скачать книгу бесплатно
– Сиз ҳам дамингизни олинг. Бизнинг эркакча гапимиз бор.
Мавлуда даҳлизга чиқиб, эшикни қия ёпди. Хонасига кириб, эшигини очиқ қолдирди.
– Кассирни чақир, – деди Тўхтамиш, пойгакда ўтирган йигитга. Кассир уларни узоқ куттирмади.
– Сейфингда қанча пул бор? – деди Тўхтамиш, столи тортмасидан нимадир қидирган бўлиб.
– Уч-тўрт сўм бор.
– Мингми?
– Ҳа, уч-тўрт минг.
– Ҳей, қанақа одамсиз ўзи, – деди кассирни чақириб келган йигит, – ҳали мен сўраганда тийин йўқ девдингиз-ку?
– Мен ҳисобни директорга бераман, сенга эмас.
– Хўш, пул сенга нима учун керак бўлиб қолди? – деди Тўхтамиш, унга қовоқ уюб.
– Одамлар икки-уч ойдан бери маош олишгани йўқ. Норози бўлишяпти.
Тўхтамиш ўрнидан туриб у томон бостириб келди.
– Вей, Ҳотамтой ака, одамлар пулсиз қолишдими? Раҳмингиз келяптими? Биз, бераҳм, золимлар пулни курк товуқдай босиб ётибмизми?.. – Тўхтамиш унга еб қўйгудай бўлиб тикилди. – Ҳой, бойвачча, миллион пулинг бўлса, ана, одамларингга бўлиб бер. Сен нимангга кериласан ўзи! Графикдан чиқолмай тупроққа беланиб ётибсан-у, ақл ўргатасанми, менга?! Мен билан олишма, бола, чурранг тушиб қолади.
Директорнинг хонасида чиндан ҳам эркакча гап бошланган эди. Мавлуда ҳозиргина юксак туйғулар ҳақидаги гаплар чиққан оғиздан энди учаётган гаплар, дағдағаларни эшитиб ҳайратга тушарди. Тўхтамишнинг найранги, тилёғмалиги, айёрлиги унга маълум эди. Бунақа осмондан келишига эса, энди гувоҳ бўлиши. Худди эртакка ўхшайди, сеҳргарлар бир юмалаб шерга, бир думалаб қуёнга айланганидек, директор Ватан манфаати учун қайғурувчи доно раҳбардан бир думалаб бозордаги паттачига айланди-қолди.
Тўхтамиш ғазаб ўқларини “Ҳотамтой” бўлим бошқарувчисига отиб бўлгач, жойига келиб ўтирди.
– Яна кимнинг бўлимидагилар норози, кимга маош бериш керак? – Тўхтамиш ғазаб ўқларидан яраланиб, чалажон бўлган йигитга яна бир ўқрайиб, “сендан ўргилдим”, деб тўнғиллаб қўйди. Гўё бу билан унинг жон томирини узиб ташлагандек, кўнгли жойига тушди. – Ҳаммаларинг ведомость тайёрлаларинг. Ҳар бир бўлимга норма бор. Пуллар қаёққа кетишини биласанлар. Менинг чўнтагимга тушмайди. Шу ўн кунликда байроқ олишимиз керак. – У бирдан кассирга қараб ўдағайлади: – Хода ютганмисан, бўл, тарқат қоғозларни.
Кассир шошилиб, бўш ведомостларни тарқатиб чиқди.
– Эрталаб ташлаб кетамиз, – деди кимдир.
– Ҳа, шунақа қилайлик, – деди бошқаси.
– Хотинчанг ёстиғингни қучоқлаб тура туради. Ҳозир ўтириб ёз, имзоларини ҳам қўйларинг.
– Директор бува, баъзан одамни ер қилиб юборишингиз ёмон-да, терим пайти хотин эсга келами?
“Ҳотамтой бўлим бошқарувчиси” кассир берган ведомостни стол устига қўйди.
– Ҳа? – деди Тўхтамиш ўтирган жойида. – Яна нима қилиқ?
– Бўлим бусиз ҳам планни бажаради. Мени бунақа ғирромга аралаштирманг.
Тўхтамиш шашт билан юриб келиб, унинг ёқасидан олди.
– Нима дединг! Ғирромми?! Сен ўзинг кимсан? Ўғри, муттаҳамсан! Қорнинг тўйиб қолдими?
Уларни ажратиб қўйишди.
– Саидали, ўчакишиб нима қиласан, йилда қиладиган ишимиз. Ўтир, ёзиб бер.
– Йўқ, ёзмасин! Сенлар ҳам ёзмаларинг. Ол, йиғиштириб ол. Қани кўрай-чи, қанақасига бажараркинсан. Бўлди, ҳаммангга жавоб! Мажбуриятдан бир грамм кам пахта берган одам тўғри райком бюросига бораверсин.
– Директор бува, келинг энди, бургага аччиқ қилманг. Ҳали ёш, эси кириб қолар, айбидан ўтинг.
– Сенларга яхшилик қиламан, деб қора курсида ўтиришга тоқатим йўқ. Гап тамом!
Ҳамма чиқиб кетгач, Тўхтамиш довдираб турган кассирга яқинлашди.
– Ишни пухта қил. Эртага битта-битта келади ҳаммаси. Сен бултургига қараб тайёрлаб қўявер, қўл қўйдириб оласан. Опачанг ҳам қўл қўйиб беради.
Бу гапдан кейин кассирнинг кўнгли бир оз ёришди.
– Опачам шу ердалар, – деди қувлик билан.
– Ростданми? Жўна бўлмаса.
Тўхтамиш кассирнинг орқасидан даҳлизга чиқиб, бош агрономнинг эшигини тортди: берк. Мавлуда ичкарида можаро кучайиб, Тўхтамиш “Гап тамом!” дейиши билан чиқиб кетган эди.
Анча нарига бориб қолган кассир елка қисди.
– Ҳозир кираётганимда шу ерда эдилар, – деди айбдор оҳангда.
– Тўхта, шпионликни сенга ким қўйибди! Олиб чиқ ҳаммасини, пунктга борамиз.
Пункт дарвозаси олдида пахта ортилган темир аравалар тирбанд эди. Тўхтамиш кассирни машинада қолдириб, ўзи ҳовлига ўтиши билан совхоз вакили қуллуқ қилиб келди.
– Графикдан чиқадиганмизми?
– Қийин-ов…
– Хўжайин шу ердами, сен кутиб тур. – Тўхтамиш шундай деб идорага кирди. Тамаки ҳиди анқиётган хонада пахта заводининг директори билан пункт мудири ўтирган эди. Тўхтамиш улар билан кундузи омонлашган бўлса ҳам, қайтадан сўрашди.
– Бизнинг ишимиз нима бўлади энди? – деди суянчиғи лиқиллаб турган стулга омонатгина ўтириб.
– Сизнинг ишингиз нима бўларди, беш бўлади-да, – деди завод директори унга жилмайиб қараб: – Сизга қайишмасак, кимга қайишамиз? Қабул қилувчингизни чақиринг-чи?
Пункт мудири чиқиб кетди. Тўхтамиш завод директори узатган чойни олиб ҳўплади.
– Биздан кўнглингиз тўқ бўлсин. Ҳозир десангиз, ҳозир. Машинада турибди.
– Йўқ, ҳозир эмас. Энди бу ерга олиб келманг. Икки кундан бери органнинг одами айланиб юрганмиш.
– Ўзимизданми?
– Ҳа, Нусратов деган йигит экан.
– Э, у бир мишиқи бола, шундан чўчиб ўтирибсизми?
– Ўйнашманг, улар билан ўйнашманг. Шу мишиқилари ёмон.
Уларнинг гапи чала қолди. Пункт мудири билан қабул қилувчи олдинма-кетин кириб келди.
– Қанча пахтанг бор? – деб сўради завод директори.
– Ҳозирча юзта, – деди қабул қилувчи.
– Ҳаммасини акангга ёз. Шу ўн кунлик аканг айтгандек бўлиши керак. Бошқаларни сал тортиб қўй.
– Хафа бўлишади-да.
– Ўзим тушунтираман. Бу йил ҳосил яхши, ҳеч ким доғда қолмайди, нима дедингиз, Тўхтамиш Омонтурдиевич?
– Сизлар бор, нима ғамимиз бор.
– Бўпти, сен боравер, – деди завод директори қабул қилувчига. – Ана, иш пишди, директор бува, энди уйингизга бориб, янгамни хурсанд қилаверинг. Менам борай.
Тўхтамиш кассирни уйида тушириб қолдириб, идорага келди. Ичкарига кириб диванга ёнбошлади. Бўлим бошқарувчиларининг ҳолати кўз олдига келиб, кулимсиради. “Иштони йўқлар иштони йиртиққа кулиб нима қиларкин? Аҳволи маълум-ку, ҳаммасининг. Зўрман дегани тўқсонга етиши мумкин. “Ҳотамтой”нинг ишни бузгани бир жиҳатдан яхши бўлди. Энди тилим узун. Ўзлари ялиниб келишади. Орада гувоҳсиз битади иш. Нур устига-нур! “Ҳотамтой” билан кейин гаплашаман… Завод директорининг иши қизиқ. Ростдан қўрқяптими? Нусратовданми? Бе, бу бола гапини эплаб гапиролмайди-ку. Комилнинг ишини ёп, дедик, индамай ёпди. Пунктга келган бўлса иш билан келгандир. Ё директор пункт мудири билан тил топишмай турибдими? Ҳар ҳолда, мудир янги. Акахонларнинг одами экан, латтачайнарга ўхшамайди. Орқасида тоғ бўлгандан кейин шу-да. Ҳайронман, наҳот, директор иккови муроса қилолмаса? Йўқ, директор вос-вос бўлиб қолган. Пули битлаб кетган, ғимирлаб, эс-ҳушини олиб қўйган…”
Соат тунги иккига занг ургач, ўрнидан турди.
* * *
Бу асар шакл ва услуб жиҳатидан ўзим учун ҳам, адабиётимиз учун ҳам янги эди. Шунинг учунмикин ўқувчилар яхши кутиб олишди. Ҳозирга қадар кўп марта қайта нашр қилинди. Ўшанда эса “Ёшлик” журналидаги укаларимиз асарни нари-бери қилишга уриниб кўришди. Аввалига “юқорининг қора рўйхатида” турувчи адибнинг асарини босишга иккиланишди. Бу хатар бартараф бўлгач, билиб-билмай таҳрир қила бошлашди. Чизилган саҳифаларни кўриб, эсим тескари бўлиб кетаёзди. Айниқса, Комилнинг денгизга тиззасига қадар тушиб пиво ичиши ҳақидаги жумладан ғазабландим. Асарда Комил соҳилда ўтирган эди, таҳрирдан сўнг денгизга тушиб қолибди. Талаша-тортиша кўп таҳрирларни, тузатишларни бекор қилдирдим. Асар босилиб чиққач, бир неча кун давомида яхши-ёмон фикрлар эшитиш илинжида, ҳатто хавотирда юрдим. Шундай кунларнинг бирида ижодкор опамиз Турсуной Содиқова Андижондан каминани суриштириб келдилар. “Чархпалак”ни йиғлаб ўқидим, раҳмат”, деб мақтаганларидан сўнг кўнглим ёришди. Танқид оқимига учрашдан хавотирланишим асоссиз экан, “Чархпалак” “Ёшлик” журналининг йиллик мукофоти билан тақдирланди. Дарвоқе, китоб нашрга тайёрланаётганда ёш адабиётшунос дўстларимиздан бири асарни ўзича таҳлил қилиб, мутлақо яроқсизга чиқарибди. Бу тақризни муҳаррир Машраб Бобоев, Носир Фозилов билан бирга ўқидик. Машраб ака “Довдир укангиз нималарни ёзиб келибди?” дедилар Носир акага қараб. “Тоҳир унинг қиссасини танқид қилган эди. Шунинг аламини олибди-да”, дедилар Носир ака кулиб. Кейин “Бу тақризга сиз мутлақо аҳамият берманг”, деб кўнглимни кўтарган бўлишди.
Кейинроқ мен учун яна бир кутилмаган мукофот берилди. Ўсимлик ирсияти билан шуғулланувчи олимларимиздан бири мени йўқлаб келиб, “Бизни ўйлантираётган масалани сиз анча олдин фантастика усулида баён қилган экансиз. Биз сиз китобда ёзганингиздай фазогирлар билан боғландик. Коинот орбитал станциясида чигит экилиб, ундирилди. Фазогир Жонибеков ғўзани ниҳол ҳолида Ерга олиб тушди. Ингичка толали нав бўлгани учун Сурхондарёга экиб, ҳосил ҳам олдик. Натижа яхшидай туюлганди, аммо кутилмаган ҳолга дуч келдик: чигитлар пуч чиқди. Лекин тажрибамиз пуч эмас, иш тўхтамайди, давом эттиряпмиз. Олимларнинг миннатдорлиги сифатида коинотда чигит экилган идиш билан “фазовий бир чаноқ пахта”ни сизга совға қиламиз”, деди. Тақдим этилган шаффоф идиш спортчиларга бериладиган кубокни эслатарди, фақат безаклар ўрнига икки биқинида икки найча уланадиган мослама бор эди. Найчаларнинг бири тупроққа намлик, иккинчиси кислород бериб, ундирилган ғўза ниҳолига қувват берган экан. Бу “фазовий мукофот”ни алоҳида қадр билан сақлаяпман. Мендан кейин фарзанду набираларим буни қадрлайдими ё йўқми, шундан озгина ташвишим бор.
Бу асар тақдирига доир яна бир воқеа бор:
Москвада Ўзбекистон ёзувчиларининг янги асарлари муҳокамаси режалаштирилганини эшитгандим. Одатда бунақа тадбирларга номдор ёзувчилар чақирилади. Шу боис бу хабарга аҳамиятсиз қарадим. Лекин СССР Ёзувчилари союзи ҳузуридаги ўзбек адабиёти кенгашининг котиби Собит Мадалиев қўнғироқ қилиб, мени довдиратиб қўйди.
– Нега “Чархпалак”нинг таржимасини жўнатмаяпсиз?– деди дабдурустдан.
– Нега жўнатишим керак? – дедим ажабланиб.
– Муҳокамада иштирок этишингизни билмайсизми? Тасдиқланган рўйхатда борсиз-ку? Айтишмадими?
Ажабланарли жойи ҳам шунда: ҳеч ким айтмаган эди. Орадан тўрт-беш соат ўтгач, яна қўнғироқ қилди:
– Эртага Одил Ёқубовнинг дўсти Москвага келаётган экан, ўша кишидан бериб юборинг. Мен Одил ака билан гаплашдим.
Сўзма-сўз таржима тайёр эди. Яхшилаб ўраб, Одил аканинг ишхоналарига бордим. У дамда “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида Бош муҳаррир эдилар. Кайфиятлари чатоқ эканми, Собитжоннинг илтимосини айтишим билан, ғазабдан портлаб кетаёздилар:
– Мен сенларга курерманми, Москвага югурадиган. Ё фалсафа фанлари доктори сенларнинг ҳаммолингми юкларингни ташиб олиб борадиган!
Бу гаплардан кейин индамайгина чиқиб кетишдан ўзга чора йўқ эди. Тўғри аэропортга бордим. Москвага учадиганларни рўйхатга олиш бошланган экан. Навбатда турганларга разм солиб, бир йигитга яқинлашиб саломлашдим-да, ўзимни таништириб, илтимосимни айтдим:
– Бу ўрамда янги асарнинг русча таржимаси бор. Москвага борганингизда қўнғироқ қилсангиз, Собитжон деган йигит келиб олиб кетади, – дедим.
Нотаниш йигит илтимосимни малол олмади, “Эртага эрталаб етказаман”, деб кўнглимни тинчлантирди.
Москвага йигирмага яқин ижодкор жамоа бўлиб бордик. Беш-олти адибнинг асари муҳокама қилинса, қолганлар шунчаки иштирокчи экан. Икки кун олдин поездда йўлга чиққанларнинг вазифаси муҳокамадан кейинги зиёфатни қойилмақом қилиб тайёрлашдан иборат эди. “Чархпалак”нинг таржимаси москвалик ижодкорлар қўлига уч кун олдин келиб тушибди. Бошқа акаларимизники бир ой олдин юборилган экан. Айримлариники сўзма-сўз таржима эмас, бадиий таржима! Олқишлар ҳам шунга яраша янграши, муҳокама охирига қўйилган “Чархпалак”нинг эса шунчаки тилга олиниши кутилган бўлса керак. Аммо кутилмаганда олқиш муҳокама сўнгида айтилди. Русларнинг машҳур шоираси Рима Казакова уюшмадаги ўзбек адабиёти кенгашининг раиси эдилар. Каминанинг асарини ўзлари ўқиган эканлар, юқори баҳо бердилар. Мен танимайдиган москвалик адабиётшунос ҳам бу фикрни маъқуллагач, бир аёл сўз сўради:
– Мен кенгаш аъзоси эмасман. Халқаро адабиёт институтида дарс бераман. Миллатим татар бўлгани учун ўзбек адабиётини аслиятда ўқиб бораман. Мен “Чархпалак”ни “Ёшлик” журналида ўқиб, таржима қила бошлаганман. Айрим бобларини институт талабаларига ҳавола этганман, бадиий маҳорат дарсида фойдаланяпмиз, – деганда ҳамроҳ акаларимизнинг айримлари ажаблангандирлар, бошқалари ҳайратланишгандир, яна бирлари… буниси менга қоронғи. Чунки уларни кузатмадим. Очиғи, мақтовлардан кўнглим яйраб кетди.
Муҳокамадан кейин уюшма ресторанида тўкин зиёфат бошланди. Ярим соатча ўтириб, қайтмоқчи эдим, Рима Казакова ёнимга келиб ўтирдилар.
– Асарингизни ўқиб, мен сизни Одилнинг тенгдошидир деб ўйлабман. Ёш экансиз, шуларни ёзишдан қўрқмадингизми?
– Қўрқадиган жойи йўқ шекилли, ҳамма биладиган гапларни ёздим.
– Ҳамма билмайди, масалан мен. Ўзбекистонда кўп бўлганман, лекин бунақа дард борлигини сезмаганман. Цензура босиб қолган гапларингиз ҳам бордир?
– Бўлиши табиий-ку?
– Русча таржимасида тикланг. Сизни яна бир марта табриклайман. Кўринишингиздан ювошга ўхшайсиз, лекин қиссани ўқиган киши сизни қаҳри қаттиқ одам деб ўйлайди…
– Тўғри сезибсиз, отамга ўхшаган ювошман. Лекин биз қаламга олаётган ҳаётнинг қаҳри қаттиқ.
– Аниқ баҳоладингиз…
Муҳокамага контр-адмирал Ғафуровни ҳам таклиф этган эдим, нечундир келмадилар. Кечки пайт қўнғироқ қилгандим, Кремлда ушланиб қолганларини, эртага ҳам кун бўйи банд эканларини айтиб узр сўрадилар. Эртага кеч соат 12да кетишимни билиб, “Меҳмонхонангда ўтириб тур, бирга овқатланамиз, ўзим кузатиб қўяман”, дедилар. Ваъда қилганларидек, кечки овқатланишга етиб келдилар. Бир неча марта учрашган бўлсам-да, адмирал либосида кўрмаган эдим. Жуда ярашаркан.
– Офицерлар уйида ветеранларнинг йиғини бор эди, уйга бориб кийим алмаштиришга вақтим бўлмади, – дедилар узрли оҳангда.
– Шундай келганингиз менга яхши, кўрганлар “адмирал билан чой ичяпти”, деб ҳавас қилади, – дедим ҳазиллашиб.
Кўчага чиқмай, меҳмонхонанинг ресторанига кирдик. Адмирал либоси таъсир қилдими, тўрдан жой беришди. Ҳазилимга фаришталар “омин” деганмиди, ҳамроҳ ёзувчи акаларимиз ҳам шу ресторанда экан, дарров эътибор қаратишди. Одил ака дўстлари – фалсафа доктори билан бирга эканлар. Уч-тўрт мартамикин, қараб-қараб қўйиб, сўнг имлаб чақирдилар:
– У одам ким? – дедилар.
– Бу киши аввал атом сув ости кемасининг командири бўлган эканлар. Ҳозир СССР олис космик алоқалар марказининг директори бўлиб ишлайдилар.
– Сиз у одамни қаердан биласиз?
– У одам мени билади, – дедим қувлик билан.
– Чақиринг, биз билан ўтиринглар, – дедилар Одил ака кулимсираб.
Шу онда кибр шайтони мени бир чимдиб олди. Ўтган ҳафтадаги “мен курерингми, дўстим ҳаммолингми”, деган гапларига жавобан “У одам курерлар ва ҳаммоллар билан бирга ўтирмайди”, дегим келди. Лекин шукрки, ақлимга бўйинсунган одобим бунга йўл бермади. Орқага қайтиб адмиралга устознинг таклифини айтган эдим, ёзаётган ҳикматлар китобидан сўз бошлаб қўйганлари учун тургилари келмади, “Шарқ ривоятларини танлаш масаласида сен билан фикрлашиб олишим керак, уларни аралаштирма”, деб гапни ҳарбийчасига қисқа қилдилар. Одил аканинг ёнларига қайтиб, “Кун бўйи мажлисда ўтириб чарчабдилар, ҳозир турмоқчилар”, дедим.
Бу муҳокамага отланишдан аввал Ўлмас Умарбеков билан учрашганимда “Вақтида хабар беришмабди, тушунмовчилик бўлибди”, дегандилар. Ёзувчилар уюшмаси томонидан бунақа “тушунмовчиликлар” аввал ҳам бўлганди, кейин ҳам неча мартадир такрорланди. 1984 йили “Дружба народов” нашриёти “Узбекские повести” деган номда беш адибнинг қиссаларини жамлади. Булар орасида камина ҳам бор эдим. Собит Мадалиев менга китоб юбориб, “Яқин ойларда китобнинг муҳокамаси бўлади, келасиз”, деди. Ўша даврларда кимлар учундир Москвага бориш мартаба саналарди. Дастлаб менда ҳам шундай ғурур бўлган, лекин бориш-келиш, қандайдир мажлисларда қатнашишга қизиқмай қўйган эдим. Шунинг учун китобнинг чиқишидан қувонсам-да, Москвага даъват этилганимдан шодиёналик туғилмади. Орадан 3-4 ой ўтиб, бу мажлисга таклиф этилувчилар рўйхатидан ўчирилганимни билганимда ҳам қайғуга берилмадим. Буни ҳам “тушунмовчилик” деб изоҳлашди. Аслида рўйхатдан атайин чиқарилганимни ўзим билгандим. У кунлари Сарвар Азимовнинг Ёзувчилар уюшмаси раислигидан олинишига қарши бўлганим учун қанчадир ижодкорлар қаторида камина ҳам Раъно Абдуллаеванинг “қора рўйхати”га тушган эдим. Ҳеч қаерда ишламасдим, газеталардаги мақолаларим тўхтатилган кунлар. Тирикчилик учун радиога эшиттириш тайёрласам, қалам ҳақини бирор дўстим номига ёздириб олардим. Марказқўмнинг зийрак нигоҳи остида турган Ёзувчилар уюшмаси шунақа пайтда мени Москвадаги йиғинга юбора олармиди? Мен буни тушундим, лекин китобга биргаликда жамланган тўрт дўстимнинг бу ҳақда каминани огоҳлантирмаганидан ажабландим. Эҳтимол уларга “Тоҳир Маликка билдирманг”, деб топшириқ беришгандир. Қарангки, Тошкентда шундай тўсиқ қўйилгани билан бу кичик анжуманда қатнашиш насиб этди. Дўстларим сафарга тайёргарлик кўраётган пайтларида менга Москвадан чақирув-даъватнома телеграммаси келди. СССР Ёзувчилари Союзи ҳузуридаги фантастика ва детектив кенгаши мени навбатдаги кенгашга чақирган экан. Телеграммани олган заҳотим Собитжонга телефон қилдим.
– Пайшанба куни Москвада бўламан, менга топшириқларингиз борми? – деб сўрадим.
