скачать книгу бесплатно
Бары тик ?з телен ген? и? ?стен, и? б?ек итеп расларга тырышкан ??р халыкны? язмышы аяныч. Б?ек ?с?рл?р и?ат ит?рг? с?л?тле тел ген? Б?ек. Кешелекне? и? зур да?ие, и? б?ек тел белгече беренче тапкыр айга караган да соклануыннан «Ай!» дип шаккатып калган.
Б?генгег? кад?р «ай» дибез… Д?ньялыкны? ад?м баласы к?р? башлаган ??рн?рс?сен? исем бирг?н кеше, ?лб?тт?, шагыйрь булган. Шагыйрьлек булмаса, яратышу, ?йл?неш?, гаил? кору, ?рч? д? булмас иде. Шигырь – яралу, туу.
Бер ?к?м?тне иск? т?шерим ?ле. С?рия, Ливан якларына с?ях?т ?чен группа туплыйлар. Барасым килде. ?иб?рм?яч?кл?рен сизеп торам. КГБ ??м райком комиссиясен? киттем. Алар минем беренче саф, сад? китабымны актаргалап, шаккатып утыргандай кыландылар.
– Ай-яй-яй! Кереш с?зне Х?с?н Туфан ?зе язган бит, ?й! – (Х?с?н Туфанны телг? алулары мине сагайтырга тиеш иде югыйс?. Юк, яшьлекне? колагы сак т?гел…) Тора-бара болай дидел?р: – Маяковский ?з шигырьл?ре бел?н СССРны т?зерг? булышкан. Евтушенко Братск ГЭСын т?зеште! ? кайда сине? андый поэмалары??
Кемн?р бел?н с?йл?шк?немне чамаламастан, болай дип ?авап бирдем:
– КамАЗ т?зерг? килг?н егет бел?н кызны гашыйк ит? ик?н, мин д?ртьюллык шигыремн?н д? кан?гать булачакмын. Дим?к, мин д? гигантны т?зештем!..
Юл?рлек! Шуны? бел?н мин ?зем ?чен чит илл?рг? чыга торган капкаларны йозаклап куйдым. Ачмаслык итеп.
Теге елларда тукмалдым, алтын елларымны яндырдылар, дип сыкрануым т?гел бу. Саф ?д?биятны? юлын х?зер базар диг?н монстр тагын да ныграк томалап куйды.
Исегезд? булса, Франция президенты Франсуа Миттеран бел?н безне? Горбачёвны? кызык кына ??г?м?сен телевидениед?н к?рс?тк?нн?р иде. Кызганыч, юньл?п ты?ламаганбыз. Горбачёв, ифрат горурланып, болай диде:
– Без базар м?н?с?б?тл?рен? юл тоттык!
Миттеран тыйнак кына ?йтеп куйды:
– ? без планлы ху?алык турында хыялланабыз…
Базар экономикасын маяк итк?н б?ек илл?р кешелекк? лаек с?нгать бир? алмады. Сатлык с?зл?рд?н шигырь т?зеп булмый.
?мма безне? ?д?биятны да хезм?тче булырга ?йр?теп ?лгердел?р. Хезм?тчег? ху?а кир?к. ? канатлы атка – д?лд?лг? – ху?а табылу бел?н ?к, ул аны? канатларын сындырып ташлап, камыт кидер?ч?к, сыртына ы?гырчак салачак. Тал коры далада ?рчеми. М??гелек комлыкта чикл?век куагы ?сми.
Империя ?зе кад?р ?к зур ?д?бият бир? алмый. Бер чикл?век куагында к?п диг?нд? егермел?п сабак ?с?.
Артканы – я?а куакка аерыла. Артык иш?йг?н куакта чикл?век булмый. Милл?тл?р – ?нк?без Табигатьне? т?рле агачлары, аерым куаклары.
Моны бернинди Мичурин да ?зг?рт? алмый. Сак усак леперд?п утыра. Юк?, гашыйклар сыман, назлы иттереп, шыпырт кына с?йл?ш?.
Им?н тарихны? ?зе сыман тир?нн?н – ?ир к?кр?генн?н г?ли.
Кылганнар, дулый-дулый, офык аръягына ашкына.
Язган шигырьл?ребезне, р?семн?ребезне, ?ыр-биюл?ребезне ген? алып карагыз.
Кавказ халкы, кайнар кыя ташына басып, табаны пешеп ?т?л?нг?нд?й, очына-очына бии. Башкорт офыкны? аръягына чыгардай булып ашкына. Мари ?зене? карурманында м?к ?ил?ге ?ыйган шикелле тыпырдый. ? татар биюенд? б?ек ?и??че каршындагы куркаклык бар. Кыяр-кыймас, очар-очмас, тояр-тоймас бию.
Иманым камил – азат Болгар халкы болай бием?г?ндер!
? б?генге биюл?ребезне караганда сыкранам – коллык биюл?ре…
Х?ер, шул ук «Карурман» дагы шикелле яшерен сыкрану авазы т?гел мик?н со? бу? И?ат кешел?ре азат булган халык кына чын м?гън?сенд? азат була ала шул.
Тир?н фикерл?р к?п булыр, азат фикер кир?к.
Кайчан ?ырлыйсы кил?? ?лб?тт?, язын тау т?б?сен? менеп, калкынып-яш?реп килг?н д?ньяга к?з салгач! Ходайны? ?зен? якынаю гал?м?те м?лл? бу? Т?шк?н саен с?з д? т?б?н?я… Безне? халык ?ырларына геологик тир?нлек т? хас. «Шахтёр ?ыры», ни гал?м?ттер, б?т?н бер ген? халыкта да юк бугай. Татар зимагурлары язмышы… Алар ?ырларындагы иронияне, ?че юморны, р?н?еш-сагышны нинди ген? ?с?рл?рд?н табып булыр иде ик?н? Ш?риф Камалда булса гына инде…
Татар шигырене? язмышы ?н? шул тир?н шахта т?пл?рен? ?к т?шеп тамырланган. М?ск??д? минем бел?н берг? укыган рус прозаигы Плетнёв – гомерлек шахтёр – болай дип уфтанды:
– Зульфат, браток! Без анда, ?ир астында, сукыр тычкан кебек казынган арада, сыртларыбызга ?лл? кемн?р менеп атланган лабаса! Забойда минем татар бел?н рустан башканы к?рг?нем юк!
Мен? си?а «Шахтёр к?е», зимагурлык, «Карурман»… Тук илл?рне? тук шигъриятен? ияр? безг? т?с т?гел. Ач булып кыланган тук х?ле безг? а?лашылмас.
Д?ньяда Пушкинны? «Евгение», Тукайны? «Б?р??ге к?е» бар.
Чын шигырь кикер?д?н т?гел, «Уф Алла!» дан башлана. Ул – ачы язмыш.
Туган т?б?гене? б?екл?р исемен? кагылышлы булуы ??ркемне? д? к??елен? хуш кил?. Г?рч? узып кына китк?н булса да, «Бу юлдан ул узган!» дип горурланабыз. Бу ??ркайда шулай. ?мма б?ек шагыйр? Марина Цветаеваны? Татарстанга б?йле к?нн?ре турында ?рнеп-сыкрап, тетр?п кен? ?йтерг? м?мкин.
Бу к?нн?р – Шекспир кал?мен? ген? лаек трагедияне? ?ан ?шеткеч финалы. Юк, бу фа?ига ?чен Татарстанны? да, халкыбызны? да тамчы кад?р д? гаебе юк. Б?ек шагыйр?не гомерен? д?нья буйлатып айкап-чайкап й?ртк?н язмыш чая ??м аф?тле бу ш?хес ?чен Алабуганы? аулак йортында элм?к ?зерл?п куйган булган. Аны? и?аты – эченд? кош тырпылдаган с?зл?рг? ?верелг?н фа?игале музыка. Аны а?лар ?чен, тояр ?чен д?ньяны? гад?ти ?лч?мн?ренд? ген? калу ?итми.
Кыргыйлыктан чыгып, Т??рег? й?з юн?лтк?н ??мгыятьт? ад?м балалары шундый югары с?нгатьне? кадерен бел? башлады. Мен? шул чакта шигъриятне? асыл с?гате сугачак. Тик, ни аяныч, безд? ?лег? шигърият кайгысы т?гел… Х?ер, ?ир куенындагы алтын б?ртекл?рне? беркая да ашыгасы юк. Аларны? т?се у?мый, ? б??асе арта гына бара.
Ходай кушып, Марина Цветаеваны? каберен? таш куярга туры килде ми?а. Аны? югалып табылган кабере ?стенд? язмышлар хакында уйланып, бик озак басып тордым.
Й?р?к ?рн?е сатылмый. Аны? б??асе юк. Ад?м балаларыны? парламентларсыз гына кабул итк?н конституциясе – шигърият. Тарихны? шигъри вариантын ?йр?нм??, ?йр?н?не тел?м?? катаклизмнарны китереп чыгара тора.
Туганлыкны? кан тибеше – шигырь. Лев Толстой кабере янындагы агачтан коелган яфракларны М?слимне? Я?а С?ет авылы яныннан ага торган тын ерганакка – Коргылдыга алып кайтып агыздым. Калганнарын Тукай каберен? илтеп салдым. Лермонтов туфрагын ?нк?м каберен? сиптем. Коперникны? туган йорты нигезен? Тукай туфрагын куштым. ?земне? шушы м???силект?н к??елем хушланды.
«Бисмилла?и, дип башладым бу б?етне? башларын» – б?етл?р ?н? шулай башланган. Шигърият – дога. Шигърият – турыдан-туры Алла?ы Т?гал?г? м?р???гать.
Шигырь к?члене? кулында камчы булганчы, бичараны? керфегенд? тамчы булсачы! С?яс?тчел?р, ?г?р намуслары ис?н-имин ик?н, шагыйрьл?рне? шигырьл?ренн?н программа т?зесенн?р, закон язсыннар. Чын шигырь уен яки куен гына т?гел. Шигырь – назлы бишек т?, яу атыны? сыртына салынган ияр д?. К??ел чытырманыннан йолкып, аралап алган кыргый шигыремне ??ркемне? а?ларына ышанып, к?кр?к тутырып укый алырмынмы? ? бит укыйсы кил?, ишеттер?се кил?. Шигырь – чытырманнан я?гыраган былбыл авазы. К?п кир?к т?гел: аны? кайчан сайраганын бел д?, та?гы чир?мг? чалкан т?шеп, ме? яш?г?н им?нг? башы?ны куеп, ирт?нге алсу болытларга карый-карый ты?ла да ты?ла…
Шигырь язу ?чен к??елне? м?лдер?п тулуы, со?гы тамчыны? ташуы кир?к. Мордва ягындагы Рузаевка станциясенн?н ерак та т?гел бер авылда – Ш?риф Камалны? туган авылы Пешл?д? булган бер вакыйга к?п еллар буе гел ?анымны сыкратып торды.
Шагыйрьне язмыш тоташтан эз?рлекли ик?н. К?п еллар узса да, куып ?ит?, каршысына чыгып баса ик?н. Шигырь – язмыш.
С?земне йомгаклап, сезг? шигырьл?р укытасым кил?. Шагыйрь хакында гына т?гел ул. Ул шагыйрь язмышы, шигырь язмышы хакында. Язылу тарихы – шигырьл?рне? ?зенд?.
З?лф?т
1992
I
Нил?р булды си?а, и мо?лы зат,
Ник ?ыр итте? а?лы с?зе?не? —
Даладагы учак яннарында
Ты?лыйсылар кил? ?зе?не!
Ходай сулышы
Инде кайтмас яшьлек
Й? якында,
Й? еракта учак кабыза,
Якын-ерак айкала да ялкын,
Б?гырьл?рне ?т?… ?ан сыза!
Шул баш бирм?с еллар – кайнар яшьлек
У?ны-сулны белм?с булганга —
Кагылганмын былбыл оясына
??м басканмын кара еланга…
Д?рли ген? яшьлек, ут шикелле,
С?нм?с, капмас ?чен кабынган —
Кичке ш?ф?къл?рд? учак кабыз
Кич?ге та? офыкларыннан!..
…Ходай сулыш ?рг?ч, ?ан керг?н бит
Безг? —
сынга —
?зле балчыкка!
Б?лки… тагын сулыш ?рер Ходай?
«?итте…» дим?, й?р?к, ашыкма!
Ут й?герг?н ик?н шул сулыштан
Сулык-сулык типк?н бу канга, —
Дим?к,
с?ю булып килеп керде?
?зе? гомер ит?р Ватанга!
Билл??и, дим:
гомер диг?небез,
Еллар бел?н санап караса?,
Ме? аф?тле еллар т?гел ?ич т? —
М?х?бб?тле еллар лабаса!
Ч?чл?ремне ?илл?р тараганда,
Уйларымны еллар тарады —
Й?р?гемне былбыл чакты минем,
Кара елан ми?а сайрады.
…Ник тоташтан гашыйк булам ?аман?
Алгысытыр еллар к?п м?лл??
Ходайны? бер Кашка Т?к?семе?
Яш?р ?ирем Изге К?к м?лл??
…Туймас-т?к?нм?с бу гыйшкым ?чен
Ни диярмен анда – азакта?
Яратудан кылган г?на?ларым
Саналмасмы ик?н савапка?
Уйнаклап кан,
?йб?т ??мл?л?рне
Яшьт?н шигырь итеп мин шаштым —
Болар ми?а савап саналмас шул…
Болар —
минем бетм?с г?на?ым!
Китм?с ?чен килде, ахры, яшьлек…
Тетр?п,
д?нья онытылганда
Кагылам гел былбыл оясына
??м…
басам гел кара еланга!
Р?хм?т, д?нья,
Язмышны? син ми?а
Тоташ шигырьлесен сайлады?, —
Й?р?гемне былбыл чакты минем,
??м ?здереп елан сайрады!..
Упкын т?пл?ренд? г?лл?р ?ск?н
Кыяларны белеп сайладым…
Мин
былбылдан сезне чактырырмын,
Ты?латырмын елан сайравын.
?иде юл чаты
?лл? нинди яман бер киная,
Ым бар сыман тоя к??елем —
Белг?нг?ме кемне йотканлыгын
Ме? тугыз й?з утыз ?идене??
Язмыш шулай сайлаганмы ?лл?
И?ади ?ан сулар вакытны?
Д?шк?н еллар
Дантесларны т?гел —
К?н киемле бозбаш ма?кортны!
Гигант илне? табигате шундый,
?аман да шул шомлы ?ил ис? —
К?р —
Пушкинны кача-поса ?ирл??
Н?къ безне?ч? – утыз ?идеч?!
Тарихы?нан кая качмак кир?к? —
Г?з?л храмны бу ил бар кылган…
– Б?т?нн?рг? т?зем?сенн?р! – дип,
Осталарны? к?зен чукыган.
…С?ер «?иде» ?аман ?анга тиде —
Егерме л? ?иде яшенд?
?леп, халкын Тукай ятим итте…
