?ген кыздырып ашауны Рим императорлары ш??р?т, байлык, муллык билгесе итеп санаган. ? безне? халык, куш й?р?к булмыйча торып, кил?ч?кк? ис?н-имин барып ?ит? алмас. Бер й?р?к – батыр й?р?ге, икенче й?р?к – сандугач й?р?ге. ? керпене? б?хете – аулакта. Чикл?век куагы т?бенд?ге тыныч ?йд?.
Б?л?к?й чакларымда мин, коеп я?гыр яуганда, зур ?рекм?н яфрагы астына кереп, тыгыз яшел яфракка ша?-шо? килеп тамчы шо?гырдаганын ты?ларга хыялландым.
Ышанам – ?зен артык ?авалы тойган шагыйрьл?р, ирт?н Кояш т?рт? буе к?т?релг?н арада, чир?мне? к?ч?н?-к?ч?н? шытуын ишетмидер д?. Ч?нки аларны? колак ш?рифе артык югары. Шигырь – болытны?, Кояшны?, туфракны? кушылмасы – гап-гади чир?м. Шул чир?мг? куе чык т?шк?нд?, т?пил?ре? ап-ак булып агарганчы, саф, салкын, балкып торган чыкларны ч?чр?т?-ч?чр?т? й?гер д? й?гер! ??м шуны? р?х?тен с?зл?р бел?н ген? б?т?нн?рг? с?йл?п бир. Ул салкын чык б?т?нн?рне? д? табанын кыздырсын.
М?слим ягы кешел?рене? авыз тутырып, т?мл?п с?йли бел?ен? га??пл?н?л?р, йомшак, назлы, сак тел… М?слим кешесе х?тта ?зене? с?ген?ен д? ад?м башына килм?ст?й лирикага, шигъриятк? т?р? бел?. Нишлисе? бит, ?ич т? с?генм?сл?р иде – заманасы шу?а лаек.
С?ген?се? ик?н, теле? д? пакь калсын, кешене д? ?тереп ташлама, ?йт?се?не д? чумдырып ?йт. Шу?а охшашрак х?лг? Польшада тап булдым. Поляклар урамда ?зл?ренч? с?йл?шеп бара-бара да, ачуы чыккач, н?къ безг? таныш «..ать! Мать!» ка к?ч?.
Нишл?п шулай? ??ркем ?з телен шакшыдан сакларга тырышадыр инде, к?р?се?…
