скачать книгу бесплатно
Умовы здавалiся прыдатнымi для жыцьця, але не такiмi лагоднымi, як на Старой Зямлi: Аксамiтная Лiлея была значна халадзейшая за Сонца, – адпаведна розьнiлiся сярэдняя тэмпэратура паветра i iншыя клiматычныя паказьнiкi; а вандроyныя цёмныя плямы на чырвоным карлiку часьцяком пакiдалi плянэту безь сьвятла на колькi хвiлiнаy. Найлагоднейшым кантынэнтам з трох была палесiстая Куканiя, найсуворайшым – вульканiстая Зямля Чорнае Лопаyкi.
Такiя yмовы, на думку галавы ККД, гартавалi б характар пераходняy i не дароyвалi гультайства i бязьдзейнасьцi. А халодныя бяззорныя ночы (часамi было вiдаць хiба сузор’е Ганчакоy) зь мёртваю Марэнаю y нябёсах мусiлi нагадваць новазямельцам пра найвышэйшую абыякавасьць Сусьвету, мацуючы iх мужнасьць i звычку спадзявацца адно на сябе самых.
Скорым часам рэчаiснасьць выправiла найбольш утапiчныя часткi пляну Мiнгайлы-Азярэвiча. Валянтэраy для Пераходзiнаy на Новую Зямлю ён гэтым разам вырашыy набiраць выключна зь беларусаy: то бок тых, хто лiчыy сябе iдэйнымi нашчадкамi напаyмiтычнага народу. Такiя, на дзiва, знайшлiся ня толькi сярод спалечнiкаy псыхiятрычных лякарняy.
Паводле задумы, стрыжнем новага чалавецтва мелi стацца сьведамыя навукоyцы i людзi творчых прафэсiяy. Але на заклiк пакiнуць родны кут дзеля невядомае плянэты, зьмяшчэньне якое трымалася y таямнiцы, пагадзiлiся ня толькi i ня столькi яны. (Хоць бы траплялiся сярод валянтэраy рамантыкi i пасiянарыi, этнакасмолягi, фiлёзафы Нябытнасьцi, дыяхранiчныя мовазнаyцы, пiсьменьнiкi-кранiстыя, ксэнабiёлягi, этнографы Даyнажыyнае эры, нават дастасоyныя дэтэрмiнiстыя).
Бальшыню ж, як i y папярэднiя разы, складалi размаiтыя дысыдэнты, вечныя мармылi, прымiтывiстыя з сэкты Простых рэчаy, злачынцы i манiякi, прагiсторыкi-рэваншыстыя, вайдэлёты Касьмiчнага зьнiчу, палеарэканструктары, уцекачы i выгнанцы, шматлiкiя чальцы мiзантрапiчных асацыяцыяy, экацэнтрыстыя Добрага ладу, блазны i вар’яты, акультныя нэапаганцы, рызыканты, кансьпiратолягi, ашуканцы, пасьлядоyнiкi Яшчара i Вялёны i многiя-многiя iншыя.
Зь ненадрукаваных нарысаy Дэзыдэрыюша Клiшэвiча, нябёснага мудрагеля
Стары Дымша падштурхнуy Юргеля y сьпiну, прымусiyшы адвесьцi пагляд ад Выгоднага Котлiшча. Двухпавярховы будынак складаyся з трох знаёмых флiгеляy: грыдня для пакаёвай прыслугi, кнiжнiца з чытальняю пад вежай i жылы дом. Флiгелi налiлiся выгаралаю баграю y прамянёх Аксамiтнае Лiлеi.
Вiтаyчане вялi iх углыб парку, у бок Вяльлi. Не дайшоyшы да стайнi, спынiлiся. Пад разгалiстым старазямельскiм дубам, дзе на yсё горла сьпявалi гжагжулкi, за жываплотам хавалася сярэднiх памераy аэрабарлiна. Яна была добра наладаваная харчамi, у якiх Юргель безь зьдзiyленьня пазнаy панскiя прыпасы з каморы. Там месьцiлiся ня толькi ласункi прыемнае аптэчкi, але i крупы, мука, кiyбасы, сыры, iншае едзiва. Акром таго, ён угледзеy багата пуздэркаy з тэрыякам, якi варыла Касюта i лекавала iм цi ня yсе мажлiвыя хваробы.
Тамсама ляжала i цела Грынькi.
«Добра yсё ж, што Касюта сьпiць i ня бачыць, што тут адбываецца».
– Як думаеш, Юргелю, – нязмушана спытаyся Стары Дымша, – што скажа пан Анцута, калi даведаецца, як ягоныя лёкаi з ахмiстрыняй абчысьцiлi маёнтак i зьбеглi? Пэyна ж, не парадуецца. Але, вiдаць, пахвалiць мяне за пiльнасьць, бо каб я – стары верны служка – ня спудзiy вас учас, нарабiлi б большае шкоды. Але, зрэшты, ты гэтага не пачуеш.
«Не такi ты стары i верны, – прызадумаyся Юргель, – аджа y Выгодным Котлiшчы зьявiyся пазьней за мяне, усяго з год таму. Іду y заклад, ня першы маёнтак вы абабралi падобным парадкам».
– Мяркую, цяпер гэта найменшая зь ягоных праблемаy, – па-фiлязофску зацемiy Барада.
– Твая праyда, Прокша.
– Без iмёнаy тут, – спахмурнеy Прокша-Барада. – Сам не заyважыш, як аднойчы скажаш больш, чым трэба, там, дзе ня трэба.
Ён забраyся y пярэднюю частку аэрабарлiны i yхапiyся за штурвал пад празрыстым брылём, а Шнар сеy ззаду, ля Юргеля i Лёдзi, якiх упiхнуy перад сабой. Кодаyб быy пазавальваны прыпасамi, i яны прыладзiлiся на борце, прыткнуyшы ногi туды, дзе знайшлося хоць троху месца.
Стары Дымша памахаy на разьвiтаньне i пасьпяшаy у бок аканомскага дамку з скруткам, якi яму перадаy Шнар. Тымчасам той дастаy з-за пазухi нейкую паперчыну, што йльсьнiлася y лiлейных прамянёх, i варушыy губамi, водзячы па ёй пальцам. Прокша надосталь азiрнуyся i, вiдаць, застаyся yсiм задаволены.
На сёньня ня так шмат iнфармацыi пра эпоху Выправы засталося y базах Крэсовых плянэтаy. Але дзякуючы новазямельскiм крынiцам нашым прагiсторыкам удалося аднавiць прыкладную карцiну.
З Альдрэмы y Блiзкiх Сьветах выправiлiся тры заркалёты: вiцiны «Палямон» i «Князь Гедзiмiн» i лыжва «Вiтаyт Вялiкi» з самым Банiхватам на борце. Як толькi заркалёты выйшлi y Загранiчча, пераходнi настойлiвым парадкам прымусiлi яго расказаць пра таямнiчую плянэту i yмовы жыцьця на ёй у дробязях. З аповеду вынiкала, што яна зусiм не была Выраем i мала паходзiла на першапачатковае апiсаньне, якiм iх прывабiy быy Мiнгайла-Азярэвiч.
Той спрабаваy запярэчыць, што гэта yсяго-ткi ягоная вiзiя, якая стацьме явай, варта адно yсiм разам прыкласьцi пэyныя намаганьнi. Але такая схалястычная пазыцыя не знайшла будзь-якога водгуку. На «Вiтаyце» выбухнуy бунт. Апошняю кропляю сталася сьцiплае прызнаньне Мiнгайлы-Азярэвiча, што на першым прыстанку Пераходзiнаy сабе ён адводзiy турботную i незайздросную ролю Панплянэтнага князя Банiхвата І. Ад гэтага моманту ягонае зьнявечанае цела працягнула шлях у мiжзорнай прасторы без дапамогi фатонных рухавiкоy.
Кiраваньне караблём перайшло y рукi бессаромнага лотрыка Ёшкi Курдупля – махляра, якому на Старой Зямлi пагражаy перасьлед i анiгiляцыйнае пакараньне (гл. GR. S.M. №54672 Архiву Галяктычнага Рэгiстру), – ды ягоных спасьпешнiкаy. Ёшка выйшаy на сувязь з «Палямонам» i «Гедзiмiнам», якiя ляцелi y зададзеным бартавым кампутарам кiрунку, i сьцiсла абрысаваy сытуацыю. Паязджане не yхвалiлi непапраyных дзеяньняy на «Вiтаyце», выказаyшы пэyныя анталягiчныя yвагi што да маральна-этычнага боку пазбаyленьня жыцьця, i нагадалi пра немiнучасьць кары, адпаведнай злачынству. Ёшка, аднак, не пажадаy ублытвацца y мэтафiзычныя спрэчкi.
Калi «Вiтаyт» дапаy да арбiты Новае Зямлi, ён зьмянiy курс i прызямлiyся y Чорнай Лопаyцы, у той час як вiцiны кiравалiся y Куканiю, пiльнуючыся арыгiнальнага пляну. Але i iхныя экiпажы пасьпелi пасварыцца мiжсобку праз пытаньнi новага ладу, падлегласьцi i агульных узаемiн, таму прызямлiлiся y розных канцох кантынэнту: «Гедзiмiн» – на захадзе сучаснае Вялiкалiтвы, на yзьбярэжжы Балтыцкага мора (сёньня там месьцiцца Вiльня); «Палямон» – далёка на yсходзе, на yзьбярэжжы Кружнiку – акiяну Новае Зямлi (сёньня там ляжыць Полацак – сталiца Крывii).
Бальшыня тэхнiчнага абсталяваньня захоyвалася на лыжве. Сярод яго былi i аэрабарлiны, i праменевiкi, i партатыyныя гiсэрнi, i машыны для тэрафармаваньня. Але ж усе прылады для рольнiцтва i натуральнае гаспадаркi, емiна, збожжа, флянсавыя дрэвы i насеньне з Старое Зямлi заставалiся на вiцiнах. Вiтаyчане апынулiся y нявыкрутцы i неyзабаве сутыкнулiся з голадам. Лягiчным выйсьцем для iх сталiся наскокi на дзялянкi палямонiчаy i гедзiмiнiчаy на суседнiм кантынэньце.
З дакладу iнвэстыгатара Бартрама Ардо Першаму рэгiстратару Галяктычнага Рэгiстру
Аэрабарлiна бясшумна yзьнялася y вечаровае паветра над Нiжнiмi Панарамi i паляцела па-над Вяльлёй.
Халодны марцовы вецер зьверху набраy моцы, i Юргель ад холаду апрытомнеy. Скiнуy зь сябе апатыю. Разгледзеyся. Зразумеy, што яны ляцяць на паyднёвы yсход: за сьпiнаю Аксамiтная Лiлея прыпала да гарызонту, залiyшы вiленскi краявiд насычанаю iрдзеньню. Водблiскi гулялi на палатне нульгравiтацыйнае чыгункi i палосцы Балтыцкага мора yдалечынi.
Над Вiльняю yздымаyся y неба мэталiчны сьпiчак вежы Гедзiмiна – будынiны, нiбыта зьлепленай з пап’е-машэ i фольгi прыдуркаватым малым. Некаторыя казалi, маyляy, гэта старчма стаiць той самы карабель, на якiм прыляцелi першыя гедзiмiнiчы. Але за прамiнулыя з тых часоy стагодзьдзi вежу столькi разоy надбудоyвалi i лапiлi, што, калi адпачатку яна yзапраyды i была караблём, ад арыгiнальнага выгляду мала што засталося.
Пад iмi вывiвалася Вяльля. Аэрабарлiна набiрала хуткасьць. Вось ужо зьнiзу Юргель убачыy мохавы дах Раскошнае Бусьлянкi y Вярках, дзе слугаваy раней, Даyгi Барок, Шалiцкi Перавоз i Лындову Лiнiю. Сумневаy не засталося – яны трымалi курс на Зямлю Чорнае Лопаyкi.
Калi вiленскiя перадмесьцi й вёсачкi зьмянiлiся густымi лясамi, Шнар прыyзьняyся, пацягнуy Грыньку за нагу i скiнуy ягонае цела за борт. Юргель зачаравана глядзеy, як тое зьнiкла за барвовым дываном вяршалiн. Лёдзя не зварачала на гэта нiякае yвагi.
Апошнiм месцам, якое пазнаy Юргель, былi Ваyкавiшкi. Там, у Прытульнай Бабравiне, пан Анцута, пэyна, папiваy кестранк, мацаy Струмiлавых пакаёвак i не здагадваyся, што вiтаyчане аблупiлi яго як лiпку. Далейшыя землi заставалiся Юргелю невядомыя. Хiба што, прыгадваy, на yсход ад Вiленскага ваяводзтва ляжыць Смаленскае. За iм – Амсьцiслаyскае. А яшчэ далей, за гарамi й морамi, – страшэнная Чорная Лопаyка. На тым ягоныя геаграфiчныя веды i скончвалiся. Ён нарадзiyся y Яшунах, што y Троцкiм ваяводзтве, а большую частку жыцьця прабавiy у Вiленскiм павеце, дзе наймаyся лёкаем да чарговага пана, пакуль яго не выганялi за чарговую правiну.
Юргель вылаяy сябе за тое, што змарнаваy столькi часу на бязьдзейнасьць, i памеркаваy, як можна выйсьцi зь незайздроснага становiшча. Зрэдку яны мiналi невялiкiя паветраныя выспачкi, i y Юргеля, якi сядзеy на борце, абхапiyшы нагамi паyбачэнак, каб ня yпасьцi, узьнiк якi-нiякi плян. Трэба было адно чакаць.
Ён глядзеy на Лёдзю побач i спрабаваy падаць ёй знак, але yсё марна. Ахмiстрыня была па-ранейшаму зьвязаная, яе матляла з боку на бок; яна не зважала нi на што, у тым лiку на Юргеля.
Шнар побач не зьвяртаy на палонных асаблiвае yвагi, прысьвячаючы яе краявiду пад iмi i паперчыне y руках. Калi-нiкалi ён перакрыкваyся з Прокшам наперадзе i нешта выкрэсьлiваy алоyкам.
Пэyнага моманту Вяльля засталася справа – Юргель зразумеy, што яны yзялi курс проста на yсход. Пасьля паднялiся y паветры – наперадзе выткнулiся горы. Ён ледзь не адубеy на вышынi, але неyзабаве яны прамiнулi граду i зноy паляцелi над лесам.
Як i чакаy Юргель, калi вакол сутонела i апошнiя прамянi Лiлеi асьвятлялi адно йрванае пярыстае надхмар’е над галавой, аэрабарлiна скiнула хуткасьць. Марэны y небе не было. Зямля yнiзе падавалася чорным прасьцiрадлам, накiнутым на непрыбраны бяседны стол. Шнар запалiy налобны лiхтарык, а Прокша – скiраваныя наyскасяк да зямлi фары.
Угледзеyшы наперадзе пад бортам тое, на што спадзяваyся, Юргель пачаy дзеяць.
– Стойце, стойце! Што гэта там? Ды такi вялiзны, – залямантаваy, паказваючы пальцам назад.
Прокша запаволiy хаду аэрабарлiны, а Шнар азiрнуyся. Юргель кiнуy пагляд унiз i прычакаy патрэбнага моманту.
«Выдатна».
Ён памацней ухапiyся нагамi за паyбачэнак i расхiстаy яго, удаючы сябе гiстэрыкам.
– Вунь жа ён, вунь там! Аёечкi, толькi гляньце.
Перад тым як перакулiцца цераз борт, Юргель пасьпеy вырваць паперчыну з рук Шнара.
Ён куляyся y паветры разам з паyбачэнкам. Чуy крык на барлiне. Бачыy яркi прамень, якi вымiльгнуy з-па-над галавы. Адчуваy, як драyляныя трэскi yтыкаюцца y шчаку. Унюхаy пах спаленага валосься. А потым сутыкненьне зь невялiкай – касы сажань у пярэчнiку – паветранаю выспачкаю выбiла зь яго дух. Ён парадаваyся, што разьлiчыy усё як сьлед.
Але радаваyся нядоyга: зьверху працягвалi страляць. Ад iх з паyбачэнкам агульнага цяжару выспа хутка падала y цёмным небе, нiжэй i нiжэй, аж пакуль не кранулася верхавых галiнаy дрэваy. У гэты момант ён сапхнуy нагамi паyбачэнак i падзеньне спавольнела. Выспа чапляла галiны, i ён моршчыyся ад узьнятага шуму i трасянiны, але наверх болей не глядзеy. Урэшце выспа з глухiм гукам ляснулася аб зямлю, i зь яго зноyку выбiла дух.
Ён перавярнуyся на сьпiну i колькi часу ляжаy, не варушачыся; баяyся праз прагал у лiстоце yбачыць абрысы барлiны i скiраваны y яго сьмертаносны прамень. Але ня yбачыy. Вiдаць, i яго самога не было як разьгледзець у такой цямрэчы. Юргель асьцярожна падняyся, пацягнуyся – i зразумеy, што нiчога не зламаy. Адно адбiy усё што можна. Але y гэтых варунках ён мог зазнаць i большыя страты, таму асаблiва не пераймаyся.
Юргель пагразiy кулаком нябачнай барлiне i адцягнуy выспачку пад найблiжэйшае дрэва, галiны якога расьлi практычна паралельна зямлi i не дазвалялi выспачцы падняцца y паветра i выдаць знаходжаньне бегляка. Не прыдумаyшы лепшага занятку да ранку, ён прыхiнуyся сьпiнаю да камля, загарнуyся як мог у кабат i паспрабаваy заснуць.
Не прамiнула i паyтарадзесяцi гадоy, як высьветлiлася, што Грогбад Зарфаль не задаволiyся грашыма ККД. (Зарфаль, судзячы з усяго, быy чалавекам практычнага складу i тым яшчэ гiцлем, хоць на яго няма жаднае справы y Архiве). Больш за тое, не задаволiyся ён i ганарарам за свае мэмуары, якiя нарабiлi шуму y Блiзкiх Сьветах i не апошняе месца y якiх займала Новая Зямля. Злыязыкiя крытыкi, зрэшты, казалi, што напiсаy iх ён ня сам.
Зарфаль прадаy каардынаты плянэты касьмiчным пiратам Ярвана Сялявы (гл. GZ. L.W. №43459 Архiву Галяктычнага Рэгiстру). Асаблiвае цiкаyнасьцi што да самое Новае Зямлi тыя не выказвалi, але заyжды мелi патрэбу y рабох на продаж. Цi не штодругi год у Куканiю yзялiся прылятаць Сялявавы yчаны, трумы якiх па самую завязку напакоyвалi палоннымi. Новазямельцы вымушаныя былi прыстасоyвацца да нязручных умоваy: учуyшы басавiты гул фатонных рухавiкоy, часьцей хавалiся па лясных сховiшчах, пакiдаючы на спажыву пiратам адно старых ды нядужых. Можна прыпусьцiць, пiратаy такая сытуацыя не задавальняла i вымагала рэфлексii.
Ёшка Курдупель вобмельгам угледзеy сваю выгаду i прапанаваy Сяляве пагадненьне: Ёшкавы людзi y часе гвалтоyных наскокаy выбiралi сярод гедзiмiнiчаy i палямонiчаy найдужэйшых мужоy i найхарашэйшых дзяyчатаy, заганялi на аэрабарлiны i звозiлi y адмысловыя лягеры y Чорнай Лопаyцы, дзе iх спароyвалi i нагадоyвалi як быдла. Туды ж свайго часу прыляталi пiраты, якiм заставалася адно ладаваць трумы першакляснымi рабамi. Наyзамен яны забясьпечвалi вiтаyчанаy пэyнымi тэхнiчнымi прыладамi, што палягчалi iхнае iснаваньне i гадоyлю людзей, накшталт гiдрапонных сыстэмаy, гамалягiчных iнкубатараy i рамонтных модуляy.
Пераз стагодзьдзi флёра i фаyна, прывезеныя з Старое Зямлi, пасьпяхова суiснавалi i спаборавалi з эндэмiкамi Куканii. Спаборавалi i людзi. Пераходнi парасьсялялiся па yсiм кантынэньце асобнымi групамi, часьцяком варагуючы мiжсобку. Выточная вялiкая задума Мiнгайлы-Азярэвiча пра краiну-мару Беларусь разам з панплянэтнаю беларускаю моваю i агульнаю валютаю талерам, вядома, ня спраyдзiлася. Хiба не адзiнымi местамi, дзе захавалiся рэшткi пачатнага пляну i сякiя-такiя тэхналёгii, былi Вiльня i Полацак – самыя месты yзьнiклi вакол вiцiнаy. Воддаль iх любыя тэхналёгii пазастыгалi на роyнi Даyных дзён, i ня дзiва: насельнiкi дзiказем’я больш клапацiлiся аб уласным выжываньнi, ня дбаючы пра будзь-якое разьвiцьцё навукi.
Працяглая iзаляцыя, крэyнае скрыжаваньне, генэтычныя адхiленьнi i псыхiчныя вычварэньнi yва многiх каленах спрычынiлiся да таго, што нашчадкi выгнанцаy i дысыдэнтаy у стане заyсёднае канфрантацыi стварылi сама размаiтыя супольнасьцi зь дзiyнымi звычаямi. І з часам адрозьненнi мiж супольнасьцямi адно павялiчвалiся. Ужо праз тысячагодзьдзе, у сёньняшнюю эпоху Роскiду, Куканiя yяyляла сабою стракатую цераспалосiцу недадзяржаваy, вольных местаy, аyтаномных анкляваy i нiчыйных земляy з рознымi мовамi, ладамi i забабонамi. Суседзi мала калi мелi зносiны адныя з аднымi звыш сама неабходнага.
Раскiданаму па Сусьвеце чалавецтву зьмяшчэньне Новае Зямлi да апошняга часу заставалася невядомае. На yскрайку Незнанi не зьяyлялiся заркалёты, з выняткам хiба што пiрацкiх учанаy. Ахiнутая млявасьцю плянэта жыла сваiм дзiвачным старасьвецкiм жыцьцём, якое нам падалося б пякельным жахам. Але на чужынскiя пагляды новазямельцы не зважалi. Куканiя не стамлялася спараджаць усё новыя формы сацыяльнага жыцьця, якiя паyставалi насуперак iмавернасьцi i здароваму глузду. Зямля Чорнае Лопаyкi сталася мiж тым запраyдным кантынэнтам-вязьнiцай, дзе нашчадкi лотрыкаy зь «Вiтаyта» yтрымвалi i нагадоyвалi рабоy, час ад часу папаyняючы свой статак.
У адным Мiнгайла-Азярэвiч меy рацыю: плянэта загартавала сваiх насельнiкаy як мае быць. Калi б ён убачыy, чым абярнулася ягоная мара, дык жахнуyся б, як жахнулiся мы, калi прыляцелi y Куканiю.
З дакладу iнвэстыгатара Бартрама Ардо Першаму рэгiстратару Галяктычнага Рэгiстру
Зь Цёмналесься y Аyцiму
«Учора было yчора, а сёньня – гэта сёньня».
З такою думкаю Юргель адкiнуy прэч шкадаваньнi i вырашыy, што яму не застаецца нiчога, як адшукаць Вiльню. Ён разьмяy зацёклыя цяглiцы, зарыентаваyся, адкуль устае Лiлея, i пайшоy лесам у адваротны бок.
Новы дзень абяцаyся быць цёплым i ясным.
Смагу Юргель спатолiy бярозавiкам, а вось голад даймаy мацней i мацней. Ён усё шукаy, дзе б чаго пакласьцi на зуб, калi yбачыy на паляне цi то куст, цi то траву, што аплятала павалены камель. Шматлiкiя сьцяблiны падымалiся да роyню пасу i былi yшпiляныя белымi ягадамi.
«Чорт з голаду й мухi еy, – пастанавiyшы так, паклаy у рот ягадку. – І смак нiшто сабе».
Падсiлкаваyшыся, Юргель паyдня прадзiраyся скрозь густы падлесак. Неаднойчы яму прывялося скарыстацца клёпкаю ад паyбачэнку: адбiваyся ад зьвяроy, што нагадвалi пудзiлы з Трафейнага пакою Пана. Яны вiдавочна ня зналi людзей i сьмела падыходзiлi да яго наyсутыч – але, атрымаyшы па пысе, хутка yцякалi.
Па паyднi Юргель выйшаy на чысьцядзь, дзе раскiнулася прымiтыyная вёска з прысадзiстых хатаy, напалову закапаных у зямлю. Каржакаватыя брудныя людзi разворвалi зямлю на гародах, калолi дровы, нешта цягалi y мяхох зь лесу. На падворках сядзелi брыдкага выгляду бабкi, варожа разглядалi яго i перашэптвалiся.
Угледзеyшы тубыльца, якi ня быy заняты справаю i йшоy сабе вулiцай, ловячы мух, Юргель падышоy i ветлiва павiтаyся:
– Дзень добры, гаспадару. Хай мой выгляд не падманвае вашэць. Я Юргель Нязломак, дыгнiтар вялiкакняскага двару y Вiльнi, блiзкi сябра паноy падкаморага i галоyнага iнстыгатара ды iншых дастойнiкаy, – ён з даверам сьцiшыy голас, – i yлюбёнец самое панi гетманавай.
Тубылец адно цыркнуy пад ногi.
– А таксама панi кухмiстравай.
Тубылец змоyчаy. Юргель быy нязвыклы да такога этыкету.
– А як вашэць завешся?
– Не вашэць – Кузьмар, – негасьцiнна прагучала y адказ.
– Злы лёс закiнуy мяне далёка ад дому, шаноyны Кузьмару, у ваш хлебасольны край. Хоць я й не магу зараз адплацiць за тваю бязьмерную гасьцiннасьць, упэyнены, вялiкi князь не абмiне цябе ласкаю, як даведаецца, што ты накармiy ягонага вернага паплечнiка i пусьцiy падначаваць да сябе y хату.
Шаноyны Кузьмар пахрабусьцеy касьцяшкамi пальцаy i прамовiy без асаблiвае пашаны:
– Ішоy бы ты згэтуль па-добраму, га?
Юргель з шкадаваньнем адзначыy, што канструктыyнае размовы не атрымаецца, але працягнуy роспыт:
– Што ж, пан – гаспадар. А цi не падкажаш, што гэта за месца?
– Цёмналесьсе, што ж яшчэ. Хiба ня бачыш? Вунь там, – узмах рукою на лiсьцьвянiк, – Цёмны лес.
– Як далёка адсюль да Вiльнi?
– Га?
– Да Вiльнi, кажу, – гучней прамовiy Юргель.
– Што за вёска? Нiколi ня чуy.
– Гэта ня вёска, а стольнае места Вялiкалiтвы.
Кузьмар глядзеy на яго без iскрынкi разуменьня.
– Вiлькамiр, Нясьвiж, Наваградак?
Маyчаньне.
– Хiба вы не прызнаяце yлады князя Скаравойта?
Кузьмар перакрывiyся.
– Мы жывём у Цёмным лесе, шануем Лясных багоy i y чужыя дзялы носу ня ткнем.
Юргель зразумеy, што пра чыгунку тут пытацца ня мае сэнсу i пацiкавiyся, дзе ляжаць найблiжэйшыя селiшчы.
– Вунь там недалечка Засецьце, – Кузьмар паказаy у бок, зь якога прыйшоy Юргель, – а за лесам, – кiвок на захад, – жывуць яцьвягi. Самыя сябе завуць судзiнамi. Беражыся iх – страшнейшыя за зьвяроy.
– Добра, а дзе y вас можна пад’есьцi?
– Вядома дзе – «У вiрох на юрох».
– Перапрашаю?
– У карчме. Што ж ты такi тугi?
Кузьмар пайшоy сваiм шляхам, не разьвiтаyшыся.
Неyзабаве Юргель натрапiy на скасабочаную хацiну з шыльдаю «Ў вiрох на юрох», пра якую казаy тубылец. Да звыклых яму корчмаy яна была мала падобная. Зруб разьехаyся ад часу i yрос у зямлю цi не па самыя вокны – маленькiя i закураныя. Унутры пахла дымам, паyцемру расьсейвалi адно лучыны. Юргель сеy пры найблiжэйшым да выхаду стале i разгледзеyся.
Наведнiкаy не было. Маладзенькая прыслужнiца балбатала ля стойкi з карчмаром – лысым бамбiзам, якi разьбiраy тушку нейкага грызуна i абцiраy рукi акрайкам кашулi. Дзяyчына безуважна акiнула Юргеля вокам, але заказ браць не сьпяшалася. Адно калi ён замахаy рукамi, каб прыцягнуць увагу, зрабiла ласку i несхаць падышла.
– Дзень добры, шаноyная спадарычна. Дазволь…
Не пасьпеy Юргель скончыць фразы, як у карчму завiтаy нехта, у кiм ён адразу пазнаy сьвятара. Выглядам i паводзiнамi той нагадваy вiленскiх касматэiстых. Трыбухаты, вiслашчокi, у даyгiм насове з выгафтаваным на грудзёх дрэвам, ён фанабэрыста пракрочыy праз памяшканьне i yсеyся на дальнюю лаву, навалiyшыся трыбухом на стол.
Прыслужнiца yмiг упырхнула да яго. Яна прыкметна пажвавела i выяyляла цяпер кожным рухам запал i паслужлiвасьць. Да сталу падляцеy i карчмар. Ён усё абцягваy запэцканую кашулю, выдыгаy перад госьцем, уважлiва яго слухаy i кiваy, а потым зьнiк у кухнi. Сьвятар тымчасам прыцягнуy да сябе прыслужнiцу i па-гаспадарску запусьцiy руку ёй пад спаднiцу. Дзяyчына, вiдавочна, ня мела нiчога супраць.
«Што край, то й звыча?й» – зацемiy сабе Юргель i паабяцаy больш нiчому не зьдзiyляцца, каб не паказаць раптам свае недасьведчанасьцi. Да таго ж падобныя звычаi былi яму да густу.
«І Вiльня можа нешта пераняць ад гэтага дзiказем’я».
