Поговорим о детях. Причём начистоту

Войны между ВКЛ (Беларусью) и Московией (Россией):

1) в 1368 – 1372 гг.;

2) в 1406 – 1408 гг.;

3) в 1445 – 1449 гг.;

4) в 1492 – 1494 гг.;

5) в 1500 – 1503 гг.;

6) в 1507 – 1508 гг.;

7) в 1512 – 1522 гг.;

8) в 1534 – 1537 гг.;

9) в 1563 – 1582 гг;

10) в 1609 – 1618 гг.;

11) в 1632 – 1634 гг.;

12) в 1654 – 1667 гг.

За 300 календарных лет произошли двенадцать войн, занявших в сумме 72 года!

Войны эти шли с переменным успехом. Но завоевать литвинов Московии так и не удалось. Это сделала немного позже Российская империя.

Во времена правления Екатерины второй. Да, я говорю про те самые разделы Речи Посполитой.

Не Польши, как это любят говорить некоторые, а Речи Посполитой.

Краткий ликбез для тех, кто не в теме.

Драма Речи Посполитой вошла в историческую литературу, во все исторические книги и школьные учебники под странным названием «Разделы Польши», но это абсолютно неправильный термин.

«Разделенная» страна называлась не Польшей, а «Содружеством Польши и Литвы».

Полное название этого государства—Речь Посполитая Короны Польской и Великого княжества Литовского (Rzeczpospolita Korony Polskiej I Wielkiego Ksjestwa Litewskiego). Оно появилось в 1569 г. в результате так называемой Люблинской унии, объединившей Великое княжество и Польское королевство в единое государство (до этого, начиная с XIV века, существовала личная уния, объединявшая властителей двух стран). В этом государстве был общий король, единый сейм, единая внешняя политика и единая монетная система. Однако Польское королевство и Великое княжество Литовское сохраняли свою собственную администрацию, свои финансы, свои суды и даже обладали собственным войском.

Во время подписания Люблинской унии произошло перераспределение территорий внутри Речи Посполитой. Большая часть украинских земель вошла в состав Польского королевства. Отныне Польша и Украина представляли собой так называемые «Коронные земли». Остальная территория сохранила название Великое княжество Литовское.

Говоря упрощённо, две страны объединились в одну. При этом литвины(беларусы) сохранили почти полную самостоятельность. А русины(украинцы)—нет. Их просто-напросто отдали Польше. И началось ополячивание украинцев.

Полякам это аукнулось. Одни польско-казацкие войны чего стоят.

Литвинам тоже досталось. Украинцы заслуженно посчитали подобное поведение литвинской элиты—предательством. И походы казаков Наливайко, Золотаренко, а также других на Литву (Беларусь) были, помимо других причин, ещё и местью за предательство.

Говорить, что Речь Посполитая—это Польша… Это примерно тоже самое, что объявить: Чехословакия—это Чехия. Игнорируя Словакию.

Итак, Речь Посполитую поделили.

Россия забрала себе беларуские земли, Пруссия и Австрия—польские.

А как выглядит ситуация спустя два века после этих разделов?

Эти упрямые народы опять живут отдельно и самостоятельно. И стоило огород городить? Так старательно их завоевывать?

Говорят, всё имеет свою цену. Соглашусь. Ну и какова же цена перечисленных выше войн?

Миллионы человеческих жизней. (Я уже промолчу про деньги и другие ценности).

Самой жестокой и по-настоящему ужасной для Беларуси вышла война 1654—1667гг.

Попел і чорнае вуголле, наверша стралы ў шкілеце і мноства магілаў – вось чым пазначаны для мяне пачатак непасрэднага вывучэння беларускага сярэднявечча. Перш быў Амсціслаў, археалагічная экспедыцыя А.Трусава. Пасля – даследванні ў Менску, раскопкі рэшткаў Дамініканскага касцёла пад кіраўніцтвам З.Пазняка. Ізноў тое ж ХVІІ ст.: расчыстка пахаванняў у лёхах былога храма, вялізных групавых магілаў, у якіх прабітыя, рассечаныя чарапы, а сярод цаглянага друзу – гарматнае ядро. Затым яшчэ былі Койданаў, Гарадок, раскопкі ў іншых гарадах і мястэчках, і паўсюль зноў і зноў уражвалі папялішчы ды чалавечыя косці, косці, косці…

Сляды якой трагедыі так неадступна спадарожнічаюць даследванням беларускага феадальнага горада? Базавыя гістарычныя веды, атрыманыя ў ВНУ, афіцыйна даступная літаратура не тлумачылі гэтага. Наадварот, яны ўсё заблытвалі. Бо, паводле прынятых уяўленняў, ХVІІ ст. на Беларусі не вылучалася асаблівым трагізмам, а самая доўгая трынаццацігадовая вайна – гэтак званая расейска-польская – была вызваленчай па характары. Нездарма, маўляў, жыхары беларускіх гарадоў і вёсак з радасцю сустракалі царскае войска, усяляк дапамагалі яму.

Але ў такім разе што гэта за жудасныя знішчэнні скрозь у археалагічных раскопах? Чаму ў Амсціславе на сцяне Кармяліцкага касцёла з правага боку каля хораў – фрэскавая выява гэтак званай «Трубяцкой разні»? І чаму, урэшце, звесткі пра тыя падзеі зацята ўтойваюцца?

Пошукам адказу на гэтыя пытанні колькі гадоў таму і пачалася мая даследчыцкая праца, вывучэнне матэрыялаў, непасрэдна ці ўскосна звязаных з вайной другой паловы ХVІІ ст. Што да завяршэння працы, дык яго, здаецца, не будзе ніколі, настолькі важнае і надзённае, з аднаго боку, і ў той жа час складанае і працаёмкае, з другога, поўнае даследванне гэтай тэмы.

Так, надзвычай важнае. Бо калі б у мяне спыталіся, што ў беларускай гісторыі я лічу найслаўнейшым, а што – самым трагічным, дык на першае пытанне адразу, бадай, і не знайшоў бы адказу, а на другое сказаў бы без сумневу: вайна 1654-1667 гг.

Не каждый беларус знает об этой войне. Некоторые о ней вообще и не слышали. А если и слышали, то как о русско-польской войне. Что просто-напросто неправда. То есть враньё. Это была война Московии против Литвы. Русских против беларусов.

Больше всего беларусов убили россияне.

А ведь эта война во многом определила дальнейшую историю беларуского народа.

Эту войну задумал и организовал папаша Пети Первого.

«Сие благое дело» – гэта вайна супраць Рэчы Паспалітае. Пытанне аб ёй было вырашана царом яшчэ ў першыя месяцы 1653 г. 14 сакавіка патрыярх Нікан ужо блаславіў Аляксея Міхайлавіча на гэтую справу, а той загадаў рыхтаваць на травень-чэрвень агульны агляд войска. Багдану Хмяльніцкаму афіцыйна паведамілі пра згоду цара ўзяць Украіну пад сваю «высокую руку» толькі 22 чэрвеня.

Хоць падрыхтоўка да вайны вялася ад пачатку царавання Аляксея Міхайлавіча, з сакавіка 1653 г. ёю заняліся асабліва актыўна. Ваяводы бліжэйшых да Беларусі гарадоў праз шпегаў ды агентаў-інфарматараў (а сярод іх, відаць, галоўны быў дзяк і царскі ганец Георгі Кунакоў) збіралі звесткі аб унутраным становішчы Вялікага Княства Літоўскага, а пасля дасылалі рапарты цару. Як пісаў ваявода Нашчокін з Апочкі, свае людзі яму «ведомо учинили из-за литовского рубежа, что полоцкие пригороды Себеж, Невль, Красной ныне служивыми людьми безлюдны и безопасны». У самім Полацку, працягваў ваявода, бурмістрам быў нехта Міхновіч, які «служит тебе, государю, и вести ко мне, холопу твоему, присылает задолго до сего году». На пачатку ваенных дзеянняў Міхновіч абяцаў схіліць жыхароў Полацка да капітуляцыі. Гэткія людзі былі і ў іншых гарадах Княства.

5 кастрычніка 1653 г. у Ноўгарад для збору войска і боезапасаў быў накіраваны баярын і ваявода Васіль Шарамецеў, а ў Пскоў – Сямён Стрэшнеў. Так пачала стварацца паўночна-заходняя армія. Бранскі ваявода атрымаў загад «сыскивать в службу старых смоленских солдат» (што ўдзельнічалі ў Смаленскай вайне 1632-1634 гг.), якія мусілі скласці аснову палкоў паўднёва-заходняй арміі. Асабліва грунтоўна рыхтавалася цэнтральная групоўка войска – Смаленская, бо галоўны ўдар планавалася нанесці па Смаленску. Ужо ў красавіку 1654 г. пад Масквой пачалі збірацца тысячы ратных людзей. Тэрмінова ўмацоўваліся залогі ў заходніх гарадах Маскоўскае дзяржавы, рыхтаваліся рачныя чаўны і вазы, перавозіліся боезапасы, зброя, прадукты харчавання. Ствараліся «иноземные полки», набіраліся датачныя людзі, вербаваліся стральцы. Пры наборы апошніх ад кандыдата патрабавалі «и с полскими и с литовскими, и с немецкими людми, и с рускими воры и иных городов с воинскими людми битись до смерти».

У Эўропе вербаваліся «начальные люди» для маскоўскае арміі – афіцэры заходніх краінаў, а таксама простыя жаўнеры. Паслы мелі спецыяльны загад «призывать к себе полковников и капитанов добрых… и наймовать их». Цароваму цесцю Іллі Міласлаўскаму гэта даручалася яшчэ ў 1646 г. (!) Вялізнымі партыямі закуплялася зброя. Да 1647 г. з Захаду было прывезена каля 5 тысячаў мушкетаў, 2721 мушкетная руля, 2267 карабінаў, 1344 карабінных руляў, 2348 параў пістоляў, 12578 шпагаў з похвамі ды шмат іншага. У 1653 г. па карабінавыя і мушкетныя замкі ў Галандыю быў накіраваны капітан фон Керн-Говен. Яму даручалася наймаць там і майстроў-збройнікаў. Затым цар накіраваў туды ж паддзячага Галавіна дзеля закупкі 20 тысячаў мушкетаў і 30 тысячаў пудоў пораху ды волава. У Швецыі таксама было набыта 20 тысячаў мушкетаў. З Нямеччыны везлі «ружья, и шпаги, и латы».

Нехило. А откуда же деньги на всё это взялись?

Ответ простой. Завоевания.

Московия на протяжении всей своей истории завоевывала всех, кого могла. Или сказать точнее, всех, до кого смогла дотянуться.

Завоёвывала чужие земли и использовала их ресурсы для новых завоеваний.

Да, я знаю, что эти слова вызовут возмущение «истинных патриотов России». Которые глубоко и искренне убеждены в том, что их страна всегда только оборонялась от ненавидящих и мечтающих её погубить врагов.

Вот что говорят умные люди о таких «патриотах».

Они всегда "только защищались". Прямо якуты, ненцы, коряки, манси, чукчи, ханты и др. на них пёрли так, что пришлось присоединить Сибирь, Урал и Д. Восток.

Московия это войны и захваты чужих земель, которые она потом начинает называть исконно русскими.

А вот что говорят сами «истинные патриоты России».

Вся территория США на Западном побережье включая Калифорнию (опорный пункт форт Росс) и вся Аляска ранее принадлежала России. Рано или поздно, но мы должны вернуть себе все наши земли в Америке! А ссыльные каторжники из Европы и негры пусть убираются в Южную Америку!

Завоёвывая чужие земли, Московия использовала их ресурсы для новых завоеваний.

Да. Именно завоёвывая.

Присоединение Сибири и Дальнего Востока к России встречало сопротивление местных жителей и происходило на фоне ожесточенных боев коренных народов с русскими казаками, которые часто допускали жестокость по отношению к коренным народам.

Российская колонизация Сибири и завоевание ею коренных народов сравниваются с европейской колонизацией Северной и Южной Америки и её коренных жителей, с аналогичным негативным воздействием на туземцев и присвоение их земель.

Коренные народы Сибири, как и туземцы Америки, понесли колоссальные (с учётом малочисленности народов Сибири) потери в связи с проникновением к ним через русскую колонизацию различных болезней, ранее местным жителям неизвестных (в первую очередь оспа). Оспа впервые попала в Западную Сибирь в 1630 году. В 1650-х годах она переместилась к востоку от Енисея, где погибло до 80 процентов населения тунгусов и якутов. В 1690-х годах эпидемии оспы сократили число юкагиров примерно на 44 процента. Численность коряков в результате боевых столкновений с русскими отрядами к середине XVIII века по сравнению с началом века сократилось вдвое. В результате военных экспедиций русских землепроходцев в Приамурье в 1640-х годах, левый берег Амура опустел, спасаясь от гнёта, дауры массово переселились в Маньчжурию. Особым упорством отличалось сопротивление чукчей. В 1730-х 40-х годах русские отряды вели кровопролитные бои с чукчами.

А я-то думал, почему русские так любят анекдоты именно про чукчей. Оказывается, эти гады когда-то особенно упорно сопротивлялись завоеванию. Почему бы теперь не поиздеваться над побеждённым противником.

С другой стороны… Ну и что ж тут такого? Ну рассказывают анекдоты… Это ж весело. Можно посмеяться.

Решено. Раз русские рассказывают анекдоты про чукчей, то почему нельзя беларусу? Тем более, что я как раз один анекдот именно про чукчу и вспомнил.

Приходит русский к чукче.

-Чукча, возьми меня с собой на охоту.

-Однако бегать на лыжах хорошо надо, – говорит чукча.

-Да я мастер спорта по лыжным гонкам!

-Однако стрелять хорошо надо.

-Да я мастер спорта по пулевой стрельбе!

-Однако умным быть надо.

-Да я профессор! Да у меня три высших образования!

Вздохнул чукча и говорит:

-Пойдем, однако.

И пошли они на охоту. Прошли 30 километров, нашли берлогу медведя. Взял чукча длинную палку и в берлогу засунул, начал медведя будить. Медведь проснулся, обозлился, заревел и на них накинулся.

-Бежим, – кричит чукча. И они побежали.

Километр бегут, два бегут, пять километров бегут, десять бегут. А медведь за ними гонится, не отстает. Русский думает—а чего это я бегу? У меня же ружье есть.

Поворачивается—бабах! Наповал медведя.

Стоит такой гордый, довольный, счастливый, рот до ушей—хоть завязочки пришей. Подъезжает к нему чукча.

-Бегаешь хорошо, однако. Стреляешь хорошо, однако. Глупый ты какой, однако. Теперь будешь двадцать километров сам медведя тащить!!!

И ведь любят в России ругать США за индейцев. А на самих себя посмотреть—фигушки. А ведь русские, получается, ничуть не лучше.

А может, и хуже. В США об этом по крайней мере помнят. В России—стараются забыть.

Попали под цензуру записки первопроходцев Сибири, из которых удалялись при публикации фрагменты о вооруженных стычках казаков с аборигенами как противоречащие концепции о исключительно мирном и добровольном присоединении коренных народов к России.

Из захваченных огромных территорий выкачивались огромные богатства. В первую очередь—соболь.

В XVI веке пушнина составляла на Руси третью часть государственного бюджета, а основное место среди заготавливавшихся мехов занимала соболья «рухлядь». Ею одаривали князей и вельмож, отпускали на жалованье служивым людям и на расход послам. Отправляя посольство в Вену, казна Бориса Годунова выдала в 1595 году послу Вельяминову 40360 штук соболей и 20040 штук куниц.

Собольими шкурками российское правительство взимало подати (ясак) с коренных сибирских народностей, на заготовку пушнины в пользу казны посылались в тайгу (иногда на несколько лет!) специальные полки из солдат и ссыльных людей. Добывали соболя и предприимчивые промышленники. В результате такого беспощадного истребления численность соболя заметно сократилась. Уже в царствование Екатерины II был издан указ, запрещавший добывание соболя и грозивший смертной казнью за вывоз собольих мехов за границу.

Вот откуда деньги на формирование и вооружение мощной армии.

И на дипломатию. На подарки нужным людям.

Актывізавалася і маскоўская дыпламатыя. Цар рассылаў эўрапейскім манархам скаргі на польскага караля. Спецыяльна аднаўляліся дачыненні з аўстрыйскім імператарам Фердынандам ІІІ, якога Аляксей Міхайлавіч пераконваў: «И если Ян Казимир король станет у вас или у курфюрстов просить против нас помощи, то вы бы ратных людей и никакой помощи ему не давали…». У пасланні да герцага курляндскага маскоўскі ўладар пісаў, што ён зусім не вінаваты – яго справакавалі на вайну, прасіў нічым не падтрымліваць Рэчы Паспалітай і абяцаў сваю прыязнасць да Курляндыі.

Что такое просьбы без подарков… А вот с подарками—другое дело. Тогда есть приличный шанс, что твою просьбу не оставят без внимания. Напоминаю– казна Бориса Годунова выдала в 1595 году послу Вельяминову 40360 штук соболей и 20040 штук куниц.

И это только одному послу и в один год. А сколько вообще соболиных мехов ушло в Европу в те года и века, не подсчитает ни один специалист.

Да сярэдзіны траўня 1654 г. падрыхтоўка да агрэсіі была завершаная. Гіганцкія арміі зграмадзіліся на зыходных пазіцыях і чакалі пачатку дзеянняў. У Вялікіх Луках стаяла групоўка ваяводы князя Шарамецева, якая налічвала каля 15 тысячаў чалавек. Асобным войскам кіраваў цароў дзядзька баярын Стрэшнеў. Іх удар быў скіраваны на Невель, Полацак, Віцебск ды іншыя гарады Падзвіння. Паўднёва-заходняя армія пад камандай ваяводы князя Аляксея Трубяцкога налічвала таксама каля 15 тысячаў і знаходзілася ў Бранску. Трубяцкой мусіў рушыць на Рослаў-Амсціслаў-Барысаў. Выпраўляючы яго ў Бранск, цар у красавіку наладзіў вялікую ўрачыстасць у Крамлі, дзе патрыярх Нікан чытаў малітвы «на рать идущим», заклікаў іх «творить государево повеление безо всякого преткновения со страхом и трепетом». Сам манарх звярнуўся з прамовай да ваяводы Трубяцкога. Той быў крануты да слёз і пакланіўся трыццаць разоў. Войска крычала: «…готовы за веру православную, за вас, государей наших, и за всех православных христиан без всякой пощады головы свои положить!» Цар плакаў. Баяры, ваяводы і дзякі адзін за другім падыходзілі да яго і па чыну «со страхом и радостью» цалавалі ягоную руку…

Цэнтральнай арміі, сабранай у сталіцы, адводзілася галоўная задача: авалодаць стратэгічнай фартэцыяй, фактычна брамай у Вялікае Княства Літоўскае, – Смаленскам. Гэтае злучэнне налічвала 41 тысячу ратнікаў і мела магутную артылерыю.

Кіраваць ім браўся сам цар. Для дапамогі маскоўскаму войску, на загад царскага ўрада, Багдан Хмяльніцкі выслаў на Беларусь 20 тысячаў казакоў Нежынскага, Чарнігаўскага і Старадубскага палкоў на чале са сваім шваграм, наказным гетманам Іванам Залатарэнкам. Казакам даручалася дзейнічаць уздоўж Дняпра і Сажа – ударыць у фланг непрыяцелю, захапіць Гомель, Чачэрск, Прапойск, Стары Быхаў. Усяго ў баявых фармаваннях, накіраваных на Беларусь, налічвалася 90-100 тысячаў чалавек. Аснову гэтай арміі складалі палкі «иноземного строю» – рэйтарскія, салдацкія, драгунскія, гусарскія, забяспечаныя найноўшай зброяй, узначаленыя заходнімі афіцэрамі. У арсенале Маскоўскае дзяржавы на той час было каля 4-5 тысячаў гарматаў. Якая яшчэ краіна магла змабілізаваць тады гэтакую сілу? Колькасць царскага войска, якое вясною 1654 г. рушыла на Беларусь, моцна ўражвала ўладароў суседніх краінаў. Прыкладам, курляндскі герцаг Якуб Кетлер пісаў, што «падобнага (войска) ніхто ніколі не меў».

Впечатляет. Ну а что делалось в Литве?

Вялікае Княства Літоўскае не валодала такім ваенна-эканамічным патэнцыялам, каб выставіць блізкую па колькасці армію. 10-12 тысячаў – усё, чым дыспанавала яно пад час барацьбы з казакамі Хмяльніцкага. Вальны сойм у Берасці, скліканы Янам Казімірам 24 сакавіка 1653 г., ухваліў каштарыс на 15 тысячаў жаўнераў. Тады ж, даведаўшыся ад злоўленых маскоўскіх шпегаў, што цар найперш хоча ўдарыць па Смаленску, сойм паслаў рэвізораў для агляду смаленскіх умацаванняў з тым, каб забяспечыць гэтую фартэцыю зброяй, боезапасамі, правіянтам, падправіць муры і валы. Пачалася такая-сякая падрыхтоўка да абароны. Умацоўвалі таксама замкі ў Віцебску і Полацку, павялічвалі іх залогі. Усходнія паветы Княства былі вызваленыя ад абавязку высылаць паспалітае рушанне да галоўнага абозу, каб маглі самі абараняць сваю тэрыторыю. Шляхецкі соймік Полацкага ваяводства ў жніўні 1653 г. вызначыў нормы мабілізацыі рушання: з трох службаў па старых разліках трэба было выстаўляць аднаго чалавека з мушкетам ці ручніцай і сякерай, а таксама з запасам пораху, волава і харчу на 4 дні.

Аднак гэтых захадаў было замала, каб радыкальна паправіць абараназдольнасць краіны. Ды нават і яны на справе амаль не выконваліся. Як у прыкладзе са Смаленскам. Пасля Берасцейскага сойму 1653 г. прайшло 6 месяцаў, перш чым смаленскім ваяводам кароль прызначыў пісара літоўскага Піліпа Абуховіча – чалавека надзвычай ахвярнага, вядомага ва ўсёй Рэчы Паспалітай сваімі заслугамі перад Айчынай. Але падкаморы амсціслаўскі Пётра Вяжэвіч, які быў падваяводам смаленскім і рыхтаваў пасаду ваяводы сабе, стаў рабіць усё магчымае, каб Абуховіча ў Смаленску не было: распускаў плёткі пра яго ў сенаце, намаўляў і бунтаваў смаленскую шляхту, пісаў лісты з пагрозамі. Толькі 21 снежня 1653 г. Піліп Абуховіч выехаў у Смаленск, дзе яго сустрэў арлянскі стараста палкоўнік Вільгельм Корф, які на загад палявога гетмана Януша Радзівіла збіраў там свой полк. Да з'яўлення Абуховіча ў горадзе так нічога і не паправілі. «Ані муры не падрыхтаваныя, ані пяхоце не заплачана, ані правіянту ў замку няма», – запісаў новы ваявода ў сваім дыярушы.

Колькі ні турбаваў Абуховіч уладаў, смаленскія ўмацаванні доўга яшчэ мелі сумны выгляд. З 34 вежаў толькі 10 былі ў нармальным стане. Патрабавалі рамонту муры і валы. Вось што адзначалася ў складзеным тады інвентары Смаленска: «Гэтая памежная цвердзя на працягу амаль 20 гадоў заставалася без усялякага догляду; абодва валы былі цалкам зрытыя; мур у многіх месцах да зямлі меў расколіны такія вялікія, што праз некаторыя мог свабодна прайсці чалавек. Два кавалкі сцяны забітыя глінай, залеплены граззю і зверху паваплены». Замак выглядаў так, быццам і праз вякі не чакаў непрыяцельскага штурму…

Між тым на Ўкраіне ўжо адбылася Пераяслаўская Рада. У прысутнасці вялікага маскоўскага пасольства 8 студзеня 1654 г. сход прадстаўнікоў Запарожскага войска і насельніцтва Ўкраіны прыняў афіцыйную пастанову пра далучэнне іхнага краю да Маскоўскае дзяржавы. Гетман Хмяльніцкі ў прамове падкрэсліў, што далучэнне да Масквы зробіць магчымай перамогу над палякамі. Цяпер вайна была непазбежная. А ў Вялікім Княстве яшчэ нават вялікага гетмана не прызначылі…

Пытанне аб гетманскай булаве ўрэшце вынеслі на Варшаўскі сойм, што засядаў з 11 лютага да 28 сакавіка 1654 г. Сімпатыі большасці былі на баку Януша Радзівіла, які з 1646 г. быў гетман палявы і паказаў сябе таленавітым правадыром войска. З тактычнага боку ён бліскуча правёў бітву з казакамі пад Лоевам у 1649 г., здолеў выйграць у іншых сечах і ў жніўні 1651 г. пераможна ўвайшоў у Кіеў. Зусім не беспадстаўна адзначаў тады ў адным са сваіх лістоў ленчыцкі ваявода Ян Ляшчынскі, што за Радзівіла «ў вядзенні вайны і дасягненні міру ніхто не можа быць здольнейшы», і дадаваў: «хацеў бы пасля Батога, каб гетманіў ён сам». Але найпапулярнейшы ва ўсёй краіне князь быў у каралеўскай няласцы. І не дзіва. Яшчэ задоўга да вайны Януш Радзівіл паказаў сябе зацятым сепаратыстам. Гэта ён калісьці ў Вільні ў прысутнасці караля абразіў каронных сенатараў, выгукнуўшы: «Прыйдзе час, калі палякі да дзвярэй не патрапяць, – праз вокны іх выкідваць будзем!» А чаго вартае было буянства князя! Прыкладам, бойка, учыненая ягонымі людзьмі ў 1652 г. у Варшаве, зрыў сойму праз «liberum veto». Вось таму кароль і вялікі князь Ян Казімір ні за што не хацеў аддаваць яму булавы вялікага гетмана. Калі Радзівіл прыехаў у Варшаву, сойм неўзабаве наагул спыніў працу, так і не прыняўшы патрэбнае ўхвалы. Палявы гетман абураўся, злаваў, пісаў, што сойм сарвалі «на зло Вялікаму Княству Літоўскаму…»

І ўсё ж Януш Радзівіл як мог сам рыхтаваўся да вайны. Хацеў апярэдзіць Маскву і яшчэ 16 лютага выдаў універсал аб зборы войска (і найманага, і рушання), у якім гаварыў: «Паколькі да мяне даходзяць пэўныя звесткі аб набліжэнні магутных маскоўскіх войскаў да межаў дзяржаваў Рэчы Паспалітае, задумаўшы як найхутчэй збіць той непрыяцельскі імпэт, нагадваю… і з улады сваёй сурова загадваю, каб вашыя міласці харугваў і камандаў сваіх трымаліся і ад іх ні на крок ад'язджаць не мерыліся… бо я на сойме… дзень другі толькі затрымаюся і… удзень і ўночы пабягу да Воршы». Казакам на Ўкраіну ён напісаў, каб тыя «ярма царскага, горшага ад няволі паганскай, на сябе не бралі», а лепей далучыліся б да яго. Аднак Хмяльніцкі адаслаў гэты зварот у Маскву. А шляхта не спяшалася да гетманскага абозу. Баялася пакідаць межы сваіх паветаў. На наваградскім сойміку так і было сказана, што шляхцічы «на каня сядаць і бараніць Айчыну» гатовы, ды «не паспалітым рушаннем, але толькі для абароны саміх сябе».

Чарговы сойм Рэчы Паспалітай, які прыме ўхвалу аб 18-тысячным войску для Вялікага Княства Літоўскага і вырашыць нарэшце гетманскае пытанне, збярэцца ў Варшаве толькі 9 чэрвеня. Тады, калі маскоўскае войска будзе ўжо імкліва наступаць на Беларусь.

Соглашусь, что Литва не обладала таким военно-экономическим потенциалом, чтобы выставить сопоставимую по численности армию. Но тем не менее она могла сделать многое, чтобы уменьшить превосходство врага. Но—этого сделано не было.

Вы, читатель, помните, что немного раньше я наехал на элиту Франции, попросту обозвав её представителей социальными паразитами.

Да, я понимаю, что этим самым возмутил очень многих людей. Но—надо же понимать, в каком мире мы живём. В мире, где основные решения принимает элита. Именно элита общества большей частью определяет, как дальше будет жить страна, как дальше будет развиваться общество.