скачать книгу бесплатно
– Нега пайшанба? Душанба куни келишингиз керак-ку?
“Узбекские повести” китоби муҳокамаси сешанба кунига белгиланганини мен шундагина билдим. Аввалига “суймаганга суйкалма” мақолига амал қилмоқни маъқул кўрдим. Аммо Собитжоннинг гапларидан кейин борадиган бўлдим. “Бир ўқ билан икки қуён урилди”, деганларидай, бир боришда икки мажлисда қатнашдим. Мажлис ўтди, кимдир кимнидир мақтади. Лекин ҳеч ким дунё адабиёти шоҳсупасига ўтирмади. Қандай борилган бўлса, шундай қайтиб келинди. Буни русларда “Много шума из ничего” дейишади. Биз “Беҳуда шов-шув” десак ҳам бўлаверади.
1997 йили Туркияга сафар қилган чоғимда тарихий обидаларни зиёрат қилиш баробарида ёзувчилар билан танишишни ҳам ихтиёр этдим. Илтимосимга кўра, мени Туркия Ёзарлар Бирлиги Башкани (раиси) билан учраштирдилар. Суҳбат чоғида мен авваллари Осиё ва Африка ёзувчилари конференцияси ўтказилиб туришини эслатдим. Совет Иттифоқи тугагач, бу ҳаракат ҳам сўнди. “Энди туркий халқлар адабиёти дўстлигини йўлга қўйсак бўлмайдими?” деган таклифимга башкан жаноблари:
– Маъқул гапни айтдингиз. Биз шундай ҳаракатни бошладик. Дастлабки тўплантини ўтказдик. Сизлардан бир ёзувчини таклиф қилган эдик. Янглишмасам, Тоҳир Малик эди, бизга жавоб қайтардиларки, Тоҳир Малик афандимиз хонимлари оғир хаста эканлари туфайли даъватимизни қабул эта олмабдилар. Биз бундан кўп маъюс бўлдик.
Бу гапларни эшитиб, ўз қулоғимга ишонмадим.
– Тоҳир Малик деб янглишмадингизми? Менинг биттагина хотиним бор, Худога шукр у соппа-соғ!
Раис бир тўп қоғозларни варақлаб ичидан биттасини ажратиб олиб менга узатди. Чиндан ҳам мен таклиф қилинган эканман. Ўзбекистон Ёзувчилари уюшмасидаги кимдир менинг номимдан рад жавобини ёзиб юборибди. Конференцияга келмаган бўлсам-да, ташкил этилаётган Ёзувчилар бирлиги ҳайъатига мени сайлашибди. Хорижлик дўстларнинг эътиборидан қувондим.
Тошкентга қайтгач, сафар таассуротларимни айта туриб, бу воқеани ҳам эслаган эдим, даврадаги дўстлардан бири “тушунмовчилик бўлибди-да”, деди. Яхши ҳамки ўзбек тилида “тушунмовчилик” деган сўз бор, кўп айблар юзига парда тортишга ярайди…
“Гулистон” журналидаги фаолиятимга бевосита бўлмаса-да, билвосита алоқадор воқеалар билан чалғишга тўғри келди. Бу гапларни мазкур ўринда бўлмаса, кейинроқ барибир баён қилардим, шу боис каминани чалғишда айбситмайсиз, деган умид билан яна 1975–1978-йилларга қайтаман.
Ҳамма гап ўша “лекин”да…
“Гулистон” журналида Мурод Хидир бошқарувчи бўлим тарихимиз бойлигига оид кўп ибратли мақолаларни мунтазам бериб борарди. Қадимда шаҳарларимизнинг сув таъминоти ҳозир “водопровод” деб номланган усулда амалга оширилган, сопол қувурлардан фойдаланиб, ҳатто фавворалар қурилган, деган маънодаги мақола эълон қилингач, самарқандлик тарихчи олимларимиздан бири Москвага танқидий хат юбориб, журнални тарихни идеаллаштиришда, ёшларни миллий маҳдудлик руҳида тарбиялашда айблабди. Назаримда, бу олим дунёдаги илк фаввора Петергофда қурилган, деб ҳисобласа керак. Москва бу хатни республика марказқўмига, улар эса тартиб-қоидаларига кўра, “Муҳокама қилиб, жавобини билдиринглар” деган илова билан таҳририятимизга жўнатишди. Муҳокама қилинди, мактубнинг қуруқ сафсата экани айтилди. Асқад ака муҳокамани якунлаш чоғида кулимсираб туриб бир гапни айтдилар.
– Журналимизнинг пешонасидаги ёзувни унутманглар: “Ўзбекистон компартияси Марказий комитетининг ойлик ижтимоий-сиёсий, адабий-бадиий журнали”. Татаристонда ҳам бизникидай журнал бор. У ҳам партиянинг журнали. Фақат ёзуви бошқачароқ, бизнинг тилга ўгирсак: “адабий-бадиий лекин ижтимоий-сиёсий журнал” бўлади. Ҳамма гап ўша “лекин”да. Биз йўлимизни ўзгартирмаймиз. Халқ учун керакли гапни айтиш биринчи ўринда туради. Лекин… “лекин”ни унута олмаймиз. Ижтимоий бўлимнинг мақолалари бизни қалқон каби ҳимоя қилиб туради.
Зўрларнинг зўрини билурмисан сен:
филдан балки арслон зўрроқ?
Энг зўри – одамдаги олтинчи бармоқ!
Шундай ҳам бўлди. Танқидий мақоланинг асоссиз экани “совет турмуш тарзи” атрофлича ёритилаётгани билан исбот этилди. Бундай “юмалоқ хатлар” кейин ҳам ёзилиб турилди. Юрий Медведев “Комсомольская правда” газетасида ишлаётганида “Энг кўп “юмалоқ хат”, айниқса “тарихни идеаллаштиришяпти” деган шикоятлар сизлардан келади, уч юз йиллик мадраса биносини маданий ёдгорлик сифатида таъмирлаб қўйишнинг нимаси ёмон?” – деб бир латифа илова қилган эди.
– Бир жойда учта зиндон бор экан. Ҳар бирида учтадан маҳбус ётганмиш. Бир зиндоннинг атрофини қуролли соқчилар ўраб олишганмиш. Иккинчиси оғзида бир соқчи ва ўн қути ароқ турганмиш. Учинчи зиндонни эса ҳеч ким қўриқламасмиш. Хориж сайёҳи бундан ажабланган экан, тушунтиришибди: биринчи зиндонга яҳудийлар ташланган экан. Улар бир-бирига ёрдам қилиб чиқариб юборишга ҳаракат қилаверишаркан. Биттаси энди озодликка чиқай деганда соқчилар қўндоқ билан уриб пастга тушириб юбораркан. Иккинчисида руслар ётган экан. Улар ҳам бир-бирига елка қўйиб тепага кўтарилишга ёрдам бераркан. Бирови зиндон оғзига етгани ҳамон соқчи қўлига икки шиша ароқ тутқазса, қайтиб тушиб кетавераркан. Учинчисида ўзбеклар бор экан. Улардан бири тирмаша-тирмаша тепага кўтарилган чоғида пастдаги “дўстлари” оёғидан тортиб олаверишаркан…
Кулги учун тўқилган бу гапларни ўзга миллат вакилидан эшитиш дилни вайрон қилиб юборарди. Латифа замирида озгина бўлса-да, ҳақиқат мажудлиги учун кулимсираб қўйишдан ўзга чорам ҳам йўқ эди.
“Гулистон”га келмай туриб, радиода ишлаётганимда бир воқеага гувоҳ бўлгандим. 1973 йил эди шекилли, Ўзбекистонда Совет адабиёти кунлари ўтказилди. Совет даврида бунақа дабдабалар беҳисоб эди. Халққа қанчалик нафи борлигини билмайман-у, лекин тўкин дастурхонли зиёфатларда меҳмонларнинг бўкиб ичишларига ўзим кўп гувоҳ бўлганман. Ўша йили ҳар бир жумҳурият ҳамда Москва ва Ленинграддан 150га яқин меҳмон келди. Улар 20-25 кишилик гуруҳларга бўлиниб, ҳар бир вилоятга “юриш” қилинди. Мен мухбир сифатида Наманган ва Андижонга борувчи гуруҳга қўшилдим. Меҳмонларни Ҳамид Ғулом билан Эркин Воҳидов кузатиб боришди. Наманганда меҳмонларни колхоз боғига жойлаштиришгач, дорбозларнинг томошасига олиб боришди. Биз дорбозларнинг томошасини қадрият сифатида кўрамиз, меҳмонларга ҳам кўз-кўз қилаверамиз. Назаримизда бунақа дорбозлар фақат бизда бордек. Тўғри, қадрлашимиз, фахрланишимиз ўринли. Лекин дорбозлик дунёнинг кўплаб мамлакатларида, бу ёғи Ҳиндистону Хитой, у ёғи – Қофқазу Европа юртларида қадимдан мавжудлигини ҳам унутмаслигимиз керак. Ўшанда меҳмонлар томоша қилдилар-у, ҳайратланмадилар. Уларнинг ҳайрати кечки зиёфатда сезилди. Хориж юртларида саёҳатларга бориб турадиган шоирлар учун қишлоқ меҳмонхонасининг шароити, айниқса, ҳовли этагидаги ҳожатхонаси ҳам “ҳайрат” уйғотган эди. Навбатдаги ҳайрат эртасига чошгоҳ пайтида бўлди. Меҳмонларни Катта Наманган канали қурилишига олиб бордилар. Кун тиккага келган, кечаги майхўрликдан кейин барчаларининг боши гаранг. Буни фаҳм этмаган партия ходими қурувчиларнинг фидокорона меҳнати ҳақида тинмай гапиради. Бундан безган белорус шоири охири:
– Азиз ўртоқ, биз бу ерда қуёш нурида куйиб, нимани пойлаб турибмиз? – деб сўради.
– Биз сизга ҳозир туннель (лаҳм йўл) ичидаги портлашни кўрсатамиз, – деди ходим.
– Нима? Биз портлаш қанақа бўлишини билмас эканмизми?!
Урушда мингларча портлашларни кўрган шоирнинг ғазаби нечоғли бўлганини ўзингиз тасаввур этаверинг. Мен эсам унинг росманасига сўкиниб юборганини эслаш билан чекланаман. Ҳамид Ғулом воқеадан тезлик билан хулоса чиқариб, меҳмонларни тўхтаб турган машиналар томон бошладилар. Меҳмонларни портлашни кутиш машаққатидан қутқардилар, лекин партия ходимлари белгилаган режадан ташқарига чиқа олмадилар. Режага кўра, тўкин дастурхонга етиб бориш учун эллик чақиримдан кўпроқ йўл босиш керак экан. Катта Наманган каналининг бош қисми, насослар ўрнатилган жойга етиб боргунча уч жойда тўхтаб, совет шоирларини узоқдан бўлса-да “кўришга муштоқ” аҳоли билан учрашиб ўтишлари шарт эди. Назаримда шоирлар онадан туғилганларига пушаймон бўлмагандирлар-у, лекин Намангандаги “Совет адабиёти байрами”га келганларидан афсусда эдилар. Брезент чодирдаги ишчилар ошхонасига тўкин дастурхон тузалган эди. Аввал насосхоналарини кўрсатишмоқчи эди, меҳмонларнинг ярмидан кўпи тепага чиқишни истамай, ошхона томон юрди. Кун пешиндан ўтган, эрталабки бош оғриққа энди очлик азоби ҳам қўшилган эди. Меҳмонлар мулозаматни кутмай, дастурхонга “ҳужум” бошладилар. Таомилга кўра қадаҳ сўзлари ҳам айтилди. Лекин меҳнат аҳлини шарафловчи ҳаяжонли гаплар ўрнига мезбонлар кўнгли учун миннатдорчилик билдирилди.
Эртасига наманганликлар меҳмонларни Балиқчига қадар кузатиб боришди. Андижонликларнинг кутиб олишларидаги тантана, байрам файзи ўзгача эди. Меҳмонлар Саҳройи Кабирдан эсон-омон ўтиб, Боғи Эрамга кириб қолгандай бўлдилар. Ўша йиллари Андижонга Бектош Раҳимов раҳбар эдилар. Табиатан халқпарвар бўлган бу киши борган жойларини обод қилардилар. Неча йилдир Хоразмда ишлагач, Андижонга келиб жуда катта ишларни амалга ошира бошлагандилар. Мухбирларни Балиқчидан Андижонга олиб келган машина ҳайдовчиси йўлда Бектош акани кўп мақтади.
– Хўжайиннинг мақтовини ошириб юбормадингизми? – деди ҳамроҳларимиздан бири.
– Машина обкомникимас, обком бува менинг хўжайиним ҳам эмас. Мақташимнинг сабаби, ана, қаранг, йўллар қандай текис бўлиб қолди. Шопирга нима керак, текис йўл керак, – деб оддий ҳақиқатни баён қилди.
Меҳмонларни колхоз боғига эмас, обкомнинг барча қулайликлари мавжуд хос меҳмонхонасига жойлаштиришди. Ҳар бир меҳмонга алоҳида хона жиҳозлаб қўйилган эди. Балиқчида енгил тамадди қилинганига қарамай, бу ерда ҳам лаззатли таомлар ноёб ичимликлар билан “ачомлаш”ди. Аъло кайфиятдаги меҳмонларни Бектош Раҳимов обкомдаги хоналарида қабул қилиб, Андижон тарихидан сўзлаб бердилар. Сўнг кўча сайрига чиқилди. Шаҳар марказидаги қадимги мадраса биноси кўп йиллар илгари яҳудий ямоқчиларнинг артелига берилган эди. Бектош ака уларга бошқа жой бериб, мадрасани таъмирлаб, Адабиёт музейига айлантиргандилар. Меҳмонларни шу томонга бошлашди. Кўча юзидаги чойхоналардаги сўриларда оқ яктакли, оқ соқолли қарияларнинг ўтирганини кўриб, барчанинг кўнгли яйради. Музей билан таниша туриб хонақоҳга кирилгач, Ҳамид Ғулом бу масканнинг тарихидан сўзлаб, Эркин Воҳидовга юзландилар-да “Битта ғазал ўқиб беринг”, деб илтимос қилдилар. Эркин ака Алишер Навоий ва Мирзо Бобурнинг ғазалини эҳтирос билан ўқидилар. Меҳмонлар гарчи ғазал мазмунига тушунмасалар-да, хонақоҳдаги овоз жаранги ва оҳангдан таъсирландилар. Бу ердан чиқиб, Катта Фарғона каналининг бошланиш қисмига олиб бордилар. Сув бўйидаги боғда жаннат роҳати мавжуд эди, меҳмонлар янада ҳузурландилар. Канал қурилиши тарихи музейи билан танишган бўлиб, сув бўйида яйрадилар. Меҳмонлар орасидаги бир шоир ҳаммадан кўра эътиборлироқ эди. Давид Регистонни Совет Иттифоқи мадҳиясини ёзган Эл Регистоннинг ўғли бўлганидангина эмас, балки “Дружба народов” аталмиш нашриётда назм бўлимини бошқаргани учун қадрлашарди. Турли жумҳуриятларнинг вакиллари бўлган шоирлар Москвада китоб чиқаришни истасалар, энг аввало шу одамнинг кўнглига йўл топишлари лозим эди. Балиқчилик жону дили бўлган бу шоир ўзи билан қармоқларини ҳам олиб юрар экан. Сувни кўрди-ю, бошқалар музейни томоша қилаётган маҳалда меҳмонхонага бориб қармоғини олиб келди. Афсуски, мақтанадиган иш бўлмади, қармоғига итбалиқ ҳам илинмади. У асабийлашаётган пайтда Ҳамид Ғулом хизмат қилиб юрган андижонлик шоир акамиз Олимжон Холдорни чақирдилар.
– Москвада китоб чиқаришни истасанг, эртага тонгда бу акангни балиқ овига олиб борасан. Қармоқ ташлаши билан иккитадан балиқ илинадиган бўлсин. Шунақа жой борми?
Олимжон ака “бор” дегач, Ҳамид ака меҳмонни овутиб, эрталабки овга руҳлантирдилар.
Нонушта пайтида шоир Давид Регистон ўндан зиёд балиқни ипга териб, ошхонага тантана билан кириб келганда барча уни қарсаклар билан олқишлади. Назаримда шоирлар балиқчи ҳамкасбларини эмас, Берлиндаги Рейхстагка Ғалаба байроғини илиб қайтган қаҳрамонни шарафлаётгандек эдилар. Каминага маълум бўлишича, шоир акамиз, “қаловини топсанг қор ҳам ёнади”, деганларидек, меҳмонни Сирдарёга олиб борувчи йўл заҳматидан қутқариб, шаҳар аҳлига сотиш учун олиб келиниб, сақланадиган катта ҳовузга рўпара қилибдилар… Бу ҳол менга “Жавоҳир қўл” кулгили фильмидаги балиқ овини эслатади.
Нонуштадан кейин шаҳар биқинидаги “Боғи шамол” аталган янги истироҳат боғини кўрсатдилар. Боғ қурилиши ҳали ниҳоясига етмаган бўлса-да, меҳмонларда яхши таассурот қолдирди. Бу жойлар аввал қуп-қуруқ адир эди. Бектош аканинг ташаббуси билан сув чиқарилиб боғ қилинган бу жой ҳозир андижонликларнинг севимли масканига айланган (Бугун унда ҳузурланаётган ёшларга кексалар боғнинг тарихидан сўзлаб, Бектош ака ҳақларига дуо қилиб турсалар ажиб савоб бўлур эди. Бектош ака Андижондан Самарқандга ўтганларида ҳам бу каби ибратли ишларни давом эттириб, биринчи галда Регистонни обод қилишга аҳамият бергандилар. Самарқандлик бахшиларнинг таваллуд тўйларини нишонлаб, уларнинг хотираларини абадийлаштириб, халқ дуосини олгандилар).
Андижондан чиқиб, меҳмонларни Пахтаободга олиб бордилар. Қишлоқдаги мадраса биноси таъмирланаётган экан. Меҳмонлар наққошлар билан суҳбатлашиб, уларнинг маҳоратларига тан бердилар. Кейин колхоз боғига бошладилар. Гилослар ғарқ пишган, лекин мевалар сира терилмаган эди.
– Меҳмонлар ўз қўллари билан териб есинлар, деб тегмадик, – деди раис кулиб. – Обком бува мева топшириш режамизни ҳам бекор қилдилар.
Шу дамга қадар меҳмонлар дастурхондаги меваларни еб ҳузурланаётган эдилар. Боғда юриб, меваларни териб ейиш уларга алоҳида роҳат бахш этди. Дастурхон атрофида шону шарафлар, мадҳу санолар авж олди. Бир маҳал зиёфатга жўрабошилик қилаётган туркман шоири “Икки кундан бери хизматимизни бекаму кўст бажараётган шоир Олимжон Холдорга сўз берамиз”, деб қолди. Бу пайтда Олимжон ака ташқаридаги хизмат билан банд эдилар. Шунда Эркин Воҳидов:
– Олимжон Холдорнинг ўрнига гапирсам майлими? – деб ўринларидан турдилар.
– Сиз Олимжон Холдорнинг ўрнига гапиришингиз мумкин, лекин Олимжон Холдор Эркин Воҳидов ўрнига гапирмайди, – деган сўз ўйини билан ҳазил қилдилар.
– Мен бир нарсага диққатингларни қаратмоқчиман, –дедилар Эркин ака жиддийлашиб. – Кеча шаҳарда бир мадрасани, бугун бу ерда иккинчисини кўрдинглар. “Мадраса” – бугунги тил билан айтилганда “университет” дегани. Шаҳарларда билим масканлари борлиги табиий ҳол. Лекин қишлоқда университет фаолият юргизганини ҳамма ерда ҳам кўравермайсиз. Агар имкониятингиз бўлиб, республика бўйлаб сафар қила олсангиз, жуда кўп қишлоқларда бундай университетларни кўрасиз. Бугунги китобларда “Революциядан илгари ўзбек халқининг 99 фоизи саводсиз бўлган”, дейилади. Шубҳасизки, сизнинг юртингиздаги китобларда ҳам шу маълумот бордир. Сизлардан илтимосимиз шуки, юртингизга бориб, Ўзбекистондаги саводсизлик ҳақида сўз очишдан олдин, кўрганингиз бу мадрасаларни кўз олдингизга келтиринг. Ҳатто қишлоқларида ҳам университет фаолият юргизган халқ саводсиз бўлиши мумкинми?
Тўрт кун давом этган “адабиёт байрами”даги энг керакли гап шу бўлди!
Шомга яқин сафаримиз “қариди”. Бақувватроқ ёки камроқ ичган меҳмонлар самолётга ўз оёқлари билан юриб чиқдилар. Кўпчилигини андижонлик полвон йигитлар икки қўлтиқдан олиб кузатдилар. Биттасини тиббий замбилда олиб чиқишга тўғри келди… Бошкентга қайтгач, белорусиялик шоирдан сафар таассуротларини сўраганимда у ҳазил оҳангида шеър ёзганини айтиб, ўқиб берди. Маъноси: “Зиёфатлар шу даражада қуюқ бўлдики, биринчи дастурхондан иккинчисига эмаклаб бориш заҳматини енгиш ҳар биримиздан алоҳида қаҳрамонлик талаб қилди”. Буни эшитгач, Эркин Воҳидовнинг ҳам ҳикматли, ҳам армонли гаплари ҳавога учиб сингиб кетганини англаб кўнглим оғриди. Дастурхон дўстлари ҳеч қачон дил биродарлари бўла олмасликларини ўша сафар чоғи билдим.
Андижондаги икки мадрасанинг таъмирланишинибаён қилишдан мақсад: ўшанда усталарни ишга солиш билан масала ҳал бўлмаган. Қора кўнгил билан Москвага ёзилган кўплаб хатларга жавоб беришга ҳам тўғри келган. Агар Сталин даври бўлгандами… Афсусли жиҳати шундаки, бу хатларни руслар ёки украинлар эмас, ўзимизникилар ёзишарди…
“Ғафур Ғуломчасига ёзувчи шоир”
“Гулистон”да шоир Анвар Эшонов билан бирга ишладим. Анвар ака фақат назмда эмас, публицистикада ҳам ғоят маҳоратли эдилар Аммо… бир оз дангасаликлари ҳам бор эди. Агар ялқовликларини енга олганларида адабиётимизнинг сардорларидан бири бўлишлари аниқ эди.
Унутмаган бўлсангиз, нон исрофи ҳақида сўз юритганда Анвар Эшонов шеърларини диққатингизга ҳавола этган эдим. Шоир уруш фожиалари, етимлар, беваларнинг аламли қисмати ҳақида кўп шеърлар, достонлар ёздилар. Мана бу сатрлар ҳам Анвар аканики:
Ҳали ёзилмаган севги ояти
Солдатлар қалбига қасамдек чўкиб
Ёр кутган аёллар – ишқ ҳикоятин
Оҳ, кимга сўйласин кўнглини тўкиб.
Худди ток ургандек, зир қақшаб этим,
Сесканиб кетаман агар ўйласам.
Ўн сакккиз ёшлилар севгиси етим,
Муножот муножот бўлмас куйласам.
Анвар ака билан турли адабий учрашувларда бирга бўлганман. Шу мавзудаги шеърларини ўқий бошлаганларида мен анжуман аҳли кўзларида ёш кўрганман. Болаликларида Эркин Воҳидов, Сайёр, Тўлқин каби ижодкорлар билан шоир Ғайратий бошқарган адабиёт тўгарагида иштирок этган Анвар Эшоновнинг назмдаги йўли, услуби ҳам тенгдошлариникидан фарқ қиларди. Назаримда Анвар ака сатрларни қоғозга қалам билан ёзмасдилар, балки сўзлар дардли юракдан вулқон сингари отилиб чиқарди. Ўқишларида ҳам шу сеҳр мавжуд эди.
Ҳушёр бўлгил, токи бу дунёмизда бор қурол…
Шу она Сайёрамиз яшасин десанг масрур,
Замин юракларига табиб каби қулоқ сол!
Чунки Ер тақдирига инсон ҳамиша масъул.
…Асрим жароҳатли, асрим ярадор,
Ўқдан илма-тешик ҳали ер бағри.
Тўрт миллиард асрдош, бўлгил хабардор,
Ўқидан чиқмасин тағин Ер шари.
Бу сатрлар салкам эллик йил олдин ёзилган. Лекин бугунги хитоб бўлиб янграмаяптими? Ўтмиш урушнинг оҳу зорлари тиндими? Иккинчи жаҳон урушидан кейинги кунлар осудами? Биз яшаётган Заминнинг ҳеч бўлмаса биргина куну туни ҳаловат билан ўтдими? Яқиндаги воқеани эшитгандирсиз: Суриядаги урушда уч яшар бола оғир яраланибди. Врачлар қанчалик уринишмасин, боланинг ҳаёт шами ўча бошлабди. Бола мурғак қалби билан буни сезиб, катталарга қарабди-да: “Мен сизларни Худога айтиб бераман!” дебди. Бу ҳолатга қандай чидаш мумкин?! Катта-кичик урушларда қанчадан-қанча болалар ўляпти. Уларнинг ҳар бири Худога катталардан арз қилмайдими? Болаларнинг бу арзлари бугунги шоирларнинг сатрларига нега кўчмайди? Қачонгача севишганларнинг арзлари баёни билан банд бўладилар шоирларимиз?
Иккинчи жаҳон урушида бир миллионга яқин ўзбек жангчиси ҳалок бўлган. Лекин у уруш манзаралари, дардлари ўзбек адабиётида ғоят қашшоқ тарзда ўрин олган. Шунинг учун ҳам Анвар Эшоновнинг бу мавзудаги шеърлари бугун учун ҳам қадрлидир.
Шаҳидлар, шаҳидлар! Умрим етсайди,
Юрагим вулқондай ёнсайди лов-лов.
Дилимни шеър дарди мудом чертсайди,
Гупуриб турсайди қонимда олов.
Йигирма миллион қўшиқ битардим,
Ҳар битта шаҳиди юртнинг номига.
Мардликни куйламай, ахир нетардим?!
Жангчидай кирардим шеър майдонига…
Анвар ака ўзлари ҳақида гапирсалар, “Мен Ғафур Ғуломчасига ёзаман”, дердилар. Чиндан ҳам шеърларида улуғ шоирга хос кенглик, вулқон гулдуроси мавжуд эди:
Археолог қидирган шаҳар каби ётар жим
Қадимий қўлёзмалар – фожиалар қурбони.
Не сирни очди экан ғарибгина бир олим,
Ҳатто ибн Синонинг йўқ эди-ку унвони.
Қувғинди алломалар хуржунини тўлдириб
Олиб кетган китоблар қайси жангда йўқолди.
Балки саҳро кесолмай, чўл юрса ҳам мўл юриб,
Йиқилган ёлдор отлар туёғида топталди.
Миноралар сайқали қуёшнинг бир парчаси,
Аниқ топилганча йўқ бўёқлар формуласи.
Шарқлик усталар ишин ой ҳам кўриб парчасин,
Аммо бўғизда қолди ошиқлар ашуласи.
Қоннинг формуласи йўқ,
Жоннинг формуласи йўқ,
Формуласи йўқ ҳали кўздан оққан ёшларнинг,
Кўз ёшидан тиниғу қондай ёнар бўёқлар,
Формуласи йўқ ҳали қанча кескин бошларнинг,
Жаҳонгир даҳшатларин тарих ўзи сўроқлар,
Унутилган севги ҳам қайта туғилар, дўстим,
Ер ютган шаҳарлар ҳам қайта кўрсатур жамол.
Изсиз кетган олимнинг даҳосини тиклар ким?
Дарбадарлик, урушлар жаҳон жонига завол!
Анвар ака дастлаб “Бош муҳаррир ҳузуридаги махсус мухбир” лавозимида эдилар. Сўнг ижтимоий бўлим ихтиёрига ўтказилдилар. Анвар ака “Тоҳир менга иш буюришдан уялади”, деб кулардилар. Бирон мақолани таҳрирга берсам, бошланиш қисмига қалам уриб, “Менинг миямни ачитма, қолганини ўзинг боплаб ташлайсан”, дердилар. Мен бундан ранжимасдим, чунки Анвар ака қалам урган 2-3 саҳифа анча жонланган бўларди. Кузда масъул котибимиз Анвар акани пахта теримига борадиганлар рўйхатига тиркаб қўйибди. Анвар ака бундан ранжиб, ишдан бўшаб кетдилар. Мен бу ўринга Эркин Аъзамни таклиф қилдим. Эркин билан радиода бирга ишлагандик, унинг ижодга талабчанлик билан ёндашиши менга ёқарди. Лекин публицистикани тан олмаслиги учун кўп баҳслашардик. “Адиб ижодий сафарда кўп юриши керак, турли одамлар билан учрашиб, суҳбатлашиш унга руҳ беради”, деган фикримга Эркин қарши чиқарди. Эркин таклифимни қабул қилди-ю, лекин радиодаги раҳбарлари унга дарров рухсат беришмади. “Менга қуриб битказилаётган уйдан беришар экан”, деди Эркин. “Бу ваъдаларига ишонманг, биринчи галда уйни санъаткорларига беришади. Чунки улар раҳбарларнинг кўнглини олиш йўлини билишади. Сиз эса билмайсиз”, десам ҳам умид қилди. Уй битгач, умиди пуч экани маълум бўлди-ю, ишдан бўшаб, журналга келди. Мен билан бир оз муддат бирга ишлади, кейинроқ адабиёт бўлимини бошқарди.
“Гулистон”да яхши ижодий муҳит борлигини кўпчилик таъкидларди. Адабиёт бўлими асарларга талабчан бўлгани сабабли улардан норозилар ҳам бор эди. Айтиш жоизки, бўлим талаби асосли, уларнинг норозиликлари эса ўринсиз эди. Иқтидорли ёшларга астойдил жон куйдиришарди. Хайриддин Султоннинг Бобур ҳаётига бағишланган тарихий ҳикоясини тайёрлашларида мен уларга қойил қолганман. Кейин Алишер Ибодинов ҳикоялари тайёрланди. Ҳарбий хизматдаги йигитнинг ижодига бу қадар меҳрибонлик билан аҳамият берилиши катта савоб эди.
Мен “Гулистон”да кўпроқ ишлашим ҳам мумкин эди. Лекин адабиёт бўлими атрофида туғилган бир фитна сабаб бўлиб, “дўстлар” билан бирга ишлашни хоҳламай қолдим. Адабиёт бўлимига ишга олинган Атҳам талабчанликда устози Маҳмуд Саъдиновдан қолишмасди. Ўта талабчанлик, таъбир жоиз бўлса, “ўз бошини еди”. Навбатдаги ижодий сафардан қайтган куним Атҳамнинг ишдан бўшатилаётганини билдим. Сабаби, бир шоира Асқад акага шикоят хати ёзибди. Унда айтилишича, Атҳам жувонга севги изҳор қилиб алдаган эмиш. Бу ғоят ажабланарли шикоят эди. Атҳам унга қанчалар севги изҳор этган, билмайман, лекин бу хонимнинг кўп ижодкорларнинг тўшагини обод қилиб юргани ҳеч кимга сир эмасди. У Атҳамни ҳатто номусга текканликда айблабди. Ажаб! Шу жувон номусдан гапирса!
Буни эшитиб, Асқад аканинг ҳузурларига кирдим-да, бор гапни очиқчасига тушунтирдим. “Атҳамни ишдан бўшатиш адолатсизлик”, дедим. Асқад ака бир оз ўйланиб ўтирдилар-да, “Гапингиз тўғри, Атҳам жойида ишлайверсин”, дедилар. Фитна тўри узилгандай бўлди. Мени Жиззахга жўнатдилар. Қайтиб келсам, таҳририятда мажлис бўлаётган экан. Саломлашишга ҳам фурсат бўлмай, мажлис аҳли сафига қўшилдим. Асқад ака таҳририятдаги кўнгилсиз ҳолатлар ҳақида гапира туриб, Атҳамнинг бузуқлиги учун ишдан бўшатилганини тилга олганларида ажабландим.
Мен сафарга кетганимдан сўнг “фитна тўри” энди маҳкамроқ тўқилибди. Асқад ака Атҳамни “ўз хоҳиши билан” ишдан бўшатиш ҳақидаги буйруққа имзо чекибдилар. Бу адолатсизликдан ғазабланиб, яна Асқад аканинг ҳузурларига кирдим.
– Ишдан бўшагани ўзи учун ҳам дуруст бўлди. Бу гап юқорига қадар чиқибди. Бу даъвони жиноятга буриб юборишлари ҳам ҳеч гап эмас, – дедилар.
– Ахир бунинг фитналиги аниқ-ку? Эртага улар менга нисбатан ҳам фитна ясайдилар, эртага балки ўзингизга…
– Тоҳиржон, сиз ёшсиз, бунақа фитнани энди кўряпсиз. Биз кўрган фитналар олдида буниси “фитнача”… Ҳар нарсага асабийлашаверманг.
Мен Атҳамни ишга қайтаришни талаб қилдим. Рад жавобини олгач, хонамга чиқдим-у, норозилик сифатида ишдан бўшашимни баён этиб, ариза ёздим. Асқад ака ҳам, Ваҳоб ака ҳам кўп насиҳат қилдилар. Ўжарлик отидан тушмадим. Ҳозир ўша дамларни эслаб, бу қайсарлигим учун ўзимни айблайман. Ўша куни эса кундалик дафтаримга буларни ёзиб қўйган эканман:
“Осмон ва замин абадийдир. Бунинг сабаби: замин ҳам осмон ҳам ўз манфаати учун яшамайди.
Авлиё ҳам шу кабидир. Улар ўзлари учун ҳеч нима изламайдилар. Шу боис ҳам амалга оширмоқлари фарз этилган барча ишларни бажара оладилар.
Буларнинг зидди ўлароқ яна бир тоифа бор:
Инсонга хос номаъқул хулқлардан бири – унинг ўз-ўзига муҳаббат қўйиши, ўзини бағоят даражада иззат қилиши, ўзига ва фақат ўзига яхшиликлар тилашидир. Унинг бадбахтлик саройи айнан шу хунук хулқ пойдеворига қурилади: яъни у буюк бўлмоқликни истайди, бироқ кўрадики, у зиғирдан кичикроқ мартабада экан; у бахтиёрлик денгизида сузмоқликни ихтиёр этади, лекин ўзини бадбахтлик кўлмагида кўради; у ўзини комиллик чўққисида тасаввур этади, ҳақиқат кўзгуси эса уни тубанликда кўрсатади; у ўзини бениҳоя даражада ҳурмат қилувчи одамлар даврасида кўрмоқни хоҳлайди, бироқ, ёмон хулқи туфайли одамларнинг нафратига етишади. Нурли орзулари амалга ошмаган бу инсон оқибатда жиноят йўлини танлайди: у ўз хоҳишига хилоф ҳисоблаган ҳар қандай ҳақиқатни инкор эта бошлайди. Бу ҳам камлик қилиб, бора-бора нафратланади. Мазкур ҳақиқатни маҳв этмоқ истайди. Истагини амалга оширмоққа қурби етмагач, қалбидаги макрини яшириб, бошқаларнинг кўзлари олдида бу ҳақиқатни бузиб кўрсатиш ҳаракатига тушади. Бунинг учун ҳеч нарсадан тап тортмайди, фақат шу йўл билан у ўзининг камчиликларини ҳам ўз-ўзидан, ҳам бошқалардан яширгандек бўлиб, гўё кўнгли таскин топади.
Қалблари нақадар ожиздир бундай кимсаларнинг…”
Адолат учун курашиш керак, лекин Атҳам ҳимоя қилишга арзийдиган йигит эмаслигини, одамийликка хос бўлмаган анчагина қусурлари борлигини анча кейин билдим.
1978 йили Ёзувчилар уюшмаси таниқли шоир Маъруф Жалил билан мени Москвадаги Халқаро Адабиёт институтининг икки йиллик ўқишига тавсия этди. Бу ўқишнинг ижодкор учун икки томонлама фойдаси бор эди: аввало дунё адабиёти билан янада чуқурроқ танишиш имкони туғиларди. Иккинчидан, ижод қилиш учун яхши шароит яратилганди. Талаба-ижодкор СССР Ёзувчилари уюшмаси аъзоси бўлгани учун яхши маош ва алоҳида хона билан таъминланарди.
Москвага бориш тайёргарлигини бошлашга ҳам улгурмадим. Хонамга Атҳам кириб келиб, дабдурустдан:
– Москвага боришдан воз кечинг, мен дўстим Соқий билан бораман, – деди.
– Сизлар қандай борасиз, уюшмага аъзо эмассизлар-ку?
– Шу ойда бўладиган кенгаш мажлисида аъзоликка қабул қилишади.
– Ҳали китобингиз чиқмаган бўлса ҳам қабул қилаверишарканми?
– Ҳа. Журналдаги мақолаларим кифоя экан. Маъруф акани кўндирдик, сиз бугун уюшмага хат ёзиб берсангиз бас.
Очиғини айтсам, бу талаб менга сурбетлик бўлиб туюлди. “Маъруф акани кўндирдик” дейди. Ювош одамни кўндириш учун кўп гап кифоя эмас. Мен ҳам баҳслашиб ўтирмадим, талаб қилган хатини ёзиб бердим. Москвага бордим нима-ю, бормадим нима, менга фойда-зарари йўқ эди. Лекин оилавий можаро туфайли уйсиз-жойсиз юрган Маъруф ака борсалар, икки йил ҳаловат топган бўлардилар.
Атҳам бир мақоласида Назир Сафаровнинг асарини танқид қилган экан, бу ҳақиқати ўзининг бошига гурзи бўлиб урилди. Ёзувчилар уюшмасининг бошқарув йиғилишида Назир Сафаров “Ҳали китоби чиқмаган танқидчи бола”нинг уюшма аъзолигига қабул қилинишига йўл қўймабди. Демак, Атҳамнинг Москвага бориши ҳам ўз-ўзидан бекор бўлган.
Бу икки ошнанинг худбинлиги шу билан тугамади. Кейинчалик, Ёзувчилар уюшмаси котиблигига номзодим кўрсатилганда бу худбинликка яна дуч келдимки, баёни кейинроқ битилар.
“Гулистон”даги кунларим ҳақида эсласам, устоз Асқад Мухтор ҳақида гапирмай ўтолмайман. Тўғри, уч-тўрт ўринда у муҳтарам зотнинг номларини тилга олдим. Лекин Асқад аканинг шахслари ва ижодлари ҳақида бу тўлиқ тушунча бера олмайди.
Собир
Биринчи ва сўнгги учрашув.
Ёзувчининг ўзини кўришдан аввал асарлари билан танишадилар. Қалам соҳиби дунёдан ўтгандан кейин ҳам у билан учрашадилар, учрашаверадилар. Камина ҳам шундай. Дастлабки ғойибона учрашув радиодан берилган “Опа-сингиллар” романи асосидаги спектакль. Ўтган аср эллигинчи йилларнинг охирлари эди чамамда. Радиодан эшитганларим ҳали ҳам қулоқларим остида жаранглаб тургандай. Сўнг ўқилган китоблар: “Туғилиш”, “Давр менинг тақдиримда”, “Чинор”… Ва ниҳоят – “Уйқу қочганда” – назаримда васият ўрнига битилган китоб.
