скачать книгу бесплатно
Ҳаёт қайиғи (2 китоб)
Тоҳир Тоҳир Малик
“Ҳаёт қайиғи” асарининг биринчи китобида ёзувчининг болалик ва ўсмирлик йилларидаги ҳаёти, йигитлик даврида дуч келган воқеалар баёни билан танишган эдингиз. “Сароб” деб номланган иккинчи китобда ёзувчининг адабиёт майдонига кириб келгандан кейинги саргузаштлари ва айрим асарларнинг яратилиш тарихи ҳикоя қилинади.
Тоҳир Малик
Ҳаёт қайиғи. Иккинчи китоб. Сароб
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Меҳрибон ва раҳмдил, Яратган ва белгилаган дақиқасида Ўз ҳузурига чақирувчи, пок ҳамда беқиёс улуғ Аллоҳим номини юрак тўрида сақлаган ҳолимда сўз бошлаяпман. Ё Раббим, Ўзинг хайрли оқибат бергайсен!
Биринчи қисм
ИККИНЧИ ТУҒИЛИШ
Телефонга раҳмат
Агар кундузи ишламаганимда ҳаётим тарихидаги олти саҳифа бўш қолмаса-да, нурсиз бўлиши аниқ эди. Шу боис энди иккинчи туғилишимга доир баённи давом эттираман. Илк ҳикоям нашр этилган 1960 санасини баъзан “иккинчи туғилган йилим”, десам-да, бу унчалик тўғри эмас. Болалигида адабиётга ҳавас қилиб неча-неча дафтарни шеърларга тўлдирган, ҳатто асарлари матбуот юзини кўрганлар кўп. Афсуски, уларнинг барчалари ҳам ижод йўлида бардавом бўлмайдилар. Қаердадир, кичик тошга қоқилиб, бу ёғига юргилари келмай қолади. Бошқа ижодкорларнинг фикрини билмайман, аммо ўзим бу белгини инкор этаман-да, иккинчи туғилиш кунини матбуотда иш бошлаган кунимга кўчираман. Чунки бу ҳаётимдаги узоқ йиллар давом этган ишончли йўлга чиқиб олган куним эди. Шукрким, бу йўлда тўхташ, ортга қайтиш бўлмади. Тўғри, барчасига қўл силтаб, ёзувчилик оламидан чиқиб кетиш нияти уч-тўрт мартамикин пайдо бўлди, лекин тақдир ёзуғи бунга йўл қўймади шекилли. Бу ҳақда ўрни келганда сўз айтарман.
Болалар газетаси таҳририятида иш бошлаш каминани бахтиёрлик булутига олиб чиқиб, қувонч боғлари узра сайр қилдирса-да, “ҳисобчилик” вазифам ғоят зерикарли эди. Бу иш менга пробирка ювишдан ҳам оғирроқ туюлди. Таҳририятга ҳар куни камида уч юзта хат келарди. Хатларни битта-битта очишим, ўқишим, мазмунига қараб бўлимларга ажратишим, катта дафтарга ёзишим сўнг бўлим мудирига топшириб, имзо қўйдириб олишим, хатга ўз вақтида жавоб қайтарилишини талаб қилишим шарт эди. Бўлим ходими жавоб мактубини бергач, уни хатжилдга жойлаб, юборилиш манзилини ёзиш ҳам каминанинг вазифаси эди. Қимирламай ўтириб ишласам ҳам кечгача зўрға улгурардим. Энг кўп мактуб адабиёт бўлимига келарди. Кейинчалик бу бўлимда ҳам ишлаганман. Ёш шоирлардан келган хатларга жавоб ёзишдан чарчардим. Сирожиддин Саййид, Тоҳир Қаҳҳор каби шоирлар “Ўқувчилик йилларимиз сиздан мактуб олиб қувонганмиз”, деб ҳозиргача гапиришади. Раҳматли Муҳаммад Юсуфнинг шеърини газетада бериб, кейин Совет Иттифоқи фаол ёш мухбирларининг кенгашига, Қримга, Қора денгиз бўйидаги сўлим “Артек” оромгоҳига юборганмиз.
Ҳарбий хизматдалигим пайтида Навоий кўчасидаги таниш иморат сурати қўлимга тушиб қолди. Эҳтиёт қилиб сақладим. Қайтишга тайёргарлик чоғи фотосуратларни альбомга теришда биринчи саҳифага шу суратни қўйиб, тагхатига “Навоий кўчаси, 30-уй, мен туғилган уй”, деб ёзиб қўйдим. Ҳарбийдаги йигитлар ҳам, альбомни кейин томоша қилганлар ҳам “Бу иморат туғуруқхонами?” деб ажабланишди. Бу бинода ёзувчи сифатида туғилганман, кўп йиллар ишлаганман, деган рамзий маънода шундай ёзган эдим. Кейинроқ камина ишлаган Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, “Чўлпон” нашриёти, Маданият вазирлиги ҳам шу бинода жойлашган эди.
Омадим бор экан, “Ленин учқуни” “отахон газета” каби обрўга эга бўлмаса-да, қобилиятли қалам аҳли тўпланган ижод саройи эди. Бу ерда адабий муҳит мавжуд эди. Ошириб юборганим йўқ. Ўша пайтда “гуллаб турган ижод саройи” бўлиб туюлган эди, ҳозир ҳам бу борадаги фикримни ўзгартирганим йўқ. Мен иш бошлаган кунлари Ўктам Усмонов “Совет Ўзбекистони” адабиёт бўлимига ўтдилар. Бу ижодкор учун катта мартаба эди. Газетадан Марказқўм маданият бўлимига, ундан Ёзувчилар уюшмаси раиси ўринбосарлигига, сўнг талатўп шамоли туфайли озроқ “пастлаб” Кино қўмитасида ишладилар, кейин “Совет Ўзбекистони”га бош муҳаррир бўлдилар. Ўктам ака билан ёнма-ён ишлаган Дилбар Маҳмудова машҳур шоира Зулфия опамиз назарларига тушиб, “Саодат” журналига таклиф этилдилар. Бу вазифаларга шоирлар Раззоқ Абдурашид билан Сафар Барноев келдилар. Эркин Хўжаев “Фан-техника, спорт ва ҳарбий ватанпарварлик” бўлимига мудир эдилар. Эркин аканинг ташаббуслари билан мен шу бўлимга ўтганман, иш ўрганганман, шу боис газетачиликда Эркин ака устоз ҳисобланадилар. Қўшни бўлимларда Эркин Малик, Мурод Хидир, Чўлпон Эргаш хизмат қилардилар. Москвадаги ўқишни битириб келган шоир Муҳаммад Али ҳам оз муддат шу газетада ишлаганлар. Ёш қалам аҳлини муҳарриримиз Суроб Йўлдошев яхши ижодий муҳитда бирлаштирган эдилар.
Ҳозир жумҳуриятимиздаги истаган идора билан телефон орқали ярим дақиқа ичида боғланиш ҳеч кимни ажаблантирмайди, қўл телефонимизнинг ҳақи тўланган бўлса бас, дунёнинг нариги четидаги фирма билан ҳам гаплашаверамиз. Олтмишинчи йилларда, коинот кемалари самода сайр этаётган кезларда Тошкентда ўқиётган йигит Қўқондаги отаси билан 12 май куни телефонда гаплашишни истаса, бир кун олдин, яъни 11 майда Марказий телеграфга келиб буюртма берарди. Эрталаб буюртма берилса, кечки пайт ёки эртасига эрталаб отанинг уйига телеграмма келарди: “12 май соат 18.00да телефон билан гаплашиш учун шаҳар почта бўлимига келинг”. Кимнинг уйида телефони бўлса, бу жараён осонлаша борди.
Идоралардан туриб бошқа шаҳар билан гаплашиш учун ҳам буюртма бериларди. Агар Андижондаги идора телефон рақамини билсангиз, ўша куни гаплаша олардингиз. Андижон шаҳридаги идора вакили билан гаплашишни истасангиз “05”га, Андижон вилояти Избоскан туманидаги идора керак бўлса “07”га қўнғироқ қилардингиз. Бахтли инсонлардан бўлсангиз, биринчи ёки иккинчи теришда рус тилидаги қўнғироқдек овозни эшитардингиз ва буюртмангизни берардингиз. Омадли бўлсангиз, бешинчи ёки ўнинчи уринишда муддаога етардингиз, омадсизлардан бўлсангиз, ярим соат давомида қисқа гудокларни эшитаверардингиз. Ҳар бир идоранинг ўз ҳисоб рақами ва шу идора ходимларигина биладиган “пароли” бўларди. Сиз уларни айтганингиздан кейин буюртма қабул қилиниб, “заказ принять, ждите” деган умидбахш ваъдани эшитардингиз. Бахтли одамлар тоифасидан бўлсангиз, 1-2 соат мобайнида керакли идорангизга уланардингиз. Омадлилардан бўлсангиз, 3-4 соатда ишингиз битарди. Шўрпешоналарга қўшни бўлсангиз, кечгача кутардингиз-да, ишдан қайтиш вақтингизда “буюртма берган эдим”, деб огоҳлантиришингизга жавобан “С Андижаном нет телефонной связи” деган қисқа “қувончли” хабарни эшитиб, уйингизга хотиржам кетардингиз. Катталарга маълум бўлган мазкур жараённи бу заҳматни тасаввур ҳам қила олмайдиган ёшларимиз учун баён қилдим. Ҳозирги талабанинг телефони ҳисобида пул қолмаган бўлса, дарров Хивадаги отасига “Ота, телефонимга пул ташлаб юборинг”, деб “СМС” юборади, масала уч-тўрт дақиқада ҳал бўлади. Чўнтак қуриган дамда ҳам “СМС” юборилади, қўнғироқ қилиб гаплашиб, тушунтириб ўтирилмайди, осонгина: “Ота, пулим тугади, ҳали яна учта имтиҳоним бор”. Отанинг ақли бўлса, унга шу сўзлар кифоя. Ўғилнинг чўнтаги ўша куниёқ қаппайиб қолади.
Каминани айнан ўша телефон хизматидаги қийинчиликлар хатлар бўлимидаги азобдан озод қилган. Эркин Хўжаев табиатан серғайрат одам эдилар, бир жойда узоқ ўтира олмасдилар. Телефончи қизнинг ваъдаси бажарилишини кутишга тоқатлари етмасмиди ё мени синамоқчи бўлдиларми, хонамизга кириб:
– Комсомол марказқўмидагилар буйруқ беришни ёқтиришади-да! – дедилар. – Бухорода волейбол биринчилиги бўлибди. Шу сонда хабар беришимиз керак экан. Бир-иккита далил билан фамилияларни айтинг, десам “билмайман”, дейди. Сен билмайдиган тадбир ҳақида мен қанақасига хабар ёзаман?
Бу савол кимга берилгани аниқ эмасди. Катта хонада масъул котиб, мактаб-пионер бўлими мудири ва икки адабий ходими ўтирардик. Уларга Эркин аканинг бу ташвиши аҳамиятсиз эди. Демак, мендан сўраётган бўладиларми? Шуни ўйлаб ўтирган эдим, каминага мурожаат қилдилар:
– Тоҳиржон, нима қилиш керак? Битта хабарчани деб бугун Бухорога учишим керакми?
Уч-тўрт ҳафталик иш пайтимда хонамиздагиларнинг иш услубларини кузатиб, ўрганиб ўтирган эдим. Вилоятлардаги тадбирлар ҳақидаги маълумотлар асосан телефонда олинарди. Мактуб билан юборилган лавҳада бирон маълумот аниқланиши лозим бўлса ҳам, телефон ишга тушарди. Шуни назарда тутиб жавоб бердим:
– Шаҳар комсомолига телефон қилиш керакдир?
– Шуни ўзингиз боплаб беринг, менинг ишим жуда кўп, улгура олмайман.
Шундай деб хона бурчагидаги газета тахламини олиб, ниманидир қидира бошладилар. Мен эса гўшакни кўтариб “05”ни тердим. Бахтли одамлар тоифасидан эканман, биринчи уринишдаёқ телефончи қизнинг ёқимли овози эшитилди, довдираб ўтирмай, рус тилида буюртма бердим. Эркин аканинг кўзи газетада, қулоғи эса мен томонда эканини сездим. Гўшакни қўйгач, масъул котиб Ҳамид ака:
– Тоҳир, ҳисоб рақами билан паролни қаердан биласиз? – деб қолдилар.
– Ҳар куни эшитаман-ку? – дедим. Кейин буларни ўғринча билиб олгандай уялдим. Улар эса бир-бирларига маънодор қараб олишди. “Иши кўп” деган Эркин ака чиқиб кетмадилар. Қоғоз олиб русча газетадаги мақолани таржима қила бошладилар. Бахтлилар тоифасидан эканим ярим соатга қолмай яна бир бор исботланиб, Бухоро шаҳар комсомол комитети билан улаб беришди. Волейбол мусобақасининг натижаси билан қизиқаётганимизни айтдим. “Волейбол эмас, баскетбол биринчилиги”, деб тузатиш киритилиб, сўраган саволларимга эринмай жавоб берилди. Маълумотлар ёзилган қоғозни Эркин акага узатган эдим, “Ўзингиз ёзиб беринг”, деб чиқиб кетдилар. Вазифани ярим соатда бажардим. Мени синашаётганини сездим. “Баскетбол” ўрнига “волейбол” дейилиши ҳам бежиз эмас, деб ўйладим. Кейинги ҳафтада ҳам, ундан кейин ҳам шу каби топшириқлар бўлди. “Синов муддати” уч ярим ой давом этди. Икки бўлимнинг ишини бажариб юравердим. 1 июль кунидан эътиборан бўлимга адабий ходим бўлиб ўтишимни расман маълум қилишди. Ўн тўққиз ёшимда, дорулфунуннинг учинчи курсида ўқиётган чоғимда республика газетаси таҳририятига адабий ходим вазифасига доимий ишга қабул қилиндим. Хатлар бўлимида иш бошлаган 15 февраль “иккинчи туғилган куним” бўлса, 1 июль “туғуруқхонадан омон-эсон чиққан” куним сифатида хотирамда ардоқланиб сақланади.
Унга қадар, ҳали буйруққа имзо чекилмай туриб, Тошкент зилзиласидан бир оз олдин Эркин ака қўлимга машинкада ёзилган русча матн бердилар-да, “тезда таржима қилиб, комсомол марказқўмига етказинг”, дедилар. Аввал ўқиб чиқдим: кўча командаларининг “Чарм тўп” деб номланган Бутуниттифоқ футбол мусобақаларини ўтказиш низоми. Тезлик билан таржима қилиб, Эркин акага узатдим. Бир сидра назар ташлаган бўлиб, машинкада кўчиришимни буюрдилар. Бадхатлигим туфайли Зуҳра опамизга айтиб турдим, у киши ёздилар. Зуҳра опа шу бинода ишлайдиган машинкада кўчирувчилар орасида энг тажрибали ва энг маҳоратли эдилар. Кўзлари доимо матнда бўларди, ҳарфларга қарамасдилар. Ҳарфларни бармоқларнинг ўзи топиб босарди. Зуҳра опадан сўнг матнни ўқишнинг ҳожати йўқ, бирорта хато бўлмасди. Шу сабабли кўп ёзувчилар асарларини кўчиришни Зуҳра опадан илтимос қилардилар. Зуҳра опага ўхшаган яна бир маҳоратли кўчирувчи Хадича опа радиода ишлардилар. Бу икки опамиз уруш даврида радиода бирга ишлаганлари учун яқин дугона эдилар. Уларнинг бармоқлари чарчаган пайтда гапга солсак, номдор ёзувчилар ҳақидаги қизиқ-қизиқ воқеаларни эшитардик. Шулардан бири – Кибриё Қаҳҳорованинг уруш йиллари Сталинободдан (Душанбедан) келиб Абдулла Қаҳҳор билан учрашган кезларини гапириб берганлари эсимда. Ҳарбий офицер кийимидаги Кибриё опа ғоят гўзал бўлган эканлар. Айтишларича, Абдулла ака ҳам қизларнинг назаридан четда қолмаганлар. Кибриё опанинг хушторликларини сезган Зуҳра опа “Ҳой, Кибриё, эҳтиёт бўлинг, учта боласи бор-а!” деб огоҳлантирибдилар. “Вой, нима деяпсиз, мен фақат иш ҳақида гаплашаман”, дер эканлар опа. Иш юзасидан гаплаша-гаплаша ишқ юзасидан бирга бўлдилар. Уч бола тирик етим қолди. Кўп ўтмай Абдулла Қаҳҳор Сталин мукофоти билан тақдирланди. Кибриё опанинг аввалги эрлари – тожик адиби ҳам шу мукофотни олган экан. Адабиёт аҳли орасида “Кибриё кимга тегса, лауреат қилади”, деган ҳазил тарқабди. Кибриё опа Абдулла Қаҳҳор ҳақидаги хотираларида бу воқеаларни четлаб ўтганлар.
Зуҳра опа мусобақа низоми матнини кўчириб бергач, Эркин ака марказқўм спорт бўлимининг бошлиғи Вилор Ниёзматовга учрашишимни тайинладилар. У дамларда шунақа ажабтовур исмлар кўп бўларди. Қадимда одамлар жоҳилликлари туфайли ўғилларига “Ўроқвой”, “Болтавой”, “Тешавой” каби исмларни қўйган бўлсалар, айрим зиёли кишилар ўйлаб топган исмлар ғалатиликда уларникидан ҳам ошиб тушди. Таъбир жоиз бўлса, исмлар “сиёсийлашди”: “Вилор” – “Владимир Ильич Ленин Организатор Революции”; “Мэлс” – Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин”; “Марлен” – Маркс, Ленин; немис коммунисти Эрнст Телманга ҳавас қилиб ўғилларга “Телман”; инқилобчи аёл Клара Цеткинга маҳлиё бўлиб қизларига “Клара” қўйиш йигирманчи йилларда бошланиб, узоқ вақт давом этди. Санъатшунос акамизнинг исмлари “Фрунзе” эди. Қирғизлар бошкентлари номини ўзгартиришганда ҳажвчи акамиз Неъмат Аминов у кишига “Энди сиз Бишкек Жўраев бўлдингиз”, деб ҳазиллашган эдилар. Раққоса опамизнинг дадалари ёзувчи Бернард Шоуга ҳавас қилиб, “хотиним ўғил туғса “Бернард” қўяман, деб орзу қилиб юрганларида Худо қиз берибди. Шунда ҳам фикрларидан қайтмай, қизларига “Бернара” деб исм қўйган эканлар. Шунга ўхшаган камчилик тоғамда ҳам бор эди. Германияда хизмат қилган кезлари немисларнинг “Марийка” деган оламаро машҳур қўшиқчисига маҳлиё бўлиб, кенжа қизлари туғилганда шу исмни қўйган эканлар. Қариндошларнинг тили келишмай “Маликахон” дейишса, “Малика эмас, Марийкаман”, деб ранжирди. Ҳозир ундай эмас.
Мармартош юзлари бунчалар силлиқ,
Жонсиз бу тош чиройли бунча?
Ғамли гулларини нечун битмишдир.
Яқинда “Минор” қабристонига кирганимда хилма-хил мармартошлар “галереяси” ақлимни лол қолдирди. Қабр тепаларини тошлар билан безаманглар, деб юз гапирилса ҳам, минг гапирилса ҳам, бу чақириқни қулоққа олиш ўрнига ким ўзар мусобақаси авжга чиқибди. Айтишларича, қимматбаҳо тошлар билан безатилган қабрларга қоровуллар қўйиш ҳам расм бўлибди. Менингча, қоровул тошларни эмас, балки тош остидаги ўликни қўриқлайди. Бундай дейишимга сабаб, ҳозир хорижда “ўлик ўғирлаш” кенг тарқалган жиноятлар сафида турибди. Аввал бойларнинг гўзал хонимлари ёки жўжуқларини ўғирлаб, қайтариб бериш эвазига катта пул талаб қилишарди. Энди эса бойларнинг ўликлари ўғирланадиган, кейин эгаларига сотиладиган бўлган. “Қўшнингни ўғри тутма, ўзингдан эҳтиёт бўл”, деган мақолга амал қилган бадавлат кишилар, марҳумларини авайлашса не ажаб?! Қабристондаги ажиб тошларга назар ташлаб ўтиб борар эканман, шайх Саъдийнинг “Гулистон”ларидаги гўзал ҳикматларидан бири ёдимга тушди, балки бу ҳикматни сиз ҳам ўқигандирсиз:
“Бир бойбачани кўрдум, отасининг гўри бошида ўлтурмиш ва бир камбағалбача билан мунозараға тушмушким, “отамнинг гўрининг сандуқи тошдандур ва рангли ёзув билан мунаққашдур ва мармар тошини фарш қилмушдурлар, феруза ғиштлар билан ул қабр босилмишдур. Санинг отанг қабри нимага ўхшар: бир-икки ғишт тўпламишлар ва бир-икки ҳовуч туфроқ анинг устиға сочмишлардур?!”
Камбағалнинг ўғли муни эшитти ва деди: “сукут айлағилки, то санинг отанг бу оғир тошлар остидин қимирлағанга қадар манинг отам жаннатға дохил бўлур…”
Туркия тарих музейида қабр тошларга аҳамият берган эдим. Бу тошлар туркларники эмас, қадим юнонларники. Бойларни мармар тобутларда кўмган эканлар. Одам бўйи баландлигидаги мармартош ичи ўйилиб, тобутга айлантирилган. Тоштарош устки томонига обдон безак берган. Ҳатто турли расмлар ўйиб туширилган. Камбағаллар эса хумни эслатувчи оддий сопол тобутда кўмилган. Насронийлар марҳумларини ёғоч тобутларда дафн этадилар. Бойларнинг тобутига ишлов берилган, ялтироқ мебель каби. Камбағалларники эса ҳатто рандаланмаган. Ҳар иккови ҳам тупроқ остида чирийди. Ўлик учун қайси тобутда ётишнинг фарқи йўқ. Юз йиллар муқаддам мармар тобутда кўмилган бой ҳам, сопол тобутда кўмилган камбағал ҳам бир ҳовуч суяк бўлиб ётибди. Ҳар иккисининг суякларига синчиклаб разм солсангиз ҳам, қайси бири бой бўлганини ажрата олмайсиз. Буни ҳатто энг мукаммал ашёлар билан ҳам аниқлаш мумкин эмас. Зеро, аниқлаш бу дунёнинг иши эмас, Қиёмат кунининг юмуши. Шу оддий ҳақиқатни англаш наҳотки шунчалар мушкул? Ҳаёт – бешик ва тобут орасидаги тор бир йўл ва йўлчиликдир. Дунё ҳаёти сўнгсизлик ичида бир совун кўпиги кабидир. “Инсонлар идрок қилган ҳаёт нимадан иборатдир?” деган саволга ернинг заҳи ва қабр тошларининг қаттиқлиги энг тўғри жавобдир. Шундай экан, нафсоний орзулар ва вужуд йўлида ўтган умрнинг маъноси нима ҳам бўлур эди? Ўлим ва ўлганлардан тириклар қачон ибрат олар эканлар?
Мармартошлар “кўргазмаси” камлик қилиб, Сомоний мақбарасига ўхшаган сағаналар, шийпонлар ҳам кўкрак кериб турибди. Бир одам камбағалнинг ҳовлисидай келадиган жойни ўраб, тепасини шийпонга ўхшатиб ёпиб қўйибди. Шу ҳашамга кетган харажатга бирон бир камбағалга уй қуриб берса, бунда ётган одам руҳи савобдан баҳраманд бўлиб, қабр азобларидан озми-кўпми қутилармиди? Қабрларнинг устини қор-ёмғирдан тўсишдан мақсад нима, минг ўйласам ҳам тушуна олмадим…
Қабристонда кўрганларим назаримда, марҳумга ёдгорлик эмас, тирикларнинг ўз кибрларига қўйилган монумент-ҳайкалдир. Тирикнинг фақат бойлигини эмас, кибр даражасини ҳам шу тошларга қараб билса бўлади.
Йўл бўйидаги мармар қабртош диққатимни тортди. Тошдаги сурат таниш – Вилор Ниёзматовники эди. Бу киши комсомолдан кейин “Комсомолец Узбекистана” газетасига муҳаррирлик қилди.
Қабристондаги тош фақат сурати билан диққатимни тортмади, ундаги исм ўзгача эди: “Ниёзматов Омонулла (Вилор) Раҳматуллаевич”, ажиб ҳолат, шундай эмасми? Асл исмини шунда билдим. Ажабки, тошга Қуръон оятининг ўзбекча маъноси: “Биз ҳаммамиз Аллоҳданмиз ва Унга қайтгумиздир” ёзиб қўйилибди. Ёзилгани дуруст, ўтган-кетганлар эҳтимол бу оятни ёдга олар. Лекин Аллоҳнинг каломи мозор тошига эмас, тирик одам қалбига ёзилиши шарт.
“Чарм тўп” Ўзбекистонда туғилган
Марказқўмга бориб, Вилор акани сўрасам, “Кутиб туринг, ҳозир келади”, дейишди. Ўзбекистон комсомоли Марказий комитетида ҳеч ким ўзбек тилида гапирмас эди. Қизиқ-да, Ўзбекистон Компартияси Марказий комитетида, Ўзбекистон Министрлар советида, Ўзбекистон Олий советида аҳвол шундай бўлгандан кейин уларнинг “укачаси” комсомолда ўзбекча гапиришсинми? Ахир бугун бу ерда жавлон ураётган хушбичим йигитлар, гўзал қизлар эртага ўша катта идораларга учирма бўлишади-ку?!
Кўчада кутиб турган эдим, бино яқинида “ГАЗ – 21” –“Волга” келиб тўхтаб, ундан башанг кийинган, қош-кўзлари қоп-қора, келишган йигит тушди. Мен кутаётган бўлим мудири шу одам экан. Изидан кириб, низомни узатдим. Сарлавҳасига кўз ташлади-да, ўқишга тоқати бўлмай, ходимига узатди. Назаримда, ходим ўзбекчани мудиридан кўра сал яхшироқ билса керак. Ўқиб чиқиб “Нормально” деди.
– Унда Ўзбекистонникини тезда ёзиб чиқ, кечгача Раъно Ҳабибовнанинг столида бўлиши керак, – деди мудир русчалаб.
Ходим “эплолмайман”, дейишга тили келмай, “улгурмайман”, деди. Шунда Вилор ака менга саволомуз тикилиб турди-да, бўш столни кўрсатди:
– Ўтир, срочно готовь! – деб буюрди.
Бутуниттифоқ низомига қараб, Ўзбекистонникини ёзиб чиқиш қийин эмасди. Чунки талаблар бир хил, фақат айрим атамаларни ўзбекчалаштириш лозим эди, холос. Масалан, “уличные, дворовые (жэк) команды”ни “кўча ва маҳалла командалари”, дейилса бас. “Республика ғолиблари Горький шаҳрида мусобақалашадилар”, деган банд ўрнига “Область ғолиблари Тошкент шаҳрида мусобақалашадилар” деб қўйилса кифоя. Шу тарзда Ўзбекистондаги “Чарм тўп” клубининг низомини ёзиб бердим. Чиройлироқ ёзишга уринган бўлсам-да, хатимга қараб бош чайқаб қўйди-да, “Кетиб қолма, ҳовлига чиқиб чекиб тур”, деб буюрди. Ташқарига чиқишим билан чақиртирди:
– Журналистмисан, машинкада печатат қила оласанми? Биттагина ўзбек машинистка бор, и то касалмиш. А время жмёт, – деди.
Ёза олишимни айтгач, қўшни хонага олиб чиқиб, бўш машинкани кўрсатди. Ишлари битгач, мамнунлик билан раҳмат айтди. Ишга қайтиб боргунимча Суроб акага қўнғироқ қилиб мени мақтабди. Марказқўм мудиридан раҳмат эшитиш газета муҳаррири учун қувонарли ҳол ҳисобланарди. Иккинчи мақтовни таҳририятда эшитдим: “Вилорга унча-бунча одам ёқмайди”, деб таъкидлаб қўйдилар. Бу мақтов туфайли Марказқўмга тез-тез борадиган бўлдим. Кейинроқ билишимча, мудир жаноблари каминанинг мудирини бир иш юзасидан қаттиқ койиган экан. Республика мусобақаси бошланган кунлари турли йиғинларда ҳам Эркин ака негадир сал четроқда ўтирардилар. Вилор ака тез гапирарди, ишни ҳам тез бажарарди. Бирон жиддий масала юзага чиқиб қолса уни ҳам тезлик билан ҳал қиларди. Шу жиҳатдан у билан ишлаш ёқимли эди.
2011 йили Россияда “Чарм тўп” клуби ташкил қилинганлигининг 45 йиллигини нишонлашди. “Чарм тўп”нинг ватани Россия, деб шарафланди. Биздаги футбол мутасаддилар, айниқса болалар спортига масъул жаноблар бу воқеага эътиборсиз қарадилар. Россияликларнинг “Чарм тўп”ни биз ўйлаб топганмиз, дейишларида асос йўқ. Тўғри, Бутуниттифоқ мусобақаси биринчи марта Горький (ҳозир Нижний Новгород деб аталади) шаҳрида ўтказилган. Лекин биринчи кўча, маҳалла командалари 1964 йили Тошкентда ташкил этилиб, ўзаро куч синашишган. Бу янгиликдан хабар топган олмаоталиклар ҳам шундай командалар тузишган. Оқибатда Тошкент ва Олмаота кўча командалари 1965 йилда учрашишган. Бу хабар Москвага етиб боргач, “Чарм тўп” номида клуб ташкил этиб, унга машҳур футбол тренери Гавриил Качалин президент этиб тайинланган. Демак, “Чарм тўп”нинг тарихи “1966 йил, Москва”, деб эмас, “1964 йил, Тошкент” деб белгиланиши керак. Шунга кўра, бугун давом этаётган маҳалла футбол командаларининг мусобақаси тарихини ҳам 1964 йилдан бошлаш мақсадга мувофиқ. Бу тарихдан кўз юмиш мумкин эмас, чунки Владимир Фёдоров, Василис Хадзипанагис каби жуда кўп маҳоратли ва машҳур ўйинчилар шу мусобақаларда ўзларини кўрсатганлар.
Газетада иш бошлаган кезларим бир ҳикоя ёзиб, “Вой, онажоним”, деб номладим. Ҳар бир оилада бўлганидек, бизнинг хонадонимизда ҳам қайнона-келин можароси бор эди. Можаронинг сабаблари каминани ҳайрон қолдирарди. Асаб бузишга арзимайдиган нарсаларга нега бунчалик катта аҳамият беришаркин, деб ажабланардим. Бу ажабланиш каминада ҳозир ҳам бор. Ёш оилалардаги можароларга ҳеч тушунмайман. “Тилдан учиб чиқиб ҳавода йўқ бўлиб кетадиган арзимас гапни “хотира тўри”да илиб олиб, юракка жойлаб олиш шартмикин?” деб ўйлайман. Жанжалларга сиз ҳам диққат қилинг-а: “Фалон пайтда сен шундай дегансан!”, “Фалон пайтда ўзинг ҳам шундай дегансан!” Ҳавода йўқ бўлиб кетадиган битта гап туфайли оила бузилса, болалар тирик етим қолса! Нечоғлик жаҳолат бу!
Худога шукр, бизникида бу оқибатга борилмади. Лекин ғиди-бидилар давом этарди. Ботир акамга ачинардим. Қайнона-келин чиқишмаса – ўртадаги эрга қийин. Шу воқеаларни кузата туриб катталар учун биринчи ҳикоямни ёза бошладим. Унда тасвирланган воқеалар, айниқса ака-укалар муносабати бизнинг оилада бўлиб ўтмаган, бошқалардан эшитганим ва қисман тўқима бўлган. Мурод Хидирга ўқитган эдим, “маиший бўлиб қолибди, ижтимоий юк керак”, дедилар. Шоир Рауф Парфига ўқитган эдим, “Зўр! Газетага беринг”, дедилар. Мурод Хидир шошилмасдан, диққат билан ўқирдилар, мулоҳазалари, танқидлари ўринли бўларди. Рауф ака кимнинг янги асарини ўқисалар шунақа мақтар эканлар. Бу одатларини кейин билдим, ўша куни эса руҳланиб “Ёш ленинчи” таҳририяти томон шошилдим. “Ленин учқуни”, “Гулхан”да болаларга атаб ёзган ҳикояларим чиқиб турган эди. Энди катталар матбуотида ҳам чиқарканман, деган шодлик туйғусидан маст эдим. Бу таҳририят ҳам мен ишлаётган бинода жойлашган эди. Мендан тўрт-беш ёш катта йигит совуқ қарши олди.
– Ҳикоя олиб келувдим.
– Ҳозир вақтим йўқ.
– Ташлаб кетайми, вақтингиз бўлганда ўқиб берарсиз.
– Гапимга тушунмадингизми, вақтим йўқ. Ана, миллионта ҳикоя босилиб ётибди.
Индамай чиқиб кетдим. Бу воқеа 1966 йилнинг 25 апрель куни содир бўлган эди. Аниқ эслаб қолганимнинг сабаби – эрталаб тонгда Тошкентни кучли зилзила уйғотди. Орадан роппа-роса 25 йил ўтгач, шу ёзувчи акамиз “Ёшлик” журналига янги асарларини кўтариб келдилар.
– Аввал ўзингиз ўқинг, кейин ходимларга беринг, – деб илтимос қилдилар.
Тасодифни қаранг! У кишидан фарқли ўлароқ, илтимосларини бажардим. Асарни холис кўз билан синчиклаб ўқидим, маъқул келмади. Наср бўлими мудирига бердим, фикримни билдирмадим. Улар танқидий фикр билдиришган экан, ранжиб кетдилар.
Зилзила: “Чоржўй қаҳрамони”
Тошкентда олдин ҳам ер қимирлаб турарди. Ҳамма ҳовлига қочиб чиқарди. Аср аввалидаги Андижон, урушдан кейинги Ашхобод зилзиласи ваҳималари ҳали сўнмаган эди. 1966 йил тонгида ҳам барча ҳовлига чиқиб, уйқули кўзларини пирпиратганича “зилзиланинг қайтиши”ни кутди. Тараққий этаётган фан табиат ҳодисаларини халққа тушунтиришга уринарди. Масалан, Қуёш ва Ой тутилиш сирлари барчага аён эди. Ой тутилса, олдинги даврларда бўлганидек, кечаси билан инсу жинларни ҳайдаб, Ойни қутқариб қолиш учун тоғоралар тақиллатиб чиқилмасди. Қуёш тутилиши олдиндан эълон қилинса, одамлар ваҳимага тушмай, аксинча, ойнак парчаларини тутунда қорайтириб бу мўъжизани кузатишга тайёрланишарди. Фан зилзилани олдиндан билишга қодир эмас. Лекин бу табиат фожиасига доир билимлар мавжуд. Масалан, “силкиниш қайтади”, деган ваҳимага доир тушунчаларни халққа тарқатиш керак. Агар зилзила маркази Эронда бўлса, Тошкентда ер чайқалади. Ана шу чайқалиш оқибатида бинолар вайрон бўлади. Марказда ер ости қудрати қатламга катта куч билан урилганда силкиниш ҳосил бўлади ва бу силкиниш худди денгиз тўлқини сингари тарқайди. Ер ости қуввати аввал секинроқ уради. Демак, дастлабки тўлқин заифроқ бўлади, узоқдаги биноларга айтарли сезилмаслиги ҳам мумкин. Кейинги кучли зарб вайрон этиш қувватига эга бўлади. Шу силкинишни халқ “зилзила қайтди”, деб ўйлайди. Зилзиланинг ер қатламлари остида нечоқлик пастликда содир бўлиши вайрон этиш қувватини белгилайди. Тошкентдаги зилзила халқнинг бахтига унча чуқур эмасди, яна бир бахтига марказ – эпицентр шаҳар остида эди. Шу учун зарб пастдан тиккасига бўлди, ер чайқалмади, шаҳар тутдай тўкилмади.
26 апрель тонготаридаги зилзиладан кўра тарқалган миш-миш ваҳималик эди. “Қибрайдаги Ядро институтида атом бомба портлабди…” “Чилонзорда тўрт қаватли уй қулаб, автобусни босибди, шовқин шуники экан”… Тунги ижодий ишим якунлаб, энди ўринга ётгандим, зилзила бошланмай туриб, шарқ томонда ёғду пайдо бўлганини кўриб эдим. Лекин бу атом бомба портлаши эмас, бомбанинг ёғдуси қанақа бўлишини киноларда кўрганмиз. Ёғду пайдо бўлганини кўп одамлар айтишди, матбуотда ҳам ёзилди, лекин олимлар бунинг сабабини аниқлаб бера олишмади. Тўрт қаватли уйнинг автобус устига қулаши эса бўлмаган миш-миш эди. Биринчидан, тўрт қаватли уй гугурт қутисидай ағанамайди. Иккинчидан, автобусни босиб қолган тақдирда ҳам шовқинини бутун Тошкент эшитмайди, “гуп” деган овоз чиқади холос, зилзила чоғидаги “гурс” этган жарангли товуш чиқмайди.
Ер қимирлаш ваҳимаси кейинги зилзилалар чоғида ҳам давом этди. Ҳар сафар одамлар ўзларини йўқотиш даражасида ваҳимага тушиб қолардилар. Бу борада илмий-руҳий тарбия ишлари мутлақо олиб борилмайди. Зилзила чоғида ким қандай ҳаракат қилишини билмайди.
Пешин чоғи ошхонага тушсам, одам кўп экан. Камина навбатда туришни ёқтирмайман, навбатда туришдан безиб, баъзан таом емай қўя қоламан. Ўша куни ҳам изимга қайтишни ўйлаб турганимда бино титраб кетди. Ошхона бир зумда бўшаб қолди. Қарасам, шўрва сузиш учун чўмични қозонга солганича қўрқиб турган ошпаз билан юзма-юз бўлиб қолибман.
– Сиз нега қочмаяпсиз? – деди у ажабланиб.
– Қорним оч, – дедим, – шўрва сузиб берсангиз, ичаман-у қочаман.
У кулимсираб, бош чайқади-да, сергўшт қилиб шўрва сузиб берди. Овқатланиб бўлиб, ваъдага биноан кўчага чиқай десам, уч-тўрт киши очиқ эшик яқинида хавотирланиб турибди.
– Чиқманг, тепадан нимадир тушяпти, – дейишди.
Остонада катта-катта сувоқ бўлаклари ётган экан. Биринчи зарбадаёқ бинонинг шарафасидан бир парча узилиб тушибди. Яхшики, ошхонадан қочган одамлар эшикка етиб келмай тушибди. Йўқса… Ҳартугул Худо сақлабди-да.
Ўша куни бутун бино бўйлаб, кулгили гап тарқалди. Пешиндаги зилзила пайтида матбуот вазири хосхоналарида энди таомга қўл чўзган эканлар. Гулдур-гулдурдан эсхоналари чиқиб, қочиб чиқмоқчи бўлибдилар. Эшикни тортсаларки, очилмасмиш. Қаттиқроқ тортибдилар, тепибдилар. Баланд овозда бақирибдилар. Котиба ҳам, ёрдамчилари ҳам аллақачон қочиб кетишган экан. Қўрқув ариб, вазир жаноблари ўзларига келиб қарасаларки, эшикни итариб очиш ўрнига ўзлари томон тортиб, қаттиқроқ ёпаётган эканлар…
Мана шундай ҳолатларда довдираб қолмаслик муҳим. Японияда бу борада махсус тарбия дастури бор экан. Зилзила бошланганида барча турли томонга қочмай, бир-бирини туртиб, босмай, тартиб билан ташқарига чиқишни ўрганишган экан. Айниқса, болаларни авайлаб-асрашга катта эътибор бериларкан. Бизда зилзила бошланса, биринчи бўлиб муаллимларнинг ўзлари қочиш пайида бўладилар. Уларни айблаш ниятим йўқ. Ваҳима бошланганда киши фикрлаш қобилиятини йўқотса керак.
Баҳодир акам билан бир хонада ётардик. 4 май куни эди шекилли, ҳали кўзга уйқу илинмай, ер бир титраб олди. Мен биринчи зилзилада ҳам ташқарига қочиб чиқмаган эдим. Енгилгина силкиниш таъсир қилармиди? Баҳодир акам менга қараб, жойларидан жилмадилар. Шунда аяжоним кирдилар, остонада туриб: “Ер қимирлади, билмадиларингми?” дейишлари билан замин қаттиқ силкинди. Аяжоним тисланишга ҳам улгурмадилар. Мен шошиб бошимни кўтардим, қарасам, аяжоним қўрқувдан титраб турибдилар. Баҳодир акам эса ҳовлидалар. Сониянинг ўндан бир қисмидами, билмадим, қанчалик тез фурсатда Баҳодир акамнинг ирғиб турганларини, аяжонимнинг ёнларидан сакраб ўтиб, айвонга, ундан ҳовлига тушганларини сезмай ҳам қолдим.
Ботир акам ҳовли ўртасидаги ёғоч супа атрофини ўраб, оилалари учун чайла ясаб олдилар. Дадажоним, аяжоним, Баҳодир акам темир сўрида ётадиган бўлишди. Уйда ўзим қолдим. “Чиқмайсанми?” дедилар аяжоним. “Исмоилхўжадан қолган тиллаларни кимдир уйда қўриқлаб ётиши керак-ку”, деб ҳазиллашдим. Кейинги йиллардаги зилзилаларда ҳам бу “қаҳрамонлигимни” такрорладим. Айниқса Газли зилзиласи эсда қоларли бўлди. Ўшанда Чоржўй шаҳрида яшовчи ёзувчи Ўктем Эмин (Ҳозир Туркманистон халқ ёзувчиси) хонадонида меҳмон эдим. Кечки пайт ер силкинди. Ўктем оға барча оила аъзоларини бошлаб учинчи қаватдаги уйини шошқич равишда тарк этди. Мен жойимда ётавердим. Қўрқув сал аригач, оғажон меҳмонлари борлигини эслаб, у ён-бу ён қарасаларки, мен йўқман. Юқорига чиқишга қўрқиб, пастдан: “Тоҳир, ҳой Тоҳиржон!” деб чақира бошладилар. Деразадан пастга қарасам, ҳовли одамларга тўла. Бундан тўрт йил муқаддам қиш чоғи Амударё тошиб Чоржўй шаҳри вайрон бўлганда тошкентликлар шу даҳадаги тўрт қаватли уйларни қуриб берган эдилар.
– Ҳа, Ўктем оға, нима қилиб юрибсизлар? – дедим худди зилзиладан хабари йўқ одамдай хотиржам овозда.
– Тез тушинг, – дедилар мезбон хавотирларини яширмай, – ер қимирлаяпти.
– Тошкентликлар уйни мустаҳкам қурганлар, бунақа тебраниш “чепуха”, – дедим.
Мен уларни ваҳима тўридан қутқариш учун атай ҳазиллашаётган эдим. Гапларим мутлақо таъсир этмади. Қўшнилари мени телбага чиқаришган бўлишлари ҳам мумкин.
Эрталаб уйғониб қарасам, уй ҳали ҳам бўм-бўш. Ҳовлидагилар бири унда, бири бунда мункайиб ўтирганча мудраяпти. Ўктем оғани чақирдим.
– Меҳмон хор бўлдими, нонушта бермайсизми? – дедим.
– Ошхонага киринг, ҳамма нарса бор. Чойни ўзингиз дамлаб ичинг.
– Мен туркман эмасман, уй эгаси чой қуйиб узатмаса, чой ичмайман.
Хоразмда, туркман қариндошлар юртида меҳмон бўлганлар билишади. Улар ҳар бир меҳмонга бир чойнак чой, пиёла қўйишади. Водийдагига ўхшаб, чойни икки қултумдан қуйиб узатишмайди, “олинг-олинг” деб лутф ҳам қилишмайди. Дастурхонни неъматларга тўлдириб ташлашади. Истасангиз енг, истамасангиз йўқ. Очиғини айтсам, менга шу одат маъқул. “Олинг-олинг” баъзан одамни чарчатиб юборади. Бир устозни шогирдлари меҳмонга таклиф қилишганида у киши: “Мени тўрга ўтқазиб олиб калтакламайсан, кейин қамаб қўймайсан”, деган экан. Устознинг шартлари бу маънода эди: тўрга ўтқазиб калтаклаш – ҳадеб “таомдан олинг, олинг”, деявериб ҳолдан тойдириш. Бу хусусда бир латифа: мезбон “сомсадан олинг”, деб қистайверди. Меҳмон: “Раҳмат, сомса бағоят ширин бўлибди, тўртта едим, Худога шукр, тўйдим”, деса, мезбон яна лутф қилибди: “Бешта едингиз, яна битта олинг, жуфт бўла қолсин”.
Устознинг яна бир шарти – “қамаб қўймайсан”, дейиши “кетадиган бўлсам “яна ўтиринг”, деб қистайвермайсан” деган маънода эди. Келмак – иродат, кетмак – ижозат биландир. Бу “Меҳмоннинг келиш ихтиёри ўзидан, кетиш ихтиёри эса мезбондан” дегани. Лекин мезбон бу ихтиёрни ҳаддан зиёд суиистеъмол қилмаслиги керак. Менинг учинчи қаватдан туриб “нонушта бермайсизми?” дейишим иззатни суиистеъмол қилиш эмас, балки тунни дийдираб ваҳимада ўтқизган мезбонларни уйга қайтаришга уриниш эди. Ўктем оға ҳазилимга ҳазил билан жавоб бердилар:
– Бир марта туркман бўлиб ўтира қолинг.
– Ўктем оға, қўрқмай чиқаверинглар бугун ер қимирламайди. Ўн йилгача қимирламайди.
– Қаердан биласиз?
– Катта акам зилзила бўйича профессорлар. Тошкентдаги зилзила пайтида илмий ишларига қарашганман. Бу соҳада кўп китоб ўқиганман. Ҳозир Андижон ва Ашхобод зилзиласи ҳақида роман ёзяпман.
– Гапингиз ростми?
– Ярми рост.
– Ёлғони қайси?
– Ашхобод зилзиласи ҳақида роман ёзаётганим ёлғон. Бу романни сиз ёзасиз. Ҳозир қорнимни тўйдирсангиз, ўша тарих ҳақида зўр маълумотларни айтиб кетаман. Қўрқмай чиқаверинглар, қўрқсангиз, ёлғиз ўзингиз чиқинг-да, Ашхободдаги олимларга телефон қилинг. Фақат аввал гаров ўйнаймиз, гапим тасдиқланса, битта туя берасиз.
– Мени туя билан қўрқита олмайсиз, Марида юз элликта туям бор. Гаровда ютқизсангиз, нима қиласиз?
– Марида сизнинг туяларингиз бўлса, Чоржўйда менинг сахий ёзувчи акам бор. Битта эмас, юзта туясини менга ҳадя қилиб юбориши мумкин…
Аввал ўзлари чиқдилар. Ашхободдаги ёзувчи дўстларига телефон қилиб “Ҳамма тинч-омон, кечаси уйимизда ухладик”, деган гапни эшитгач, аҳли аёллари, фарзандларини чақирдилар. Тўрт қаватли уйнинг панасида кичкина боғ қилган эканлар. Оқшомда қозон осиб, ўзим палов дамладим. Қайноналари, укалари келишди.
– Қўшниларим сизга юқори унвон беришибди, – дедилар Ўктем оға. Кейин кулиб давом этдилар: – Кечаси ташқарига чиқмай уйда қолганингиз учун сиз “Чоржўй қаҳрамони” унвонига сазовор бўлибсиз.
– Афсус, олимлар зилзилани олдиндан айтиб беришмайди-да. Кейинги зилзила қачон юз беришини билганимда Ашхободга бориб ётиб, бира тўла “Туркманистон қаҳрамони” бўлардим…
Тошкент зилзиласида Ядро институти портлади, деб ваҳима қилишган эди. Газли зилзиласи тарихини кейинроқ билдим. Пармаловчилар кон тубига етганларида бехос ёнғин бошланибди. Ёнғинни ўчириш учун турли тадбирларни қўллашибди, фойда бермабди. Охири, қарийб икки чақирим чуқурликда “кучли бомба портлатилса, газ йўлининг “оғзи” беркилади”, деган қарорга келишибди. Қиялатиб лаҳим ковлаб, ўша чуқурликда атом бомбасини портлатишган экан. Ўша йиллари СССР билан АҚШнинг ядро синовларини тўхтатиш ҳақидаги битимлари бор эди. АҚШдаги асбоблар ер силкинганлигини, унинг келиб чиқиш сабабини аниқлаб, СССРга норозилик билдирганлар (Авваллари ядро синовлари ўтқазиладиган жойни аниқлаш учун жосуслар юборишарди. Фан шу даражада тараққий этдики, Майлисойга ўрнатилган асбоблар Невадо штатидаги кичик портлашни ҳам аниқлаб беради. Бу ҳақда “Мурдалар гапирмайдилар” қиссасида ёзган эдим). Битимга хилоф иш қилинмаганини исбот этиш учун АҚШ мутахассисларини Газлига олиб келганлар. Бу воқеа Совет даврида махфий саналарди, энди махфийлиги қолмагандир.
Тошкент зилзиласига қайтсак, Худога шукр, Ашхободдаги каби вайроналик бўлмади. Биронта ҳам уй қуламади. Одамни босиб қолмади. Ваҳима тўфони Москвага ҳам етиб борган шекилли давлатнинг икки раҳбари Леонид Брежнев ва Алексей Косигин Тошкентга учиб келишди. Ўша кунлариёқ Тошкентга ёрдам бериш ҳақида ҳукумат қарори қабул қилинди. Барча жумҳуриятларга жой ажратиб берилди. Қурувчилар, қурилиш ашёлари Тошкентга селдай ёғилиб кела бошлади.
Ботир акамнинг илмий ишлари биноларнинг зилзилага бардошлигига доир эди. Бинолар қуламаган бўлса-да, ёрилган жойлари кўп эди. Зарба иморатнинг қайси қисмига зўр беришини ўрганиш учун кун бўйи шаҳар кездилар. Бу ишга мени ҳам жалб этдилар. Биноларнинг ёрилган жойларини фотосуратга олдик. Ҳар куни бирга юришга вақтим йўқ эди. Суратга олишни ўргатиб қўйдим. Бу ишлари яхши самара берди. Ўша йилиёқ “Қураётган уйингиз зилзилага бардошлими?” деб номланган илмий-оммабоп китобчани эълон қилдилар. Китоб рус тилида ҳам нашр этилди. Оиламизда Ботир акам ва мен китоб нашр қилдирамиз. Қайси биримизники кўпроқ, билмайман, санашмаганмиз. Акамнинг китоблари илмий мавзуда бўлгани учун асосан илмий доиралар билади. Талабалар эса дарсликлар орқали танишади. Мазкур баёнга тегишли маслаҳат олгани борсам, ёзув столлари устида компьютерда терилган саҳифалар турибди. “Янги китобим”, дедилар. “Яқинда саксон йиллик таваллуд тўйларини нишонлаган профессор янги китоб ёзган эканлар, ҳали етмишга кирмаган “йигитча”нинг ижоддан тўхташига анча эрта экан”, деб кўнглимдан ўтказдим, акамнинг йўлларини беришни Аллоҳ таборак ва таолодан сўрадим.
“Қайси кафтимдаги тупроқ афзал?”
Тошкент зилзиласи оддий тарих эмас, балки шаҳар тақдирини ўзгартириб юборган ижтимоий ҳодисадир. Зилзила бўлгунига қадар бошкентда ярим миллион атрофида аҳоли яшаган. Дўстлик ёрдамлари оқиб келгач, шаҳар аҳолиси миллиондан ошиб кетди. Россия, Украина қурувчилари ўзлари тиклаган уйларининг ярмидан кўпига ўзлари жойлашиб, “тошкентлик” бўлиб олдилар. Айрим биноларда ўзбек оилалари умуман йўқ эди. Институтни битирган чинозлик (ёки иштихонлик) йигит Тошкентда ишлаш учун рўйхатдан (пропискадан) ўтолмай сарсон кезарди. Воронежлик қурувчи эса бунга оппа-осон эришди, ўзи ўтиб олгач, кетма-кет амма-холаларини ҳам кўчиртириб келди. Аҳолининг бундай кўпайиши тасодифий эмасди. Бу аниқ ва пухта ўйланган режанинг босқичма-босқич амалга ошириш эди, деб ўйлайман. Ўн тўққизинчи асрда рус подшоҳи аскарлари босқинчи – “агрессор” сифатида кириб келишган эди. Йигирманчи аср бошида Марказий Осиёдаги ерлик аҳолини (улар “туземец” деб атардилар) чет жойларга, масалан чўлларга чиқариб, унумдор ерларга рус деҳқонларини кўчириб келиб жойлаштириш сиёсатини бошладилар. Ўктабрь тўнтариши бу ишни бир оз тўхтатди. Большевиклар мазкур ғоядан воз кечмаган ҳолда, ўзгача йўл тутмоқчи бўлдилар. Яъни, оқ подшоҳ ўз ғоясини зўрлик йўли билан амалга оширмоқчи бўлган эди. Большевиклар эса ҳийла, алдов йўлини танладилар. Компартия тарихида Лениннинг Мирзачўлни ўзлаштириш учун катта миқдорда пул ажратиш ҳақидаги декрети кўкларга кўтариб мақталади. Тўғри, шундай декрет қабул қилинган, лекин бир тишлам нонга зор Совет Россияси бу пулларни қайдан оларди? Мирзачўлни ўзлаштиришга бир тийин ҳам етиб келмаган. Аксинча, ўша йиллари Ўзбекистондан жуда катта бойлик ташиб кетилган. Бу қуруқ гап эмас, мана тарихий далил: ўша талотўп йиллари 59 миллион пуд пахта, 8,5 миллион пуд пахта мойи, 950 минг пуд пилла, 2 миллион 925 минг пуд жун, 229 минг пуд совун, 300 минг пуд гўшт, 474 минг пуд балиқ, 70 минг от, 12 минг туя камлик қилиб, аҳолидан зўрлик билан 2 миллион 400 минг пул тортиб олиниб, Россияга олиб кетилганлиги архив китобларида зарб этилган, бу далиллардан кўз юмиб бўлмайди. Абдулла Авлоний “рус товаришларининг марҳамати”дан сўз очиб “думба бериб – чандир чайнаймиз, қаймоқ бериб – сут ошиймиз, нон ўрнига кесак тишлаймиз”, деб ўкинч сўзларини бекорга ёзмагандирлар? Улуғ мутафаккирнинг узоқ йиллар давомида уйда махфий сақланган “Афғон саёҳати” кундалик дафтарларидаги бу сатрларни унутиш мумкинми?
“(1919 йили) кеч соат 8 да келуб Ховос истансасида қолдук, йўлларда бўлсун, истансаларда бўлсун, яланғоч, авротлари очуқ, кийимлари пора-пора мусулмон хотун-қизлари, ёш-ёш болалар кўрилурди. Албатта, илмсиз ва тарбиясиз, аҳволи оламдан хабарсиз мусулмонларнинг ҳол-аҳволлари биргина Ўрта Осиё йўлларинда эмас, бутун Туркистоннинг ҳамма ўлкасида шўйла фано ва аянч ҳолда эканлиғин ҳеч ким инкор қилмайди. Бизим Туркистонда ҳар ерда ҳозирда иш бошинда ўлтурган рус товаришларимизнинг ўзлари иш бошиға ўлтуриб олиб, ўзлари ошалаб, биз – мусулмонларға ялатувларининг натижасидур. Мазкур аҳолилардан сўралганда, “Алҳамдулиллоҳ, бу йил бултургига қараганда ҳолларимиз яхши. Бу йил фақат яланғоч бўлсамиз ҳам, бир оз емаклиқға гадолик ва тиланчилик қилуб умр ўткарамиз. Агарда бултур келган бўлсангиз эди, бул йўлда “Оҳ, нон!..” деб жон бериб ётган мусулмонларни кўрар эдингиз”, дея бу ҳолларига ҳам шукр баён қиладилар”.
Оқ подшоҳ истило қилган мамлакатларини “генерал-губернатор” аталмиш вакиллари орқали бошқарарди. Большевиклар эса мустамлака ерларини майда-майда бўлакларга ажратиб, “мустақил совет республикалари” ташкил этдилар-да, ҳукумат тепасига биттадан қўғирчоқ раҳбарни қўндириб қўйдилар. Ўзбекистонда компартия раҳбари ўзбек, иккинчи котиб албатта рус, вилоят, туманларда ҳам аҳвол шундай. Демакки, аслида ишни иккинчи котиблар юргизадилар. Мажлисларнинг “улуғ оғамиз” тилида олиб борилиши фикримиз далили. Мажлисларнинг рус тилида олиб борилиши замирида ҳам миллатга қарши кучли сиёсат ётарди. Диққат қилайлик: мажлислар рус тилида олиб борилса, барча расмий ҳужжатлар рус тилида юритилса, қўғирчоқ раҳбарларнинг “оғалари” тилини яхши билишлари шарт бўлади. Демак, амалга интилувчи кимса бу шартни бажариш ҳаракатига тушади. Тўғрироғи, фарзанди катта амалдор бўлишини истаган ота ва она уни шу йўналишда тарбия этади. Миллий руҳ деган тушунчалар гўрга тиқилади. Бу илмий-фалсафий тилда “ассимиляция” дейилади. Мазкур атаманинг луғавий маъноси “сингдириб юбориш”дир, яъни миллатни аста-аста тирнаб-тирнаб, едириб-едириб йўқ қилиш. Изоҳли имло луғатида: “Ассимиляция – бир халқнинг бошқа бир халқ урф-одатларини маданияти ва тилини ўзлаштириб, ўз тили, маданияти ва миллий онгини йўқотиши натижасида ўша халққа қўшилиб кетиши” деб ёзилган. “Агрессия” – тажовуз, яъни миллат бошини қилич билан шартта кесиб ташлаш бўлса, “ассимиляция” эркалаб туриб, бошини силай-силай едириб тугатиш. Тўғри, бунга анча кўпроқ вақт кетади, лекин дунё аҳлининг кўзларини шамғалатиб қилишнинг энг қулай усули шу. Чингиз Айтматовнинг “Асрни қаритган кун” (“Асрга татигулик кун” деб нотўғри таржима қилинган) романида баён қилинган манқурт ҳақидаги афсонани эслайсизми? Душман паҳлавон йигитни ўлдирмайди, бошидаги хотирани, ақлидаги туйғуларни чиқариб ташлайди. Оқибатда онасини ҳам танимайди. Она – Ватан тимсоли. Миллий туйғулари ўлдирилган одам Ватанини танимайди!
