скачать книгу бесплатно
Памятаючы пра перасьцярогi цёмналесаyцаy, Юргель не сьпяшаyся трапляцца на вочы меркаваным яцьвягам. Ён уцягнуy пясьцi y кабат, нырнуy у росную драпач-траву i пракраyся блiжэй да дрывотнi. Апынуyшыся y мяжы чутнасьцi, замёр i прыслухаyся. Дзецюкi балакалi за працай. Гаворка была яму незразумелая, але ейны тон падаваyся спакойным i, як для страшных зьвяроy, зусiм ня дзiкiм.
«Простыя лесасекi. Наyрад цi маюць што супраць выпадковага падарожнiка».
Юргель знарок пашабуршэy травою i бяз рэзкiх рухаy выткнуyся з зарасьнiку, усiм сваiм выглядам выпраменьваючы yпэyненасць. Уражаньне псавала запэцканая i yшчэнт прамоклая вопратка.
Дзецюкi заyважылi яго, адклалi скоблi i зь цiкаyнасьцю павярнулiся. Зблiзу яны нагадвалi братоy.
– Kails, braterel.
– Дзень добры, паночкi. Ласкава перапрашаю за турботы: я папросту зьбiyся зь сьцежкi i заблукаy у лесе. Маю спадзеy, што дапаможаце мне з кiрункам. Дзе тут ёсьць якое места? – Юргелю здалося, што лесасекi яго зразумелi, хоць i скрывiлiся, пачуyшы першыя ж словы.
– Kvei tu eiseika? – павольна запытаyся адзiн i, бачачы разгубленасьць на твары суразмоyцы, паказаy рукою y процiлеглых напрамках, гаворачы пры тым:
– Vakarai? Deinai?
– Быy бы вельмi а вельмi yдзячны паночкам, каб скiравалi мяне на Вiльню.
Браты пераглянулiся, раючыся бяз словаy, i адначасна паказалi пальцамi на поyнач, уверх па плынi.
– Ste, braterel.
– Дзякуй вялiкi, яшчэ раз перапрашаю за турботы.
– Sandeiv.
Юргель пакланiyся да зямлi i схаваy у рукаy кабату рэч, якую раней заyважыy у траве пад нагамi. Пасьля разгледзеy яе yважлiвей: аздоблены каменьнем рагавень з пахкiм тытунём унутры.
Лесасекi тымчасам паднялi скоблi i вярнулiся да працы. Перад тым, як аддалiцца ад iх уздоyж адхоннага берагу на поyнач, ён яшчэ пачуy:
– Stavidas ukajebanaisis maskovits!
– Jo-jo, vaida, Algimunt.
Да вечару Юргель яшчэ тройчы сустракаy на сваiм шляху людзей – бедна апранутых вяскоyцаy, занятых нарыхтоyкаю драyнiны.
Веснавая паводка ператварыла абалону y возера. І на берагi гэтага возера возьнiкi-тралёyнiкi цягалi зь лесу двухсажнёвыя бярвёны на вялiзных памаранчава-чорных яшчарках. Стоячы па калена y халоднай вадзе, вязальнiкi зьвязвалi iх па некалькi штук тонкiмi каранямi невядомага дрэва. Юргеля бралi дрыжыкi i з носу цякло ад аднаго толькi вiдовiшча.
Шторазу ён падыходзiy да першага-лепшага вяскоyца i ветлiва зьвяртаyся, просячы дапамогi. Двойчы яго не зразумелi альбо зразумець не пажадалi. На трэцi раз, абмiнаючы лесам лукавiну, ён наскочыy у гушчары на сьлепаватага дзядка з пустым кошыкам. Яго Юргель прынамсi зразумеy.
– Шо то за холера! Чы то зьвiр, чы то нычыста сыла, – дзядок аж падскочыy зь перапуду, але, угледзеyшыся y Юргеля, супакоiyся. – Зовсiм мэнэ пэрэлякав. Вiт, хлопэць.
– І цябе вiтаю, добры чалавек. Прабач, не хацеy напужаць, але…
– Стij-но! Ны чоловiк – jе гiдны jiтвjег.
– Вось як. А y мяне склалася yражаньне, што яцьвягi – гэта тыя, што валяць лес i таркочуць нейкую тарабаршчыну.
– Ны! Естыцька Jетвызь тут е, пыд Пынськом, – дзядок прытупнуy i хвоснуy сябе кошыкам па назе. – Краjiско одважных кэ воёвнычых людэj. Тылькы тут но. А там, за лысочком, – тьху, Жмудь. Шоб jiх морэчка взяла.
– Добра, годны яцьвяжа, ня буду спрачацца. Дай ты рады, як бы мне…
– А чы знаш нашэ гасло? – рашуча перапынiy дзядок.
– Гм-м-м… Баюся, што падзабыy.
– Jетвызi – одродытыса! Нам, jiтвjегам, – одродытыса! На вiкы вiчны! На Новоj Зэмлi, ек на Староj.
– Цяпер прыгадваю. Усё гэта, безумоyна, вельмi займальна, але я заблукаy i шукаю шлях дадому. Цi кажуць табе што-небудзь такiя назвы, як Вiльня i Лiтва?
– Лытвынь? Ны, нычув про такэ краjiско кэ у Вiльновы ныбув. Алэ-ж ты розваж, нашо тобi та Лытвынь? Ідэмо зi мною в Пынськ.
– Не, у Вiльнi y мяне няскончаныя справы, – Юргель няyсьведамлена памацаy абпаленую чупрыну i сьцiснуy паперчыну зь нечытэльнымi надпiсамi y кiшэнi кабату.
– Дывысь ты: да в тэбэ, брате, дiла. Но ек знаш. В Пынську тобi про Вiльно докладнэ ныраскажуть, алэ е тут жмудська твэрдь, Овтыма, – дзядок махнуy рукой на поyнач. – Но ек твэрдь – гiмно, а ны твэрдь. Алэ там дэ-хто мо поможэ…
– Дзякую за параду. Далiпан, скарыстаюся зь яе.
– Просю! До судосiньня.
Юргель ужо разьвярнуyся, калi пачуy:
– Постij, хлопэць. Ты головнэ запам’ятаj: оно товдi ногы jдуть туды, куды трэба, колы на плэчух е толкова голова.
З гэтымi словамi дзядок пацюкаy сябе паказальнiкам па скронi i зьнiк у гушчары. Юргель так i не спытаyся, што ж той зьбiраy у кошык.
Надвячоркам, калi неба над ракою зьмянiла колер з жарага на пурпуровы, а скуру працялi дрыжыкi, Юргель убачыy цяпельца на самым беразе i бязь лiшнiх развагаy спусьцiyся да яго.
На вуглях стаяy чыгунок, вакол вогнiшча сядзела тройца жылаватых мужчынаy. На iх былi вылатаныя зрэбныя кашулi навыпуск i даматканыя нагавiцы, што даyно ня бачылi пранiку. Дражлiва пахла ежай. Ля самага берагу на вадзе гайдалiся некалькi злучаных мiжсобку плытоy. Яны былi прывязаныя да yвагнанае y зямлю жэрдкi нездалёк.
Юргель сьмела пайшоy на цяпло вагню i панадны пах мяса з чыгунку. У яго yтаропiлiся тры пары вачэй. Утаропiлiся не сказаць каб надта прыязна.
«Зычлiвасьць i альтруiзм тут, вiдаць, не y пашане».
Ён прадставiyся i спытаyся, цi далёка да селiшча. Словы суправаджаy гэстамi, бо не спадзяваyся, што яго зразумеюць.
Зразумелi.
Адказаy найстарэйшы, зь дзяркатым голасам i сiвiзною y лапушыстай барадзе, ударыyшы сябе кулаком у грудзi:
– Яyнут, галоyны плытнiк. З слыхам у мяне yсё добра, можаш так не раyцi.
Ён кiyнуy на таварышоy – Юргелевых равесьнiкаy, адзiн зь якiх быy русявым, а другi – рудаватым.
– Гэтыя пацурбалкi – Барута i Пясьцiла. А ты, Юргелю, зусiм не падобны да тутэйшага.
– Праyда твая, васпане. Я зь Вiльнi. Пакручастыя выбрыкi лёсу закiнулi мяне y гэтую глухмень, але найскарэйшым часам я пляную вярнуцца дадому.
Яyнут прыгладзiy бараду без асаблiвага вынiку, памаyчаy i нетаропка прамовiy:
– Першае, ты йдзеш ня y той бок. Нiякае Вiльнi на поyначы няма. Зрэшты, i на поyднi яе можа ня быць. Я, прынамсi, пра такую ня чуy. А вы, хлопцы?
Барута i Пясьцiла абыякава пацiснулi плячыма.
– Але тубыльцы скiравалi мяне на поyнач не пазьней як зранку. Скiравалi без ваганьняy.
– І размаyляy ты зь iмi y той мове, у якой зараз з намi? – чмыхнуy плытнiк.
– Вядома, я yмею адно па-лiтоyску.
– То ня дзiва, што скiравалi без ваганьняy, – Яyнут паглядзеy на супольнiкаy, i яны нявесела yсьмiхнулiся. – Мова гэтая, дарэчы, завецца нальшчанскай.
Юргель паспрабаваy аспрэчыць абодва цьверджаньнi, але Яyнут працягваy як нiчога нiякага:
– Другое, найблiжэйшае селiшча – Аyцiма. Адразу за лукавiнай, на той бок бору. Але – i гэта трэцяе – там табе нiчым не дапамогуць i дапамагчы не захочуць. Чужынцаy яцьвягi не шануюць. Мы самыя – хоць i гамонiм па-iхнаму – вымушаныя спыняцца на начоyку па-за межамi Аyцiмы, – ён скасавурыyся на рудаватага, у рабацiньнi, Пясьцiлу, – пасьля пэyнага здарэньня. Чацьвертае i апошняе, прапаную табе далучыцца да нас. У Скiрдзiмах мы ссадзiлi Руклю – нашага заднiка. Зламаy быy нагу: пасьлiзнуyся на бервяне. То лiшняя пара рук нам не зашкодзiць. Плачу срэбны паyтарак на дзень.
– Куды вы плывяцё?
– Плыве гаyно y атопку, а мы йдзём у вольны Войстам, што на Альманскiх балотах у дэльце Грыyды. У Войстаме спыняюцца вадаплавы з усiх партоy Герадотавага мора. Купцы, валацугi, вандроyныя артысты, авантурнiкi, кантрабандыстыя – хто-небудзь мо й чуy пра Вiльню, калi гэта не прыдуманае места. Цi yпэyнены ты, што яна iснуе?
– Чаму васпан думаеш, што Вiльня – казка, i чаму б ёй не знайсьцiся y вышнявiне ракi?
Юргель узяyся апiсваць набярэжную Вяльлi i Ашкiрскае затокi, вежу Гедзiмiна, сады Антокаля i Верхнiх Панараy, але Яyнута ня yразiy. Той уздыхнуy, не даслухаyшы, падняy зь зямлi дубчык i y водсьвету вагню нарысаваy на пяску схэматычную мапу.
– Зiрнi сюды, пане балбоцьку. Самыя мы з Нальшчанскага краю – ён ляжыць за ракой, на правым беразе. Нальшчанская зямля цягнецца ад Грыyды i непраходных гораy на захадзе да Сьвянцянскiх градаy на yсходзе. Нямегля – прытока Грыyды, а Зальвея – прытока Нямеглi. Зь ейнае вышнявiны мы i йдзём.
– Горы? На шляху зь Вiльнi я пралятаy над гарамi.
– Ты хiба недачуy частку пра «непраходныя»? Дык вось, горы непраходныя. З поyначы на поyдзень Нальшчаны цягнуцца ад акiяну аж да Зальвеi, – Яyнут махнуy у бок ракi. – Нiхто y нас нi пра якую Вiльню зроду ня чуy.
Плытнiк тлумачыy цярплiва, як малому, зазiраючы Юргелю y вочы i нiбыта спадзеючыся yбачыць там хоць бы нейкую асэнсаванасьць.
– Гэта правы бераг. Цяпер левы, на якiм мы зараз седзiмо. Тут у нас Яцьвязь. Зараз мы y яе паyночнай частцы – Судаве, а на поyдзень ад Вяпрэi ляжыць Дайнава. У Яцьвязi, як ты мог пераканацца, нават мова iншая, i Вiльнi тваёй быць ну нiяк ня можа. Хiба што яна за Сьвянцянскiмi градамi. Але там я нiколi ня быy. І такiх, хто б адтуль вярнуyся, ня ведаю.
Рэчы, якiя расказваy Яyнут, мусiлi б цалком завалодаць Юргелевай увагай, бо ад iх залежалi ягоныя далейшыя пляны i блiзкая будучына, але адзiнае, пра што ён мог думаць – густы мясны пах. За yвесь дзень ён так i не паеy. У яго ледзь атрымвалася глядзець у вочы Яyнуту, а не y чыгунок. Выдавала Юргеля i бурчаньне y жываце.
Ён прымусiy сябе засяродзiцца.
– Якi ж у вас маршрут?
– Ідзём унiз па Зальвеi празь Сьверыж i Патрымпус, – Яyнут праводзiy дубчыкам па нарысаванай мапе. – За Сьверыжам, дзе y раку yпадае Вяпрэя, чакаем яцьвяскiя плыты зь Бiкшаy. У Патрымпусе перавязваем плыты y караван i iдзём па Нямеглi да Аталезi на сутоцы з Грыyдай. Адтуль унiз да Герадотавага мора.
– Цiкава-цiкава, – зважна пакiваy Юргель, якому жадная з пачутых назваy нiчога не казала.
– У Войстаме зможаш сесьцi на карабель або прынамсi даведацца пра сваю Вiльню. У кожным разе дабрацца да яе прасьцей адтуль, чым з Судавы.
– І якая адлегласьць аддзяляе нас ад Герадотавага мора?
– Калi прымеркаваць на вока, паyтары тысячы нальшчанскiх мiляy, альбо паyдзевятаста яцьвяскiх.
– А лiтоyскiх?
– Не yяyляю, пра што ты, – пацiснуy плячыма Яyнут.
– Добра, колькi часу зойме падарожжа?
– Глядзi сам: каля шасьцiдзесяцi дзён да Патрымпусу, адтуль чатыры тыднi да Аталезi i троху больш да вольнага Войстаму. Усяго пяць з паловай месяцаy. Сёньня y нас якi дзень?
– Першы панядзелак кветня.
– То спадзяюся да канца yрэсьня папiваць малiягранат, седзячы на плывучай тэрасе «Войстамскага лотра» з грашыма y кiшэнi. Але дакладна прадказаць не бяруся – на вадзе yсялякае здараецца.
– Не, такi варыянт мне не пасуе, – скрывiyся Юргель, з намаганьнем адводзячы позiрк ад чыгунку. – Паспытаю шчасьця y Аyцiме. Бывайце!
– Не разьвiтваюся. Мая прапанова застаецца y сiле, але на менш выгадных умовах.
Юргель раскланяyся i растаy у прыцемку. Яyнут упэyненым рухам зьняy чыгунок з вуглёy, разьлiy мясную полiyку y тры талеркi, пакiнуyшы порцыю на донцы, i yкапаy чыгунок у прысак блiжэй да вагню. Па вячэры Барута зь Пясьцiлам дасталi з будану на заднiм плыце посьцiлкi i паклалiся спаць вакол вогнiшча.
Яyнут узяy сабе першую варту. Каля поyначы ён убачыy запыханага Юргеля y ненайлепшым настроi. Той бязь сiлаy упаy на зямлю побач зь iм.
– Я прымаю прапанову васпана.
Яyнут моyчкi падсунуy да яго чыгунок. Зьдзiyленым ён не выглядаy.
– Аyцiма – дзiyнае месца, – пачаy Юргель, пад’еyшы. – Нават, сказаy бы я, дзiyна негасьцiннае. Тамтэйшыя жыхары таркочуць нешта няyцямнае i не жадаюць прыкласьцi нiякiх намаганьняy, каб зразумець мiрнага госьця. Дапраyды, яны паставiлiся да мяне зь вiдавочнаю варожасьцю, хоць бы я не даваy для гэтага жаднае нагоды. Наадварот, каб залагодзiць злосьнiкаy, ажно iхны дэвiз прадэклямаваy.
– Гэта якi такi? – пацiкавiyся галоyны плытнiк.
– Етвызi – адрадытыса, нам, йiтвегам… – пачаy Юргель, але яго перарваy сухi Яyнутаy рогат.
– Хто навучыy цябе такой дураце?
– Годны яцьвяг сталага веку, якога я сустрэy па дарозе. На жартаyнiка не выглядаy анi.
– Ён яyна з тых, каго судзiны завуць русiнамi i yважаюць за здраднiкаy i падробак. Твой дэвiз – ня сама лепшы тактычны разьвязак: яцьвягi i йiтвегi – цi не найгоршыя ворагi.
– Баюся, мне цяжка зразумець падобную нелюбоy. І тыя, i другiя вiдавочна ёсьць гедзiмiнiчамi, якiя жывуць на адной зямлi, не адрозьнiваюцца выглядам i называюць сябе аднолькава.
Яyнут крахтануy:
– Яцьвягi лiчаць, быццам выключна яны ёсьць нашчадкамi легендарнага Гедзiмiна, i пахваляюцца тым, што паходзяць наyпрост ад самога князя. А русiны тут, маyляy, пятае кола y возе i жаднага дачыненьня да Гедзiмiна ня маюць. Йiтвегi, у сваю чаргу, упэyненыя, што яцьвягi – па-iхнаму «жмудзiны» – адно папрымазвалiся да князя, а папраyдзе да яго нiякiм бокам.
– Пачакай, васпане. Гедзiмiн – зусiм ня князь. Гэта yсяго-ткi назва касьмiчнага карабля, на якiм нашыя продкi калiсь прыляцелi y Вiльню з-па-за зораy.
– Юргелю, – Яyнут паглядзеy на яго, як на дурненькага, – годзе чаyпсьцi лухту. Вернемся лепей да Аyцiмы. Што здарылася далей? Мяркую, на тым твае прыгоды ня скончылiся.
– Мне прыйшлося абысьцi yсю вёску, каб пераканацца, што нiдзе няма нi чыгункi, анi аэрабарлiны, анi якога iншага транспарту. Тады я вырашыy падначаваць у Аyцiме – мая памылка, – а справы рабiць з раньня. На беразе якраз знайшоyся заезны двор.
– «Leli kreklai», – уставiy Яyнут.
