скачать книгу бесплатно
– Нима тушунарли? – Тўхтамишнинг юзидаги хушчақчақлик йўқолди.
– Биз сен билан ҳеч қачон дўст бўлмаганмиз. Ҳозир бир-биримизга жилмайишимиз вақтинчалик. Буни биласан. Лекин ҳеч қачон дўст бўлолмаслигимизни ўйлаб кўрганмисан?
– Қани, гапиравер-чи?
– Фарқимиз билимда эмас. Истасанг, мен билган нарсаларни сен ҳам билиб оласан, калланг жойида. Бизни бир-биримизга яқинлаштирмайдиган бир нарса бор – сен виждонингни сотишинг мумкин, мен, қиймалаб ташласанг ҳам, бундай қилолмайман.
– Ҳў, ошнажон, сал осмондан тушинг…
– Тушолмайман, ошнажон, тушолмайман. Ерда сиздақалар билан яшасам, нафасим қайтиб ўламан.
Тўхтамиш конвертни дивандан олиб, кафтига уриб-уриб қўйди.
– Шу одатингни яхши кўраман, ўғил бола гапни гапирасан. Тилёғламалик қилаётганим йўқ, ишонавер. Сен хавфли одам эмассан, кўнглингда киринг йўқ. Лекин дангаллигинг ўзингга зиён. Одамга ўхшаб яшашинг қийин бўлади. Пулни олмай чакки қиляпсан. Бу ўғирлик пул эмас. Майли, ўзинг биласан. Сейфда тура туради. Ўйлаб кўр.
– Бошқа фикрга келган куним – ўлган куним.
– Шунақами? – Тўхтамиш конвертни сейфга қўйиб, эшигини қулфлади-да, калитни чўнтагига солди. – Унда бугун сен билан кўришганимиз йўқ. Иккаламиз ёмон туш кўрдик, тўғрими?
– Кошки эди, туш бўлса…
– Қани, юр, қовурдоқ тагига олмасин.
Комил унинг айёрона боқиб турган кўзларига тикилди.
– Ҳайронман, сен билан ҳеч уришиб бўлмайди. Балиқсан, қўлда турмайсан. Ҳа, ҳа, балиқсан. Бир шоир айтган: “Думингни ликиллатасан, олға кетасан”, дегани балиқнинг фалсафаси экан.
Тўхтамиш бошини орқага ташлаб, яна кулиб, Комилни орқасига шапатилаб қўйди.
– Мен билан тўғри гаплашавер, уришишни ўйлама.
– Балиқсан, деганимга розимисан?
– Балки…
– Балиқнинг кўзи бор-а? Унда нимага қармоққа илинади? Шуни ўйлаб кўр. Бўпти, мен кетдим.
Комил шундай деб чиқиб кетди. Тўхтамиш унинг ортидан ғазаб билан тикилиб турди-да: “Аҳмоқ, падарлаънат-аҳмоқ!” деб ғудранди.
Баъзан одамнинг у ер-бу ери лат еса, қизиғида билинмайди. Сал фурсат ўтгач, оғриқ азоби исканжасида тўлғанади. Комил ҳам шу куйга тушди. Тўхтамишнинг пул узатгани аввалига оғир ботмади. Шунинг учун ўзини тутди, пичинг билан Тўхтамишга ханжар ургандай бўлди, назарида. Кейин мотоцикл уни идорадан уч-тўрт чақирим нарига олиб кетгач, чинакам дил оғриғи бошланди. Шу пайтгача уни биров бу даражада ҳақорат қилмаган, булғамаган эди. “Нимага башарасига солмадим? Уриб-уриб хумордан чиқсам бўлмасмиди? Ифлос… ифлос… Мени ҳам ўзидай ифлос деб ўйладими? Бошқалар-чи? Ёзин-қишин тупроқ ялаб, офтобда куйиб ишлаётганлар-чи? Улар ҳам мени олчоқ деб ўйлайдими? Оқ ит, қора ит – барибир ит, дейди. Пулни олмаганимни, виждоним поклигини ким билиб ўтирибди? Ифлосликни кўра-била туриб индамаслик, “қўрқинчли туш кўрганини” тан олиб чиқиб кетиш – покликка кирадими? Ҳамма ёғим булғаниб кетди…”
Ёмғир юзларига дўлдай урилди. Комилнинг уст-боши ивий бошлади. Томчилар кипригига ёш каби қўниб, нигоҳини хиралаштирди. У мотоциклни тўхтатди. Чуқур нафас олди. Рулни маҳкам ушлаганча, бошини эгиб ўтираверди. Ёмғир тезлашди. Буни сезмади.
Донишмандлардан бири: “Агар ақлинг қўли нафсинг жиловини ушласа, сени ёмон йўллардан сақлар”, деган экан. Тўхтамишнинг нафс жилови аллақачон узилган. Балки бундай жилов унда умуман бўлмагандир? Қон билан кириб, жон билан чиқувчи маслаги асли нопок бўлса, бундай жилов, бундай жиловни ушловчи ақл қўли нима қилсин? Комилда-чи? Борми шундай қўл, шундай жилов?
Савол миясида ғув-ғув айланади. Жавобга ундайди. “Бор!” – деб дангал айтишга журъат қилолмайди. Чўчийди. Айниқса, “қўрқинчли туш”дан кейин. Унга қадар, ўзида шундай қўл ва жилов мавжудлигига амин эди. Ҳозир ҳам имони комил, аммо бу қўлнинг кучи қанча, эрта-индин яна “қўрқинчли туш” кўрса, қувватдан кетиб, жиловни қўйиб юбормайдими? Унинг журъатсизлиги ҳам, чўчиши ҳам шундан.
Йиртқич ёмонликни тирноқлари, тишлари билан даф қилади. Одамнинг афзаллиги шундаки, у фаросати, зеҳни, айтар сўзлари билан ёмонликка зарба беради. Комил-чи? Нима қилди? На тиш-тирноқлари, на фаросати, на сўзлари билан устун келди. Лайча каби думини қисди-ю, қочворди. Яхши ҳамки, қовурдоққа бормади. Унда итдан ҳеч қандай фарқи қолмас эди.
Ҳаёт сўқмоқлардан иборат, дейишади. Ҳақ гап. Аммо Тўхтамишга ўхшаганлар текис, юриш осон бўлган йўлни қандай топишади? Текис йўл виждон эвазига сотиб олинадими? Ёки бу йўл бошига “Инсофли, виждонлилар кирмасин” деган лавҳа қўйиладими? Комил: “Малъун одамлар еган овқатдан емасам, тотган лаззатдан тотмасам, нафас олган ҳаводан олмасам, ҳатто ўлганимда улар билан бир тупроқ остида ётмасам”, дерди. Бироқ истак билан мажбурият бир-бирига вафо қилмас экан, на илож?
Комил ана шу хаёллар исканжасида узоқ ўтирди. Эгнидаги калта тўн буткул ивиб, баданига совуқ ўтгач, сесканиб, ўзига келди. Атрофга қаради. Қаерда турганини дарҳол англамади. Кейин бошқа хўжалик ерларида эканини фаҳмлаб, мотоциклни орқага бурди.
* * *
Комил илиқ қаҳвани думалоқ стол устига қўйди.
– Терим тугагандан кейин қайтмоқчиман, ишга оласизларми?
Бу гапни ҳазил оҳангида айтган бўлса ҳам, илмий раҳбар унинг овозидаги ҳазинликни сезди.
– Жонингга тегдими?
Комил дарров жавоб бермади. Қаҳвадан ҳўплади.
– Жонимга тегди, – домласининг кўзига қарашга ботинмай, – чидолмайман.
– Нима бўлди?
– Мана бу ерим кирланиб кетяпти, – Комил шундай деб кўкрагига уриб қўйди.
– Очиқроқ айтишинг мумкинми?
– Очиқроқми… мумкин. Совхозларда унча-мунча найранглар бўлишини билардим-у, аммо беш қўл баробар оғизга солинишидан хабарим йўқ экан. Йўқ пахталар билан план, мажбурият бажаришади. Айтсам тилим, айтмасам дилим, дейишади-ку… Яқинда бир бўлим бошқарувчиси менга ёрилиб қолди. Терилмаган пахталар терилди деб ведомость тайёрлашаркан, одамларнинг ўрнига ўзлари қўл қўйишаркан. Шунга мени ҳам шерик қилмоқчи бўлди. Бултур пул бермоқчи бўлди.
– Олмадингми?
– Йўқ.
– Виждонинг йўл қўймадими?
– Ҳа. Пахтани пахта десам, бошқа ишлардан ҳам латта ҳиди келяпти. Бу йил эллик гектарга шоли экдик. Қоғозга қарасам – ўттиз гектар. Индамадим. Кейинроқ бориб ўн беш гектардаги уруғ чириб кетди, деб акт қилишди, кейин яна етти гектарга. Хуллас, топшириладиган шоли уруғликни ҳам қопламаса керак. Сабзавотлар ҳам шу. Болалар беркинмачоқ ўйнашади-ку, эсингиздами, бир бола кўзини юмиб, “бўлдими, бўлдими”, деб туради. “Бўлди!” дейилганда, қарайдики, атрофида ҳеч ким йўқ. Буларнинг иши ҳам шунақа. Полизларга қараб “пишдими, пишдими?” дейсиз. Улар “йўқ, йўқ”, деб туришади. Бирдан “пишди!” дейишади. Кўзингизни очасиз-у, бўм-бўш далани кўрасиз…
– Менга қара, шолининг актларига қўл қўйганмисан?
– Ҳа.
– Унда “акт қилишди” эмас, “акт қилдик”, “буларнинг иши шунақа” эмас, “ишимиз шунақа”, деявер.
– Домлажон, унақа деманг, мен уларга шерик бўлганим йўқ, виждоним пок.
– Виждон, виждон дейсан… Нимаси поклик?! Ғирром актларга қўл қўйсанг, йўқ пахталар топширилди дейилса – қўл қўйсанг, ғирромликларни кўриб кўз юмсанг… Шуми поклигинг. Ҳа… у пул берибди-ю, сен олмабсан, ҳазар қилибсан! Буюк жасорат! Виждон пок. Бош агрономга ҳамма таъзим қилиши керак!
Комил ўзини оқлашга гап тополмай қолди.
– Ғирромликларни икки йилдан бери кўряпсан. Нимага шу топгача индамадинг? Индай олмас эдинг. Шартни буза олмасдинг. Сиздан угина, биздан бугина.
– Ким айтди сизга?!
– Биров айтиши шартми? У сенга чархпалак ясаттириб берди, сен унга диссертация ёзиб берасан, ғирромликларини кўриб, кўрмаганга оласан. Шу ҳам покликка киради-да, а? Чархпалакларинг кимнинг ҳисобига қурилган, совхоз учун бу ишга маблағ ажратилмайди-ку? Афсус, минг афсус… Олим бўласанми, ё бўлмайсанми, ихтиёринг, аммо одам бўлишга, ҳалол бўлишга мажбурсан, чунки мен кўпчилик олдида сенга кафолат берганман, Садиров жамиятнинг фаол аъзоси, курашувчи аъзоси бўлади деб одамларни ишонтирганман. Илмда янгилик қилмасанг, ранжимайман, ҳақиқатни юзага чиқариш учун курашмасанг… Ҳа, шу йигитга қўшиб мени ҳам жазоланг, мен сизларни алдабман дейман. Ҳаромдан ҳазар қилган одам покиза бўлавермайди. Ҳаромни йўқотиш учун курашган одамни пок дейдилар, шуни қулоғингга қуйиб ол.
Қаҳва ичилмади, совиди.
Совуққина хайрлашдилар.
* * *
Арининг уясига чўп суқилса, оқибат–маълум. Ташвиш ҳам шунақа – бири учиб чиқдими, қариндош-уруғларини чақираверади. Комилнинг ўлими, Латофатнинг аҳволи етмагандай, пахта пунктдагилар қилиқ чиқаришди. Ҳар йилгидай дўппи тор келганда ҳаракат қилмай, ҳозирдан қўшиб борайлик, деб кириб, улардан: “Бу йил эплолмасак керак, текширувнинг ҳиди келяпти”, деган гапни эшитди. Дарёнинг суви тоққа қараб оқар экан, деса ишонади-ю, пунктдагилар қўшмайдиган бўлибди, деса у дунё, бу дунё ишонмайди. Қайси аҳмоқ бебилиска пулдан юз ўгирибди? Пахта пунктдагилар ким билан тирик? Тўхтамишга ўхшаганлар билан. Тўхтамиш буни билмайдими?
Тўхтамиш пункт мудири билан жилмайиб хайрлашди. Ичида энг макруҳ ҳақоратлар қайнаб-тошай деяётган бўлса ҳам, сир бой бермади. Идорасига қайтиб кассирни чақирди.
– Қанча пулинг бор? Пунктдагиларни йўқлайдиган пайт келди.
– Ҳозирми? – Кассирнинг кўзида нур пайдо бўлди.
– Ҳа. – Тўхтамиш унинг жонланганини сезди.
– Пул йўқ, – Кассир шундай деб кўзини лўқ қилиб олди.
“Ис билади бу ҳароми. Бу ҳам нархини оширяпти”, деб ўйлади Тўхтамиш ғижиниб. Унинг башарасига тупургиси келди. Кассирнинг улуши ҳамманикидан кам эди. Шунга қаноат қилганига раҳмат дейиш керак. Кўнгли зада қилинса, яхшиликка олиб бормайди. Пул деб одамлар жондан кечади, сотқинлик нима экан? Тўхтамиш шуни эслаб, тупугини бошқаларга асраб қўйди.
– Башарангга қараган одам рост гапиряпти, деб ўйлайди.
– Хўжайин, икки ойдан бери ишчиларга маош ҳам бермаяпмиз-ку? Сейфни очган ўғри минг пушаймон бўлади. Ҳемири ҳам йўқ. Ишонмасангиз юринг, ўзингиз кўринг.
– Эртага мана бу ерда турсин пул? – Тўхтамиш шундай деб стол устига кафтини уриб қўйди.
– Ўша эски гапми?
– Бу йил кам бўлмайсан. Қитмирлар йўқ энди. Главбухга айт, банк билан гаплашсин. Бу йил хирмон катта бўлади. Белни бақувват қилиш керак.
– Хўжайин, ведомостларни ҳам тайёрлаб қўйиш керак, – Кассир шундай деб муғомбирона тиржайди.
– Эртага. Кечки пайт гаплашамиз.
Кассир таъзим билан чиқди.
“Яхши йигит икковиям, – деб ўйлади Тўхтамиш, – муғомбирлик ҳам йигитга ҳусн. Ҳар нарсага лаққа тушадиган гўллардан асрасин…”
…У райкомга ҳисоб бериб, уйига қайтганда ярим кеча бўлиб қолган эди. Хотини, болалари аллақачон ухлаб қолган. Илгари бунга эътибор бермасди. Ҳозир осмонга қараб оғзини очганча пишиллаётган хотинини кўриб ғаши келди. Тепиб уйғотмоқчи бўлди, ўзини тутди. “Молга ўхшамай ўл”, деб ғудранди-да, қўшни хонага чиқиб диванга ёнбошлади.
* * *
Кассир банкка бориб келгач, Тўхтамиш совхознинг катта-кичик раҳбарларини йиғди. У Мавлудани таништириб: “Директор қандай ҳурмат қилинса, бош агроном ҳам шундай иззатланиши лозим”лигини алоҳида таъкидлаб қўйди. Касаба союз раиси бу янгиликдан беҳад шод эканини айтиб, янги бош агрономнинг қадами қутлуғ келиши ва планлар юз эмас, икки юз бўлиб кетишига ишонч билдирди. Шундан сўнг, одатдагидай куннинг ҳисоб-китоби бошланди.
Тўхтамишнинг кайфияти яхши эди. Эрталаб Мавлуда келди, пешинга яқин ҳимматли акаларидан бири телефон қилиб, Комилнинг ишига нуқта қўйилганини хабар қилди. Серҳиммат акаларидан бири пунктдагилар билан ҳам гаплашиб қўйибди. Хуллас, ишлар зўр бўладиганга ўхшайди. Бу ўн кунликда республика байроғини ололса бас, Омонтурдиев ошиғининг олчи туриши шу.
Бригадирлар ҳисоб бераётганда Тўхтамишнинг фикри шулар билан банд эди.
Сўнгги бригадир ҳисоб бериб бўлгач, ўтиришини ҳам, тураверишини ҳам билмай Тўхтамишга қараб қолди. Кимдир енгил йўталди. Тўхтамиш шундагина ўзига келиб, кўзларини хиёл қисиб, бригадирга тикилди.
– Ватанга нима керак? – деди маънодор оҳангда.
Дафъатан берилган бу саволдан бригадир каловланди.
– Билмадим, – деди дудуқланиб.
– Билиб олинг, билмасангиз бригадирликни топширинг. Ватанга пахта керак!!! Оппоқ, юқори навли тоза пахта керак! Хўш, ўзингизга нима керак?
Бригадир ҳайрон бўлиб, индамай қўйишни лозим топди.
– Сизга нон керак, қозонингизга мой керак. Сизга ҳам, сизга… ҳаммамизга шу керак. Халқ қозоним мойга тўлармикин, деб пахтага кўз тикиб турибди. Биз нима қиляпмиз? Баҳона билан қозон мойга тўлмайди.
– Мен баҳона қилаётганим йўқ, директор бова, икки кундан кейин планни бажараман, – деди бригадир соддадиллик билан.
– Планни бажарасизми? Раҳмат, – деди Тўхтамиш пичинг билан. – Совхознинг планини ким бажаради? Районники, областники, республиканикини ким бажаради?
У ўрнидан туриб олиб, ҳаммага бир-бир қараб чиқди. Мавлуда ҳайрон эди. Наҳот Тўхтамишда шундай туйғу бўлса? Наҳот, у шу қадар кенг миқёсдаги ташвишлар билан банд? Ё одатдаги артистлигими бу?
Тўхтамиш сукут сақлаб олгач, жиккак гавдасига катта мўйлаби ярашмаган кишига нигоҳини қадади:
– Хўш, Чори оға, сиз қачон бажарасиз?
Мўйловли киши оғриниб ўрнидан турди.
– Тўғрисини айтайми? – деди у, бир оз саросималаниб.
– Айтинг, фақат республика тўлдиргандан кейин, деманг.
– Йигирма олти йилдан бери биргатман. Хўжайинларнинг ҳар хилини кўрдим. Пахтани ҳали квадрат уялаб эк, дейишди, ҳали қўшқатор дейишди. Ҳаммасига кўндик, ҳаммасида ҳам ўлиб-тирилиб бўлса ҳам планни бажардик. Лекин бу йил бажаролмайман, бўлган гап шу.
– Бу қанақаси? Бултур орден олган бригадирнинг аҳволими бу?!
– Гапнинг пўскалласи шуки, орденга нолойиқ бўлсам, қайтариб берай, лекин план бажарилмайди.
– Бу гапни қўйинг. Орден бултурги меҳнатингизга берилган. План бажарилмаслигининг сабабини айтинг.
– Хўп, айт, десангиз, айтавераман. Ёзда областдан каттамиз келувди, а? Далани кўриб, “суғоринг”, деб кетди. Сиз ҳам суғорасиз, деб қонимга ташна қилиб юбордингиз. Комилжон раҳматли, суғорманг, деди. Оқил йигит эди, пахтани биларди. Ғўза ўша кунлари чанқамаган эди. Сизот сув яқин, дедим, илдизнинг учи сувда дедим. Кўнмадингиз. Каттанинг гапини икки қилманг, текшириб қолса расво бўламиз, пахтани билмаса бир гап айтармиди, дедингиз. Хуллас, эгатнинг тепасида туриб суғортирдингиз.
– Шунақами? – Тўхтамиш қошларини чимирди. Ҳамма ҳозир бақириб беради, деб ўйлаган эди. Ундай бўлмади. – Бўлим агрономи қани? – пиджаги тарс ёрилиб кетай деяётган семиз йигит ўрнидан турди: – Шунақа бўлувдими?
– Бил… мадим, эсимда йўқ, – деди йигит кўзларини лўқ қилиб.
– Ўтир. Сиз ҳам ўтиринг, Чори ака. Эшитдиларингми? Эсида йўқ эмиш. Менинг эсимда бор. Оға тўғри айтди. Каттамиз авлиё эмас, мен ҳам авлиё эмасман. Ишда янглишамиз. Хато қилсак, ким тўғрилаши керак? Сиз – коллектив. Кўрдингизми, ўртоқ бош агроном, бизнинг коллективда принципиаллик етишмайди. Оқибатда мана бунақа дийдиё қиламиз. Сиздан илтимос: агрономлар билан яхшилаб гаплашиб олинг. Ҳосил тақдирига обком секретари ҳам, совхоз директори ҳам жавоб бермайди. Жавобгар битта – агроном. Агар Чори оғанинг бригадаси планни бажармаса, сен билан бошқа ерда гаплашаман. Эсиз сенга агрономнинг дипломи!
Мавлуда унинг усталигидан ҳайратга тушди. Ўз бўйнига ташланган айб сиртмоғини ҳеч кимга сездирмай хомсемиз агрономнинг бўйнига ташлади-қўйди. Ташлаганда ҳам, осилажагини аниқ қилиб, тортиброқ қўйди. Калтакнинг бир учи Комилга ҳам тушди. Агар Мавлуда бўлмаганда: “Бош агроном ундай эди, бундай эди”, деб тупроққа қориштириб ташларди. Бунақа ишдан қайтмайди у. Мавлуда яна бош кўтараётган нафратини ичига ютиб, индамай ўтираверди.
Тўхтамиш принципиаллик, ҳалоллик, коллективизм ҳақида анча гапирди. Кунлик оширилган норма бўйича янги график белгилади. Ҳаммаси тушунарли бўлиб, саволларга ҳожат қолмагач, хонада фақат бўлим бошқарувчилари қолишини илтимос қилди. Рухсат текканлар чиқиб кетгач, Мавлудага юзланди:
