скачать книгу бесплатно
– Гаспадар недалiкатна адмовiy мне y прыёме i праявiy беспадстаyную агрэсiю на пустым месцы.
Яyнут узьняy брыво i выразна паглядзеy на яго.
– Наколькi я ведаю Бутыгейда, трэба добра пастарацца, каб яго yгнявiць.
– Мажлiва, я не разабраyся ва yсiх звычаях i забабонах i выказаy занадта яyную цiкаyнасьць да ягонае дачкi, – несхаць прызнаy Юргель. – Нельга выключаць падобную магчымасьць, хоць вiнавацiць мяне ну нiяк не выпадае. Вочы y дзевухны такога кшталту, што адвесьцi позiрк проста немагчыма, калi ты мяне разумееш.
– Твая праyда. Прырода запраyды надзялiла Аргелу выбiтнымi… гм-м-м… вачыма.
– І бацькам, няздольным сьцямiць, што такi дар няможна замыкаць у чатырох сьценах – iм трэба дзялiцца з кожным, хто прагне дакрануцца да прыгажосьцi.
– Брак Бутыгейдавага цяму летась адчуy на сваёй скуры Пясьцiла. Гэта i ёсьць здарэньне, па якiм мы больш не спыняемся y Аyцiме. Прыпускаю, Бутыгейд разглядае yласную дачку як прыкметную шыльду, на якую можна заглядацца, але не… гм-м-м… дакранацца да яе, як ты выказаyся.
– Не магу не заyважыць, што васпан зачаста гмыхаеш, як згадваеш жаночыя вабноты. Няyжо гэта сарамлiвасьць?
– Глупства, – гыркнуy Яyнут, але yзяy сябе y рукi, убачыyшы хiтрынку y Юргелевых вачох. – Як бы там нi было, Пясьцiлу пашэньцiла больш за тваё: Бутыгейд выштырыy яго адно пад ранак.
– Ага! Дык гэта яму я мушу падзякаваць за ласку, што мне yчынiлi y «Лелi крэклях». Уцякаy стуль як ад халеры. А пасьля напаткаy цэлы атрад на яшчарках, якiя плявалiся полымем. Злосьнiкi цюгакалi на мяне як на нядзьведзя i гналi аж да лесу. Жаднае павагi да беднага падарожнiка.
– Яшчаркi завуцца жывойтамi. Яцьвягi iх гадуюць: аб’язджаюць i выкарыстоyваюць у гаспадарцы.
Яyнут з Юргелем пэyны час памаyчалi, гледзячы, як вуглi бралiся сiвiзной, i слухаючы смалiстае пастрэльваньне вагню.
– Такiм парадкам, я схiльны прыняць прапанову васпана. Тры срэбранiкi на дзень, васпан казаy?
– Я казаy, прапанова дзейнiчае аднаразова, – спакойна запярэчыy Яyнут. – Цяпер набываюць моц менш выгадныя yмовы. Магу прапанаваць табе месца заднiка без аплаты, затое з харчаваньнем.
Юргель пацiснуy плячыма:
– Я маю небагаты выбар.
Унiз па Зальвеi
Прачнуyся ён ад таго, што яго хвастаy па шчоках русявы маладзён – Барута.
– Паспаць ты здатны, нiчога ня скажаш. Ледзь раскатурхаy.
Юргель ня памятаy, як яго змарыy сон напярэдаднi. Падымацца не хацелася, ва yсiм целе разьлiлася стома. Ён з клункам пад галавою ляжаy на посьцiлцы. Перад сабою бачыy вогнiшча, над якiм кружлялi iскры. Тамсама стаяy чыгунок. Пахла не настолькi смачна, як увечары, але дастаткова смачна для таго, каб прымусiць яго падняцца. Барута разьлiy па талерках рэдкую кашу з салам, а Яyнут, пакуль нявыспаны Юргель сьнедаy, расказваy пра плытнiцтва на Зальвеi.
– Плыты мы yжо ня першы год ганяем. Праца ня з простых, але ж якая ёсьць. Дый сьвет паглядзець можна. Ад градаy да мора паyсюль пабывалi. Па-яцьвяску вось няблага навучылiся. У Сьвянцянах, зноyку ж, не апошнiя людзi.
Усё гэта мала цiкавiла Юргеля, але ён мiмаволi даведаyся, што y вышнявiне Зальвеi, пачынаючы ад самае вытокi, расло попельнае дрэва. Назву яно атрымала ад папераватай, як у старазямельскае бярозы, кары шызага колеру. Кара лёгка адслойвалася i крышылася, разьляталася попелам у паветры. Палiць такое дрэва нiхто не палiy, бо гарэла яно зь вялiкаю колькасьцю задушлiвага дыму. А вось лёгкая i трывалая попельная драyнiна вельмi дарэчы прыдалася y карабельнiцтве, асаблiва y стэпах на морскiм узьбярэжжы, дзе востра адчувалася недастача будаyнiчых матар’ялаy.
– Найпрасьцейшы спосаб даставы драyнiны да карабельняy – сам разумееш, плытнiцтва. Сплаy пачынаюць ад вытокi. Адтуль бярвёны пускаюць шарашом. Ага, слушна табе Пясьцiла падказвае: россыпам, значыць, па адным. А што ён робiць няслушна – дык гэта мяне перапыняе. Наступным разам зловiць поyху. Далей па плынi, аж за Сьверыж, па берагох стаяць румы. Там вяжуць плыты.
Яyнут расказаy, што добрая частка Судавы i yсходнiх Нальшчанаy жыла нарыхтоyкаю попельнага дрэва. Пераз увесь год лесасекi валiлi лес, вязальнiкi круцiлi вяроyкi з тонкiх каранёy, возьнiкi-тралёyнiкi перавозiлi камлi на тартакi, дзе iх наразалi на штукi, адтуль – у румы на берагох, дзе бярвёны акорвалi i yкладвалi y пагоны на прасушку. Штовясны yсе сьпяшалiся скарыстацца зь вялiкае вады. Людзi зараблялi на тым свае срэбранiкi. Качаны скочвалi падрыхтаваныя бярвёны y ваду, зьбiваны зьбiвалi плыты, i надыходзiла чарга плытнiкаy. Яны таксама карысталiся зь веснавое паводкi, каб учас прамiнуць мялiзны. За Патрымпусам рака заставалася прахадною i y лiпцы, па малой вадзе, а вось верхнюю плынь сьпяшалiся пакiнуць ззаду як мага раней.
– Ідзём мы, вядома, ня yлегцы. Вязём з сабой футра, мёд, зацукраваных кузькаy, пылок гальшанскае вячорнiцы, iншую драбязу – на поyднi yсё гэта y навiнку. Дарогай ловiм рыбы на пад’едак i правяльваньне. Падыходзiм да прыстаняy на абодвух берагох – i да нальшчанскiх, i да яцьвяскiх. Абменьваемся зь мясцовымi. У адных купляем патаньней, iншым прадаём падаражэй – нiчога звышскладанага. Назад з Войстаму вяртаемся з караванамi сухiм шляхам празь Дзяволтву. У Дайнаве спыняемся y Пукеiку ды Бiкшах, а там i да дому недалёка. Ладна, годзе балакаць, кашы yжо й няма.
Яyнут падняyся i павабiy Юргеля пальцам да плыту.
– Цi даводзiлася табе хадзiць на чымсьцi падобным?
Юргель кiнуy вока на плыт з трох зьвёнаy, прыцмокнуy языком i прамармытаy нешта няyцямнае, што пры пэyным жаданьнi можна было прыняць за станоyчы адказ. Яyнут такога жаданьня ня меy.
– Чаго ты барузьдзiш як боyдзiла дурное? Скажы выразна.
Юргель згадаy, як некалi слугаваy на «Макулiнцы», калi пан Анцута выправiyся быy да yтокi Вяльлi, у вiленскi порт. Вандроyка туды i назад цягнулася ня больш за пару гадзiнаy. Ён упэyнена прамовiy:
– Мне даводзiлася хадзiць да Балтыцкага мора на плывучым доме, дзе я выконваy даручэньнi самога вялiкалiтоyскага падкаморага.
Яyнут уздыхнуy:
– Касьмiчныя караблi, плывучыя дамы, казачныя месты i моры – мы яшчэ не на вадзе, а я yжо сыты па горла тваiмi балачкамi. Май наyвеце, цярплiвасьць мая даволi абмежаваная. А вось злосьць – не.
Барута зь Пясьцiлам сумна пакiвалi.
Яyнут пацягнуy Юргеля на прывязаны ля берагу плыт. Той, забiраючыся, намачыy ногi y халоднай вадзе i скрывiyся. Гэта не абмiнула Яyнутавае yвагi:
– Нiчога, звыкайся, шчэ ня раз прыйдзецца yвалiцца y ваду: цэлы дзень скакацьмеш па сьлiзкiх бярвёнах. Прамокнуць тут ня сама страшнае. Галоyнае, каб камлi не раздушылi альбо пад сабой не пахавалi. Патануць у такой сьцюдзёнцы – справа няхiтрая. Альбо нагу зламаць, як Рукля. Увесь твой спрыт прыдасца. То згадвай, як даваy лататы з заезнага двару – гэта будзе не залiшнiм.
Юргель распрастаyся на плыце i адчуy, як гуляюць пад iм шэрыя бярвёны – узапраyды патрабавалася пэyная звычка, каб астояцца. Яyнут мiж тым шырока расставiy ногi, абгладзiy бараду i працягнуy павучаньне:
– Слухай уважлiва, паyтараць я не наладжаны. У плыце нiчога складанага няма. Гэта папросту камлi, зьвязаныя мiжсобку y зьвёны. Кожнае зьвяно завецца лаyкай. Мацуюцца яны вiцамi, – Юргель пазнаy гнуткiя каранi, якiя бачыy у яцьвягаy-вязальнiкаy. – Вiцы распарваюць на вагнi i прывязваюць камлi да пакладзеных упоперак жэрасьцяy. На адную лаyку – па два жэрасьцi, сьпераду i ззаду. Усё гэта закнаблёyваецца, каб лаyкi не распаyзалiся. У нашым плыце iх, як бачыш, зараз тры, потым паболее.
Даyжыня лаyкi, прымеркаваy Юргель, складала два сажнi, шырыня – каля пяцi-шасьцi стопаy.
– Адная з адной лаyкi злучаюцца паклёсамi, – Яyнут паказаy на даyгую жэрдку, наyскось перакiнутую з аднае лаyкi на iншую. – Паклёсу кладуць на жэрасьць, прывязваюць хамутамi з вiцы i забельваюць забелкай. Вось гэтае пяцiлакцёвае бервяно на рачках наперадзе – апачына, стырнавое вясло. За яго адказны галаyнiк, то бок я. Раку я ведаю лепш за iншага i гляджу, каб плыт ня сеy на гак. Давай за мной.
Яyнут рушыy назад, балянсуючы на мокрых камлях, i спрытна пераскочыy на сярэднюю лаyку. Юргель скiраваyся за iм без заyважнага iмпэту i грацыi. Ён мала што зразумеy, апроч фразы «Плыт – гэта зьвязаныя мiжсобку камлi», але не пераймаyся з таго. Яму да галавы прыйшла адная думка.
– Васпане, вось ты кажаш, сьвет пабачыy, мовы розныя ведаеш. А цi зможаш прачытаць такое? – Юргель дастаy з кiшэнi паперчыну, якую вырваy у Шнара на аэрабарлiне.
Яyнут зiрнуy без асаблiвага энтузiязму.
– Ня знаюся на казачных грымзолях. Вернемся да рэчаiснасьцi. На сярэдняй лаyцы па бакох стаяць з жэрдкамi Барута i Пясьцiла. Яны бомяць i адштурхваюцца ад берагу, калi плыт зносiць. Ты як заднiк стаяцьмеш у хвасьце.
Яyнут пераскочыy на апошнюю лаyку, дзе месьцiyся накрыты карою будан з рознымi бачулачкамi yнутры. Перад iм ляжаy пляскаты камень, пачарнелы ад куродыму.
– Тваё гаспадарства, абжывайся. Вось гэтыя завостраныя калы, замацаваныя справа i зьлева, завуцца шарыгамi. Імi ты мусiш на мой загад упiрацца y дно, каб запаволiць плыт альбо спынiць яго. Пасярэдзiне – знаёмая табе апачына, задняе вясло. Таксама y тваёй адказнасьцi. Як i гартоль – заточаная жэрдка, вiцай да лаyкi прывязаная. Яна за буданом. Убiвацьмеш яе y зямлю, як спынiмся на начоyку. Таксама табе трэба адпiхваць плыт ад берагу, калi мы здымаемся з стаянкi. Можаш зара й папрактыкавацца.
Яyнут паскакаy на першую лаyку i прароy Баруту i Пясьцiлу:
– Складаемся! Няма чаго час губляць.
Тыя хуценька прысыпалi вуглi вiльготным пяском, скруцiлi посьцiлкi i звыкла заскочылi на плыт.
– Заднiку, табе хiба асобнае запрашэньне трэба? – данеслася сьпераду.
Юргелю не заставалася нiчога, як скарыцца абставiнам. Ён зморшчыyся, калi не даскочыy да берагу i зноyку прамок. Выцягнуyшы гартоль, абматаy яе вiцай i закiнуy за будан. Яшчэ раз палез у ваду, з высiлкам адпiхнуy плыт i ледзь пасьпеy заскочыць на яго.
Іх падхапiла плынь.
Неyзабаве Юргель зразумеy, што праца заднiка цi ня сама складаная ад усiх: яму прыходзiлася кiраваць заднiм вяслом i гойсаць ад левага борту да правага, то yпiраючы шарыгi y глей, то паслабляючы iх на загад галаyнiка. Бакавыя прытым амаль нiчога не рабiлi. Дачакаyшы адносна простага адцiнку на зьвiлiстай Зальвеi, ён падышоy да Баруты, якi зь лянцой вадзiy па вадзе жэрдкай:
– Бачу, ты стамiyся. Глядзець на твае пакуты – i то балюча. Давай-ка падмяню цябе. Можаш пакуль адпачыць на заднiм вясьле. Высiлкаy там, лiчы, не патрабуецца.
– Не-не, Юргелю, што ты – я не магу так абысьцiся з табой, – на Барутавым твары адлюстравалася шчырая спагада, а ягоная жэрдка засоyгалася yдвая хутчэй. – Ты яшчэ навак у плытнiцтве i не разабраyся ва yсiх нюансах. З майго боку было б подласьцю прымушаць цябе бомiць, пакуль я б’ю лынды на апачыне.
Расчараваны Юргель вярнуyся назад. Ад невясёлых думак яго адцягнуy крык зь пярэдняе лаyкi:
– Трымай лева. Тарнуем да берагу. Юргелю, ня сьпi y шапку.
Ля вады стаяла купка вяскоyцаy, якiя махалi кошыкамi i заклiкалi плытнiкаy:
– Гэй, бальныкы, хутнеj сюдоj. Прычалюjте своji дырывыны. Огэть, повны кошыкы нашыховалы.
– Чуеш, Юргелю, – наблiзiyся Яyнут, – тут твой дэвiз гучацьме больш дарэчна, чым у Аyцiме.
– Я навучыyся цанiць маyчаньне па-над любымi дэвiзамi.
Галаyнiк выдаy здушаны гук i саскочыy да йiтвегаy. Яны нядоyга пагутарылi, i Яyнут перадаy па срэбранiку кожнаму. Пасьля пацягнуy пустую бачулачку з будану i засопся, аднак на дапамогу нiкога не паклiкаy. Ссыпаyшы y бачулачку зьмесьцiва кошыкаy, павалок яе назад. Залазячы на плыт, змакрэy з натугi i, перад тым, як даць адмашку, абцёр пот магеркаю i кiнуy яе проста на бярвёны.
Юргель падняy шарыгi i гукнуy на разьвiтаньне «да судосiньня». Потым зь цiкаyнасьцю схiлiyся над бачулачкай, пакуль Яyнут быy заняты апачынай: там убачыy невялiкiя зацьвярдзелыя кавалкi вохрыстага колеру з рэзкiм пахам.
– Смала?
– Смала сьвiдрарэзу, – патлумачыy Пясьцiла. – Чалавек неабазнаны пальцы сабе да косьцi парэжа, пакуль столькi назьбiрае. Русiны думаюць, мы гонiм з смалы шкiпiнар, i прадаюць яе Яyнуту амаль задарма. Чаго яны ня ведаюць, дык гэта таго, што войстамскiя зялейнiкi навучылiся выпарваць з смалы нейкiя калiфонi i дадаваць нейкiя пасты. У вынiку атрымваецца мазгасьвiдар, якi любяць пажаваць ва yсiх партох Герадотавага мора. Яyнут робiць на тым неблагiя грошы, – ён кiнуy цераз плячо непрыязны позiрк на свайго ачольнiка.
– Вось яно як.
Юргель прымружыyся, схапiy магерку, скамячыy i запхнуy сабе пад кабат. Пасьля кiнуy дзьве шарыгi, спынiyшы плыт, i пераскочыy на бераг, гэтым разам не намачыyшы ног. Яyнут выбухнуy лаянкай, але словы «ялдон» i «чыкiлдун» ужо не выклiкалi бурлiвых эмоцыяy.
– Васпан забыyся шапку y йiтвегаy. Зара зьлётаю.
Пад Яyнутава гырканьне Юргель зьнiк ва yзьбярэжным хмызьняку i вярнуyся празь некалькi хвiлiнаy, размахваючы магеркай:
– Уратаваy. Хацелi былi прысабечыць.
Галаyнiк не знайшоy, да чаго дачапiцца, i адно накiваy на яго пальцам.
Плыт крануyся зь месца. Юргель злавiy пагляд Пясьцiлы i задаволена yсьмiхнуyся y рабацiнiсты твар, але змоyчаy. Той не стрымаy цiкаyнасьцi:
