скачать книгу бесплатно
– Идорангда нима қиламан, ҳисобчиларинг ўтиришаверсин. Сен менга шу биолабораторияга битта стол қўшиб бер. Мен даланинг одамиман.
– Ўзинг биласан, – деди Тўхтамиш, энсаси қотиброқ. Кейин қошларини чимириб Комилга қаради: – Меҳмонлар қани? – У ғазабдан портлаб кетай деяётган бўлса-да, Комилга заҳрини сочишга ботинмади.
– Ким? Ҳа, обкомдан келган вакилми? Кетди.
– Нимага келибди?
– Нимага келарди, совхоздагилар ерни билмайди, пахтани билмайди, ўргатиб кетай, дейди-да. Биринчи келиши эмасдир?
– Тўғри, гапиравер.
– Тўғриси шу. Қачон чигит экасиз? – дейди. Орқамдан юринг, дедим. Далага олиб чиқдим. Ўн қадам лой кечдим. Қарасам, турибди. Ҳа, десам, “Лой-ку?” дейди. Трактор сизга ўхшаб ялтироқ туфли кийиб юрмаса ҳам, барибир лойга тушолмайди. Яна бир келганингизда далани ҳам узунасига, ҳам кўндалангига босиб ўтасиз. Кейин чигитни экаверасиз. Агар бирор совхоз дирижаблда туриб экаётган бўлса, айтинг, ўрганайлик, дедим.
– Хўш?
– Нима, хўш? Кетди.
– Индамадими?
– Индади… “ хайр”, деди.
– Майнавозчилик қилма.
– Оғзидан чиққан гапни айтяпман.
– Чой-пой қилмадиларингми?
– Йўқ. Бунақа ишларга тоқатим йўқ.
– Ҳурмат деган нарсани билиш керак.
– Совхоз ҳисобидан меҳмон қилиш ҳурматга кирмайди. Агар обком вакилининг шу меҳмондорчиликдан илинжи бўлса, уни умуман ҳурмат қилмай қўяман.
– Комил, оғайни, – Тўхтамиш жаҳл билан иш пишитиб бўлмаслигини билиб, юмшоқ муомалага ўтди. – Келишиб олайлик: далачиликнинг ўз таомили бор. Баъзан қоидадан чиқилса, осмонга сапчима. Шаҳарнинг йўриғи бошқа – ҳар қадамда емакхона. Эллик тийинлик лағмон билан меҳмоннинг қорнини тўйдирасан. Бу ер қишлоқ – йўл одамни қоқиб ташлайди, ҳар қадамда ошхона йўқ. Бу биринчидан. Иккинчидан, меҳмонлар масаласига аралашма. Мен бўлмасам, партком бор, рабочком бор, ўзлари эплашади. Сен, мана – далангни бил. Пахтангни бил. Эртагаёқ столингни шу ерга олиб келиб беришади. Шундай қилсак, ошначилигимиз бузилмайди.
* * *
Комилнинг ҳисобчиларга иши кам тушарди. Шу сабабли бошбухни кўриб ажабланди. Ерга қараб, ийманиб гапирадиган, юмшоқсупурги бошбух Комил билан астойдил ҳол-аҳвол сўрашгач, папкасидан қоғозларини чиқарди.
– Ой охири, ҳисобли дунё, деганлар… Сиз қўл қўядиган қоғозлар бор. Мана, мана бунга, – шундай деб қоғоз узатди.
– Нима бу ўзи?
– Бу… меҳмон-измон дегандай… шунинг сарф-харажати. Яъниким, ишчиларга иссиқ овқат дегандай…
– Қанча экан? Адашмаганмисиз? Юзми, мингми?
– Минг, минг… Совхоз район марказига яқин бўлса ҳам, шўринг экан, меҳмоннинг оёғи узилмайди.
– Бу юлғичиликка мен аралашмайман, директор билади-ку?
– Сал ўйлаб гапирсалар, яъниким, юлғичлик дейишингиз инсофданмас. Кеча ўзларининг меҳмонлари ҳам қуруқ қайтишмади.
– Шунақа денг?! – Комилнинг қони қайнади. Мавлудага қаради. Хотини индамай уйга кириб кетди. – Меҳмонимга бир пиёла чой бериб, юлғичлигингизга, ҳа, ҳа, юл-ғич-ли-гин-гиз-га шерик қилмоқчимисиз. Йў-ўқ… Меҳмонларимга қанча сарф қилдинглар?
– Биз алоҳида-алоҳида ҳисобламаймиз.
– Бўлмаса, истисно қилинг-да, кечагини алоҳида ҳисобланг. Харажатини маошимдан ушлаб қолинг. Бундан кейин мени деб, азият чекманглар, меҳмон кутадиган уйим бор, бир чўқим ош қилиб берадиган хотиним бор. Директорга шундай деб қўйинг.
Бошбух қоғозларни жойига қўйиб, бошини кўтармай деди:
– Айтмоқчи, директор бува йўқлаятувдилар сизни.
– Сиз кетаверинг, ҳозир бораман.
Комил идорага борганда бошбух директорни шипшитишга улгурган эди. Аммо Тўхтамиш сир бой берма-ди – уни илиқ қаршилади.
– Райкомдагилар “прогноз” сўрашяпти, гектаридан неча центнер бўлади? – деб қизиқишяпти.
– Ҳозирдан-а? Бу ер нари борса йигирмадан бериши мумкин.
– Ўйлаб гапиряпсанми?
– Ўзинг ҳам биларсан?
– Бош агроном мендан яхшироқ билиши керак, айниқса план, мажбурият деган гапларни, – Тўхтамиш шундай деб, телефон трубкасини кўтариб, райком билан боғланди, – Зиёд Шерматович, мана, бош агроном ҳам тасдиқлаяпти, эллик центнердан кам бўлмайди, бу йил, ишонаверинг, – деди Комилга нигоҳини қадаб. Комил эсанкираб қолди. Бу нима? Эси борми бунинг? Элликдан?! Тўхтамиш Комилнинг саросимасини пайқаса ҳам, пинагини бузмади. Зиёд Шерматовичнинг гапларига қулоқ тутди. Жилмайди, сал эгилди: – Албатта, албатта, Зиёд Шерматович, шуни эплаёлмасак, нима қилиб юрибмиз директор бўлиб. Э, йўқ, йўқ, ишончингизни оқласак – шунинг ўзи бизга катта мукофот. Раҳмат-раҳмат, ўғитлардан озгина ёрдам берсангиз бас. Раҳмат, – Тўхтамиш трубкани оҳиста қўйди.
– Ўйлаб гапирдингми? – деди Комил унга тик келиб. –Охирги кўсакни йиғиб олсанг, йигирма бешдан берасан. Қолган йигирма бешни қаердан топасан?
Тўхтамиш заҳархандалик билан кулди.
– Ўпкангни бос. Газет ўқийсанми ўзинг! Қара, олтмиш, етмиш бераман, деб кўкракка уришяпти одамлар.
– Ёлғон! Улар ҳам ёлғон гапиради. Мумкин эмас бунча ҳосил олиш.
– Мен мумкин деяпманми? Улар қаёқдан олишади?
– Билмайман.
– Биласан. Осмондан тушган эмассан. Пахтанинг ичида юрган одамсан. Мен ҳам биламан. Ваъда – телефондаги гап. Ёки мана бу қоғозда қолиб кетади. Ўша – борини берайлик, бу ёғига худо пошшо.
– Бу ерлардан йигирмадан олсанг ҳам беришади ўша мукофотни, – деди Комил ғижиниб. Тўхтамишнинг кўзларидан ўт чақнаб кетди.
– Нима дединг? Қа-на-қа мукофот?!
– Ишончни оқлаш – мукофот, дединг-ку?
– Сен гапни айлантирма. Пичингларингни менга қилма, оғайни. Орденга қўйишганда, номзодимни ўзим олиб ташлаттирганман, ўтган йили. Шоқуловга беришди, оддий механизаторга. Билиб қўй!
– Нимага чақирувдинг, ҳалиги гапингга шерик қилиш учунми?
– Ҳа. Бошбухни нимага хафа қилдинг?
– Ёзган пулини кўрдингми? Меҳмонга деб беш панжасини оғзига тиқибди-ку?
– Ҳисоби тўғри. Бу пулни мен ҳам емаганман, сен ҳам емагансан.
– Бу ишларга аралашмайсан, деган эдинг-ку?
– Ора-сира аралашиб турганинг маъқул экан, гап-сўз чиқиши мумкин.
– Кечаги меҳмонлар харажатини маошимдан ушлаб қолсин.
– Комил! – Тўхтамиш ўзини босолмай столни муштлади.
– Столнинг айби йўқ, аммо деворнинг қулоғи бор. Эҳтиёт бўл, – Комил шундай деб орқасига бурилди.
– Нима сотмоқчимисан? Қўрқадиган ерим йўқ. Мен топ-тозаман!
Комил тўхтади. Титраб кетди. Тўғри Тўхтамишнинг устига бостириб келди:
– Сотмоқчимисан, дедингми? – Тўхтамиш Комилнинг авзойини кўриб ўрнидан турди. – Ҳали мени шу даражада малъун деб юрувмидинг?!
– Кечир, оғайни, оғзимдан чиқиб кетди. Сени яхши кўраман, биласан-ку?
– Қулоғингга қуйиб ол: мен ҳақиқатдан четга чиқмайман, лекин гап ташиш одатим ҳам йўқ. Сотадиган бўлса, ана, атрофингда эгилиб юрганлар сотади.
Комил шундай деб хонадан чиқди.
* * *
Ҳавонинг қош-қовоғи уюлиб, шунга монанд равишда одамларнинг феъли ҳам бузилди. Совхоз йигирма центнерга етмай, дала қорайиб, шудгор бошлайдиган аҳволга тушиб қолди. Бироқ совхознинг кўрсаткичлари, Комил кутгандай, пасаймади. У Тўхтамишнинг нима билан машғул эканини билса ҳам, аралашмади. Директор эллик центнерни ваъда қилгандаёқ, оқибат ғирромликка бошлашини билган эди. Йўқ пахталарнинг “топширилиши” эвазига ҳақ олиниши Комил учун янгилик эмас. Лекин муттаҳамликдан четда бўлгани учун, барча каби бунга одатий ҳол деб қарар эди. Энди, шу қозонда бирга қайнаётган маҳалда виждони тинчлик бермай қўйди. Совхоз ҳисоботидаги ҳар бир процент найза бўлиб бўғзига қадалаверди. “Кимни алдаяпмиз, орқа-олдимизга қарамай оширилган мажбурият оламиз. Гапимизга ишониб, пахта заводию тўқимачилик корхоналари, юз-юз идоралар режаларини белгилашади. Улар ҳам, “шунча маҳсулот ишлаб чиқарамиз”, деб ваъда беришади. Пахта мўлжалдагидан кам бўлгач, маҳсулот қайда? Ўша маҳсулотни дўконма-дўкон юриб қидириб изғиймиз. Маҳсулот йўқ. Лекин ҳамма планни ошириб бажарган, мукофот олган, газеталарда мақталган… Пахта ўрнига, маҳсулот ўрнига пул айланаётганини сезмай юраверамиз. Хўп, мен-ку, Тўхтамишни инсофга қайтарарман. Бошқалар-чи? Бу аҳволда одамларнинг эътиқоди хасталанмайдими? Тўхтамиш… Тўхтамиш… виждонини сотган сендай палидга минг лаънат. Сенга ҳамтовоқ бўлган менга минг-минг лаънат…”
* * *
Йигитлар даладан чиқиб, юк машиналари томон юришди. Ўша ерда бир оз чекиб, ҳангома қилишгач, қопларни тушира бошлашди. Қопларни бостирма остига эмас, ташқарига тахлашаётганини кўрган Комил ажабланиб бостирмага яқинлашди.
– Нимага ташқарига қўйишяпти? Ёмғир ташлай деб турибди, – деди Комил.
– Ёмғир ювса ювар, кераги йўқ, – деди агрохим ҳафсаласизлик билан.
– Нима ўзи бу?
– Метилмеркоптофос.
– Биологик курашга ўтилган-ку?
– Лекин заҳарларни бераверишади.
– Директор биладими?
– Билмаса олиб келармиди?
– Кераксиз бўлса ҳам, устини беркитиш керак. Ёмғир ювиб, атрофни заҳарлайди.
Комил шундай деб мотоциклга ўтирди-да, идорага жўнади.
Тўхтамиш айланадиган креслога ястаниб, ҳузур қилиб сигарет тутатарди. Кўринишидан кайфияти дуруст эди. Комилни диванга таклиф этди.
– Ҳозир олдингга бормоқчи эдим. Совуқда пиво ичавериб совуғинг ошгандир, бир ичингга ўт ёқсамми девдим. Боққа борамиз. Муродга қовурдоқ буюриб қўйганман. Иш билан келдингми, ё?..
– Агрохимни кўрувдим. Метилмеркоптофос туширяпти.
– Хабарим бор.
– Бизга кераги йўқ-ку?
– Завод чиқариб ётибди, районга вагонлаб келяпти. Район хўжаликларга бўляпти. Ҳеч ажабланадиган ери йўқ. Мен ҳам, район ҳам айбдор эмас.
– Қорнинг очса қовурдоқ ўрнига хашак емайсан-ку? Ё бошинг оғриса сурги ичасанми? Олмайман, деб оёқ тирасанг асаканг кетадими? Текинга берилмайди-ку булар?
– Ў… ў… оғайнижон, осмондан пастга тушинг. Бунинг ҳам ўзига яраша сиёсати бор. Оёқ тирасам, аккумуляторлардан умидимни узаман, калийнинг ярмини ҳам ололмайман. Сен шартимизни унутиб қўйяпсан… бунақа ишларга аралашма. Бошқалар нима бўлса, биз ҳам шу.
– Билганингни қил, – Комил шундай деб қўл силтади.– Мени бекорга эсламагандирсан? Ишинг бормиди?
– Бор. – Тўхтамиш шундай деб Комилнинг тиззасига уриб қўйди. – Минимумларни топшириб қўйсаммикин? Спецни ўзингга ишонаман. Қолганларига ишончли одамлардан топиш керак.
– Мавзу-чи?
– Сен менинг норасмий илмий раҳбаримсан. Мен сени совхоз ташвишларидан озод қилдим, сен мени илм ташвишларига аралаштирма. Келишганмиз-ку?
– Ҳа… ҳа… келишганмиз, – Комилнинг нафаси қайтиб, кўкрагига бир нарса қадалгандай бўлди. – Келишганмиз,– деди у яна. – Шу ҳафта ичи аниқлаб бераман. Ўзинг ҳам сал ҳаракат қил. Домлаларнинг олдида оғзингни очиб турма.
– Хотиржам бўл.
Тўхтамиш ўрнидан туриб, сейфга яқинлашди. Осилиб турган калитни бураб, эшикни очди-да, қаппайган конверт олди. Индамай келиб, Комилга узатди. Комил бир Тўхтамишга, бир конверт устидаги ёзувга қаради: “Садиров, 2500”.
– Нима бу?
– Мукофот. Пахтамиз яхши бўлди. Бош агрономсиз бунча ҳосил олиб бўлармиди?..
– Мукофот?.. Балки… порадир?
Тўхтамиш пулни Комилнинг ёнига ташлаб, қаҳ-қаҳ уриб кулиб юборди.
– Вой овсар, сенга нима учун пора бераман?
– Тушунарли, – Комил ўрнидан туриб, Тўхтамиш билан юзма-юз бўлди.
